Bijlage C. Onderzoeksverantwoording

In deze onderzoeksverantwoording worden de opzet en uitvoering van het onderzoek Belevingen 2021 beknopt beschreven. Achtereenvolgens komen aan de orde:

1. Dataverzameling
2. Vragenlijst
3. Aandachtspunten bij onderzoeksresultaten
4. Analysemethoden
5. Gebruikte achtergrondkenmerken.

1. Dataverzameling

Doel en doelpopulatie

Doel van het onderzoek Belevingen is om aan de hand van opvattingen, percepties en meningen van inwoners van Nederland een beter beeld te krijgen van gevoelens en standpunten in de samenleving. De inhoud van Belevingen verandert jaarlijks. In 2021 was het onderzoek gericht op jongeren tussen 12 en 25 jaar en werden ze bevraagd over thema’s als welzijn, stress, eigenwaarde, veerkracht, zelfbeeld, en de coronacrisis. Ook zijn vragen gesteld over straatintimidatie. De doelpopulatie bestaat uit alle in Nederland woonachtige jongeren die op 1 januari 2021 tussen de 12 en 25 jaar oud zijn, die geregistreerd zijn als ingezetene in de Basisregistratie Personen (BRP) en deel uitmaken van particuliere huishoudens. De institutionele bevolking – dat zijn personen in inrichtingen, instellingen of tehuizen – is voor dit onderzoek niet benaderd.

Veldwerk en onderzoeksdesign

Het veldwerk heeft plaatsgevonden van begin februari tot half april 2021, de periode van de derde golf van de coronapandemie (zie paragraaf 3 voor meer informatie hierover). De steekproefpersonen ontvingen bij aanvang van de veldwerkperiode een aanschrijfbrief met daarin het verzoek om via internet deel te nemen aan het onderzoek en de bijbehorende inloggegevens. In de intro van de aanschrijfbrief is ervoor gekozen breed in te steken en niet uitgebreid in te gaan op één specifiek onderwerp om selectie van respondenten zoveel mogelijk tegen te gaan. De intro van de aanschrijfbrief die 16- tot 25-jarigen hebben ontvangen, luidde als volgt:

Jongeren vormen een belangrijke groep in onze samenleving. We willen dan ook graag meer weten over hun leven. Daarom zijn we benieuwd wat jou bezighoudt en wat jij belangrijk vindt. Wat doe je in je vrije tijd? Ervaar je weleens stress? Gebruik je social media? En welke gevolgen heeft de coronacrisis voor jou gehad? 

Bij jongeren onder de 16 jaar zijn de ouder(s)/verzorger(s) aangeschreven met de vraag of zij toestemming willen geven voor deelname van hun kind aan het onderzoek. De intro van deze aanschrijfbrief komt overeen met die van de 16- tot 25-jarigen, alleen wordt er gesproken over ‘uw kind‘.

Twee weken na de aanschrijfbrief is aan steekproefpersonen een eerste rappelbrief verstuurd met daarin opnieuw het verzoek om via internet (CAWI) deel te nemen aan het onderzoek. Deze brief is alleen verstuurd aan steekproefpersonen waarvan geen respons is ontvangen. Twee weken daarna is een tweede rappelbrief verstuurd aan de steekproefpersonen die op dat moment de internetvragenlijst nog niet hebben ingevuld. Om de respons te verhogen is er volgens CBS-beleid gebruik gemaakt van een incentive (kans om bij deelname een IPad of VVV-bonnen te winnen). De steekproef is uitgezet in twee porties. Dit in verband met risicospreiding bijvoorbeeld door problemen met de postbezorging en/of servers die niet goed werken.

