1. Inleiding
Online platformen zijn digitale diensten (websites of apps) die interacties en mogelijk transacties van goederen, diensten of informatie faciliteren tussen twee of meer van elkaar afhankelijke groepen gebruikers. Een online platform biedt meestal zelf geen producten aan, maar treedt vooral op als bemiddelaar. Bekende voorbeelden van grote online platformen zijn Airbnb, Uber, Marktplaats, Werkspot, Thuisbezorgd en Facebook. In korte tijd hebben online platformen een belangrijke positie verworven in economie en maatschappij.
De opkomst van online platformen biedt voordelen, maar geeft ook uitdagingen. Een voordeel voor de consument, bijvoorbeeld, is dat online platformen voorzien in een ruim aanbod van goederen en diensten die vaak vergeleken kunnen worden op prijs en kwaliteit. Voor particulieren maken online platformen het eenvoudiger om op te treden als producent, bijvoorbeeld door verhuur van eigen woonruimte, en ze helpen onderbenutte middelen aan te bieden aan anderen (deeleconomie). Ook spelen online platformen een rol in de beschikbaarheid van gratis diensten (free services), en bieden ze producenten een meer directe toegang tot de (wereld)markt.
Bij de uitdagingen die spelen rond de opkomst van online platformen gaat het onder meer om het waarborgen van de privacy van de gebruikers en bescherming van de positie van de consument. Een punt van zorg is de mogelijkheid op een te grote afhankelijkheid van online platformen die voortkomt uit een monopoliepositie van een online platform of lock-in-effecten. De toetreding van een online platform tot een gevestigde markt kan sterk verstorend werken. Ook kunnen er vragen zijn rond oneigenlijke concurrentie door online platformen. Online platformen die bemiddelen in arbeid kunnen de drempel tot de arbeidsmarkt verlagen, maar kunnen tegelijkertijd zorgen voor een minder sterke positie van de werknemer en vragen oproepen over mogelijke belastingontwijking.
Om de voordelen van online platformen te benutten en de uitdagingen in goede banen te leiden is het essentieel cijfermatig zicht te houden op de ontwikkelingen rond online platformen. Cijfers over online platformen zijn echter schaars. Daarom is het CBS, op basis van extra middelen beschikbaar gesteld door het Ministerie van Economische zaken en Klimaat, in 2019 begonnen met onderzoek naar online platformen. Dit eerste onderzoek had een sterk exploratief karakter. Onderdeel van dit onderzoek was de eerste “Enquête platformsamenleving”. De resultaten van dit onderzoek zijn gepubliceerd in een eerste ‘Monitor online platformen’ (Heerschap, Klijs en Ortega-Azurduy, 2020).
In 2020 werd een vervolg gegeven aan het onderzoek naar online platformen waarbij veel aandacht werd besteed aan een verbetering van de onderzoeksmethodologie. Er werd een meer systematische en geautomatiseerde methode ontwikkeld voor het bepalen van een populatie online platformen met webscraping en machine learning. Ook werden een aantal verbeteringen en verfijningen in de enquête aangebracht. De resultaten van de enquête werden verrijkt met gegevens uit andere databronnen zoals het Algemeen Bedrijvenregister (ABR), fiscale gegevens van bedrijven, import en exportgegevens en van het internet gescrapte informatie.
De nu voorliggende monitor borduurt voort op de in 2020/2021 ontwikkelde methode. Ook in 2021 is aan een selectie van bedrijven een enquête uitgestuurd. De vragenlijst is op een aantal punten verder verfijnd en verduidelijkt. Meer over de bepaling van de onderzoekspopulatie is te vinden in hoofdstuk 8. Daarin wordt ook nader toegelicht waar rekening mee moet worden gehouden wanneer cijfers uit deze monitor worden vergeleken met cijfers uit voorgaande edities.
Naast een analyse van de via de nieuwe enquête verkregen gegevens zijn in 2021 en 2022 een tweetal aanvullende onderzoeken verricht. Er is een analyse gemaakt van de omzetontwikkeling en het aantal werkzame personen van online platformen over de afgelopen jaren. Hierbij is gebruikgemaakt van reeds bij het CBS bekende gegevens over bedrijfsomzetten en het aantal werkzame personen bij bedrijven. Daarnaast is een onderzoek uitgevoerd naar het gebruik van coronasteunmaatregelen door online platformen. Het gaat hier onder andere om regelingen door de overheid ter compensatie van loonkosten en vaste lasten en regelingen rond belastinguitstel.
De monitor heeft de volgende indeling. Hoofdstuk 2 beschrijft de omzetontwikkeling van online platformen over de afgelopen jaren, en de ontwikkeling van het aantal werkzame personen. In hoofdstuk 3 wordt getoond hoeveel platformen gebruik