Het veldwerk van Belevingen 2021 heeft – in tegenstelling tot eerdere edities waarvan het veldwerk middels een sequentieel mixed-mode design is uitgevoerd – uitsluitend via internet plaatsgevonden. Besloten is om geen vervolgmodes met interviewers in te zetten, noch telefonisch (CATI) noch face-to-face (CAPI). De redenen hiervoor zijn de specifieke doelgroep (jongeren zijn doorgaans goed vertrouwd met internet), de mogelijke gevoeligheid van sommige vragen (internetwaarneming geeft meer privacy dan waarneming door interviewers) en de onzekerheid over de mogelijkheden van CAPI-waarneming in het voorjaar van 2021 door de coronapandemie (huisbezoeken door interviewers waren een periode niet of beperkt mogelijk). 

Doordat het veldwerk plaatsvond in het voorjaar van 2021, gedurende de derde golf van de coronapandemie, hebben de crisis en de getroffen maatregelen invloed gehad op het verloop van het onderzoek en ook op de antwoorden van respondenten. Dit komt meer uitgebreid in paragraaf 3 aan de orde. 

Respons

In totaal hebben 8.154 jongeren van 12 tot 25 jaar deelgenomen aan Belevingen 2021, een respons van 43,0 procent. Uit de responsanalyse is gebleken dat er sprake is van een selectieve respons die veelal overeenstemt met de selectiviteit van respons in andere CBS-onderzoeken. Zo zijn meisjes/jonge vrouwen, tieners, jongeren die op een hoger niveau onderwijs volgen, jongeren met een Nederlandse achtergrond, en thuiswonende jongeren oververtegenwoordigd in de respons. Daarentegen hebben jongens/jonge mannen, jongvolwassenen in de leeftijd van 20 tot 25 jaar, jongeren met een niet-westerse migratieachtergrond, mbo-leerlingen, en alleenstaande jongeren juist iets minder meegedaan. Voor deze selectiviteit in de respons is door weging zodanig gecorrigeerd dat de deelnemers aan het onderzoek een zo representatief mogelijke vertegenwoordiging van de onderzoekspopulatie vormen. Er is gewogen naar geslacht, leeftijd, migratieachtergrond, opleidingsinschrijving, plaats in huishouden, type huishouden, huishoudgrootte en provincie plus de vier grote steden (Amsterdam, Rotterdam, Den Haag en Utrecht). 

2. Vragenlijst 

Inhoud

De vragenlijst van Belevingen 2021 richt zich hoofdzakelijk op de thema’s welzijn en stress bij jongeren. Daarnaast zijn vragen gesteld over onderwerpen als eigenwaarde, veerkracht, zelfbeeld, en sociale steun: risico- en beschermende factoren die een rol spelen bij het ervaren van welzijn en stress. Verder komt het thema corona aan de orde en zijn vragen gesteld over achtergrondkenmerken als leeftijd, geslacht, onderwijs/werk, en woonsituatie zodat de onderzoeksresultaten naar specifieke groepen jongeren uitgesplitst kunnen worden (zie paragraaf 5 voor toelichting gebruikte achtergrondkenmerken). Ten slotte zijn vragen gesteld over het ervaren van straatintimidatie door jongeren. Dit thema blijft in dit rapport buiten beschouwing en hierover wordt separaat gepubliceerd.

Kwaliteit

Bij het ontwikkelen van de vragenlijst voor Belevingen 2021 is veel aandacht besteed aan de kwaliteit, betrouwbaarheid en validiteit van de vraagstellingen. Zo is er gestreefd naar neutrale, niet-sturende formulering van vragen en gebalanceerde antwoordschalen. Daarnaast is, net zoals in alle CBS-vragenlijsten, het B1-taalniveau (zoveel mogelijk) gehanteerd.

Door het Vragenlab (afdeling methodologie, CBS) is de (concept-)vragenlijst Belevingen 2021 in een kwalitatief onderzoek in een face-to-face setting getest met proefrespondenten die tot de doelgroep behoren. Onderzocht is hoe de vraagstellingen op verschillende typen respondenten overkomen. Indien een vraagstelling cognitief te belastend bleek te zijn of niet goed begrepen werd, is deze aangepast.

3. Aandachtspunten bij onderzoeksresultaten

Bij het interpreteren van de onderzoeksresultaten in deze publicatie moet met de volgende punten rekening worden gehouden. 

Corona

Eind 2019, dus vóór de coronacrisis, is besloten dat het onderzoek Belevingen 2021 zou gaan over jongeren, en dan met name over de thema’s welzijn en stress. De ontwikkeling van de (nieuwe) vragenlijst vond plaats in 2020. Dit traject vergde veel tijd. Op basis van bestaand onderzoek, literatuur en input van experts op dit gebied is geïnventariseerd welke onderwerpen precies aan bod moesten komen, welke vragen wel of niet gesteld moesten worden, en op welke manier de vragen uitgewerkt moesten worden. De Vragenlab-test speelde hierin een belangrijke rol.
De coronacrisis, die in maart 2020 uitbrak, bemoeilijkte het traject van vragenlijstontwikkeling.  De oorspronkelijke doelstelling was om uitsluitend de thema’s welzijn en stress bij jongeren te onderzoeken, maar toen duidelijk werd dat de coronacrisis langer zou duren, moest de uitwerking van deze crisis natuurlijk ook bij het onderzoek betrokken worden. Het onvoorspelbare verloop van de crisis en de ongewisheid over de coronasituatie tijdens de veldwerkperiode maakten het lastig om te bepalen welke vragen over de invloed van corona gesteld zouden moeten worden. Uiteindelijk is gekozen voor vragen die in beeld brengen hoe het coronavirus en de maatregelen tegen de verspreiding van dit virus van invloed zijn (geweest) op het dagelijkse leven van jongeren. Het gezondheidsaspect is hierbij buiten beschouwing gelaten omdat dit al uitgebreid aan bod komt in de Gezondheidsenquête. Half oktober 2020 was de definitieve versie van de Belevingen-vragenlijst gereed. Daarna is ze gebouwd en getest.
Enkele weken na de start van het veldwerk begin februari 2021 vond de derde coronagolf plaats.  Veel jongeren volgden in deze periode (gedeeltelijk) thuisonderwijs omdat scholen en universiteiten gesloten waren, mensen werd gevraagd om zoveel mogelijk thuis te werken, er golden beperkingen om thuis bezoek te ontvangen en bij anderen op bezoek te gaan, en de avondklok was van kracht. Tegelijkertijd vonden er in de loop van deze periode versoepelingen plaats: middelbare scholen en het mbo gingen gedeeltelijk weer open, buitensporten voor met name jongeren werd weer beperkt mogelijk, en de avondklok ging iets later in (zie ook bijlage E).

Het ligt voor de hand om te veronderstellen dat de coronacrisis en de bijbehorende maatregelen invloed hebben gehad op het welzijn en de stress die jongeren ervaren. Ander onderzoek toont dit ook aan. Reep en Hupkens bijvoorbeeld laten zien dat relatief veel jongeren in de tweede helft van 2020 aangaven zich tijdens de coronacrisis vaker eenzaam, somber en gestrest te voelen dan in de periode ervoor (zie ook hoofdstuk 6). Tegelijkertijd zei ook een (kleinere) groep jongeren deze gevoelens tijdens corona juist minder vaak te hebben (Reep en Hupkens, 2021).
Belevingen 2021 is het eerste onderzoek dat het CBS integraal gewijd heeft aan het thema welzijn en stress bij jongeren. Er is dus geen vergelijking mogelijk in de tijd, wat ook betekent dat door vergelijking met eerder Belevingenonderzoek niet kan worden vastgesteld wat de impact van de coronacrisis en getroffen maatregelen hierop is geweest. Wel is in Belevingen 2021 gevraagd hoe jongeren de invloed van de coronacrisis op hun dagelijks leven in het algemeen ervaren, en ook meer specifiek op de stress over school/studie, werk en geldzaken, waardoor toch een beeld van de impact van deze crisis is verkregen.

Open vraag over corona 

Na de vraag over hoe de coronacrisis het dagelijkse leven van jongeren heeft beïnvloed (positief, negatief, beide of geen invloed) is de respondent in de gelegenheid gesteld om dit antwoord in een zogeheten open vraag in eigen bewoordingen toe te lichten. Geprobeerd is deze antwoorden met behulp van textmining te categoriseren waarbij de door de respondent ingevulde tekst automatisch verwerkt is tot betekenisvolle woordcombinaties. Daarna is gekeken hoe vaak dergelijke combinaties voorkomen.
Doordat respondenten bij de open vraag vaak lange teksten invullen en vaak dezelfde thema’s of een mix van thema’s noemen bleek clustering van antwoorden tot eenduidige categorieën niet goed mogelijk. Bovendien hebben niet alle respondenten de open vraag ingevuld. Om deze redenen zijn de antwoorden op de open vraag niet gecategoriseerd en konden daardoor niet in percentages weergegeven worden. In hoofdstuk 6, paragraaf 1 zijn de antwoorden op de open vraag wel in algemene termen beschreven.

Relatie tussen leeftijd en niveau onderwijs dat men volgt

In deze publicatie wordt weergegeven in welke mate welzijn, stress en aanverwante onderwerpen verschillen naar leeftijd en niveau van onderwijs dat jongeren volgen. Hierbij is sprake van samenhang tussen leeftijd en onderwijsniveau: met het stijgen van de leeftijd neemt het onderwijsniveau toe. De standaardleeftijdsgroepen die in deze publicatie zijn onderscheiden (12- tot 18-jarigen en 18- tot 24-jarigen) zijn niet in alle onderwijsniveaus vertegenwoordigd. Enkele voorbeelden: er zijn (nagenoeg) geen 18-jarige leerlingen op het vmbo, terwijl die er op de havo en het vwo wel zijn. Er zijn geen 17-jarige studenten op de universiteit, terwijl deze er wel op het mbo zijn. En er zijn wel studenten van 22 jaar of ouder op de universiteit terwijl die er op het mbo niet zijn. Hierdoor is het niet mogelijk om een directe vergelijking tussen leerlingen op verschillende onderwijsniveaus te maken, want waardoor worden gevonden verschillen dan veroorzaakt: door het verschil in leeftijd of door het verschil in onderwijsniveau?
Daarom is ervoor gekozen om bij het uitsplitsen van de uitkomsten naar onderwijsniveau te kiezen voor twee afwijkende leeftijdsgroepen die wel in alle onderwijsniveaus vertegenwoordigd zijn. Binnen het voortgezet onderwijs gaat het dan om 12- tot en met 16-jarigen: zowel binnen de leergangen van het vmbo, de havo als het vwo volgen leerlingen van deze leeftijden onderwijs. Binnen het middelbaarberoeps- en hoger onderwijs gaat het om 18- tot en met 21-jarigen: scholieren/studenten van deze leeftijd zijn zowel in het mbo, hbo als wo vertegenwoordigd. 
Na het bekijken van de verschillen tussen de onderwijsgroepen, is voor de zekerheid nog gecontroleerd voor de afzonderlijke leeftijdsjaren.
Als gevolg van deze keuze zijn bij bepaalde onderwijsniveaus jongeren die in de laatste fase zitten niet meegenomen. Zo ontbreken leerlingen op 5-vwo en 6-vwo in de analyses, waardoor er geen volledig beeld van het mentale welbevinden op het vwo wordt gegeven. Hiermee dient bij de interpretatie van de bevindingen rekening te worden gehouden.

Betrouwbaarheidsmarges 

Belevingen 2021 is gebaseerd op steekproefonderzoek. Dit heeft als gevolg dat de gepresenteerde cijfers schattingen zijn waarvan de werkelijke uitkomsten binnen betrouwbaarheidsmarges (aangegeven met een boven- en ondergrens) liggen. In dit onderzoek is een betrouwbaarheidsniveau van 95 procent gekozen. Dit betekent dat de werkelijke waarde in 95 van de 100 steekproeven zal liggen tussen de boven- en ondergrens die hoort bij de schatting. De betrouwbaarheidsmarges behorende bij de in deze publicatie gepresenteerde cijfers zijn opgenomen in de Maatwerktabellen die aan de publicatie zijn toegevoegd.

Plausibiliteit – vergelijking met ander onderzoek

Belevingen 2021 is het eerste onderzoek dat het CBS integraal gewijd heeft aan het thema welzijn en stress bij jongeren. Er is dus geen vergelijking mogelijk in de tijd. Om inzicht te krijgen in de plausibiliteit van de resultaten is waar mogelijk een vergelijking gemaakt met ander onderzoek over hetzelfde onderwerp. De bevindingen met betrekking tot het thema welzijn zijn veelal in lijn met die van het CBS-onderzoek ‘Sociale samenhang en Welzijn’ (CBS, 2021b). Exacte uitkomsten zijn lastig te vergelijken door verschillen in onderzoeksdesign, onderzoekspopulatie en waarneemperiode. De bevindingen met betrekking tot de thema’s stress en risico- en beschermende factoren van mentaal welbevinden komen grotendeels overeen met die van het Peilstationsonderzoek van het Trimbos-instituut (Kleinjan et al., 2020; zie ook hoofdstuk 3 en 4), enkele uitzonderingen daargelaten. Ook hier moet  het voorbehoud worden gemaakt dat de uitkomsten niet 1-op-1 vergelijkbaar zijn: verschillen in vraagstelling, onderzoeksdesign, onderzoekspopulatie en waarneemperiode beperken de mogelijkheid om de resultaten van de onderzoeken onderling te vergelijken.

4. Analysemethoden

In deze publicatie is gebruik gemaakt van de volgende analysemethoden.

Bivariate analyses

In bivariate analyses is de relatie tussen twee variabelen bekeken, in dit geval de relatie tussen de doelvariabelen over welzijn, stress, eigenwaarde, veerkracht, zelfbeeld, sociale steun, en de coronacrisis enerzijds en de achtergrondkenmerken anderzijds. Met behulp van significantietoetsing is onderzocht of het verband tussen twee variabelen in de populatie statistisch significant is op basis van het steekproefresultaat. De in deze publicatie beschreven verschillen zijn statistisch significant, tenzij anders aangegeven.

Logistische regressieanalyse 

In sommige gevallen bestaat er een samenhang tussen de achtergrondkenmerken. Zo is er een verband tussen leeftijd en onderwijsniveau (naarmate de leeftijd toeneemt zijn jongeren verder in hun schoolloopbaan en kunnen ze onderwijs op een hoger niveau volgen) en een verband tussen leeftijd en onderwijsniveau enerzijds en school- of studiestress anderzijds (tieners en jongvolwassenen die onderwijs volgen op een hoger niveau ervaren doorgaans vaker school- of studiestress). Met behulp van multivariate logistische regressieanalyses is gekeken of de verschillen naar achtergrondkenmerken in stand blijven wanneer gecorrigeerd wordt voor deze samenhangen tussen deze kenmerken. De in deze publicatie beschreven verschillen blijven na correctie voor deze samenhangen bestaan, tenzij anders aangegeven.

5. Achtergrondkenmerken

Om weer te geven in welke in welke mate welzijn, stress, eigenwaarde, veerkracht, zelfbeeld, sociale steun en het ervaren van de coronacrisis verschillen tussen groepen jongeren zijn de onderzoeksresultaten uitgesplitst naar achtergrondkenmerken. Deze worden hieronder opgesomd en er wordt kort toegelicht hoe deze kenmerken zijn geoperationaliseerd.

Geslacht

Het geslacht van de respondent is vastgesteld op basis van diens antwoord op de in de vragenlijst opgenomen vraagstelling hierover (en dus niet op basis van het geslacht zoals vastgelegd in de Basisregistratie Personen).

Leeftijd 

De leeftijdsgroepen zijn bepaald op basis van de leeftijd van de respondent op het moment van de steekproeftrekking van dit onderzoek. Daarbij wordt in deze publicatie onderscheid gemaakt tussen ‘tieners’ en ‘jongvolwassenen’. Oorspronkelijk hebben tieners een leeftijd tussen de tien en twintig jaar, maar tegenwoordig wordt met deze leeftijdsafbakening minder strikt omgegaan. Ook bij jongvolwassenen varieert de aangehouden leeftijdsgrens. In deze publicatie vormen 12- tot 18-jarigen de tieners, en 18- tot 25-jarigen de jongvolwassenen.

Onderwijsniveau dat jongeren volgen

Het onderwijsniveau dat jongeren volgen is bepaald met behulp van het register “Kenmerken van inschrijvingen in diverse onderwijssoorten, afkomstig uit het Stelsel van Sociaal-statistische Bestanden (SSB). Dit bestand bevat alle inschrijvingen van leerlingen en studenten in het (speciaal) basisonderwijs (s(bo)), het voortgezet onderwijs (vo), het (voortgezet) speciaal onderwijs (v(so)), het middelbaar beroepsonderwijs (mbo), het hoger onderwijs (ho), waaronder het hoger beroepsonderwijs (hbo) en wetenschappelijk onderwijs (wo), en de volwasseneneducatie (VE) in het betreffende school- dan wel studiejaar.

Betaald werk, arbeidsuren en werksituatie

Het al dan niet hebben van betaald werk, het aantal uren dat gemiddeld per week gewerkt wordt, en de werksituatie zijn voor jongeren van 15 jaar of ouder vastgesteld op basis van de vragenlijst. 
Het aantal per week gewerkte uren is ingedeeld in de volgende categorieën: 1) 4 uur of minder, 2) 5 tot en met 11 uur, 3) 12 tot en met 29 uur, 4) 30 uur of meer. Ook is door middel van de vragenlijst vastgesteld welk soort contract jongeren hebben en of ze een contract hebben voor een vast aantal uren. Indien jongeren meerdere banen of opdrachtgevers hebben is gevraagd om deze vragen te beantwoorden voor de baan of opdrachtgever waarvoor zij de meeste uren werken. Het gaat bij deze arbeidsvragen expliciet over werk, niet over een eventuele stage of leerwerkplek.
De werksituatie is vastgesteld door werkende jongeren te vragen welke situatie het meest op hen van toepassing is: 1) Ik heb een baan als werknemer, 2) Ik ben zelfstandige of freelancer, 3) Ik werk mee in het bedrijf/praktijk van mijn partner of een familielid, 4) Anders. Jongeren die onderwijs volgen hadden ook nog de antwoordmogelijkheid ‘Ik heb een bijbaan(tje)’. Bij deze vraagstelling over de werksituatie konden meerdere antwoorden worden aangevinkt. Voor de analyses is besloten om jongeren die ‘ik heb een bijbaan(tje)’ antwoorden uitsluitend in te delen in de categorie jongeren met een bijbaan, ook als ze een andere antwoordmogelijkheid hebben aangevinkt. Bij een combinatie van de antwoorden ‘werknemer’ en ‘zelfstandige/freelancer’ is bekeken welk soort contract de jongere heeft. Als het om een vast of tijdelijk contract gaat is de categorie ‘werknemer’ toegekend, bij andere soorten contracten (bijvoorbeeld voor een opdracht of een project) of bij afwezigheid van een contract is gekozen voor ‘zelfstandige/freelancer’. Op deze manier is het kenmerk ‘werksituatie’ ontdubbeld en zijn alle werkende jongeren ingedeeld bij één categorie.

Woonsituatie

De woonsituatie is vastgesteld op basis van de antwoorden in de vragenlijst en kent de volgende categorieën: 1) Ik woon bij mijn ouder(s)/verzorger(s), 2) Ik woon in een studentenhuis/op kamers, 3) Ik woon alleen. Jongeren van 15 jaar of ouder hadden ook nog de volgende antwoordmogelijkheden: 4) Ik woon samen met mijn partner zonder kinderen, 5) Ik woon samen met mijn partner met kinderen.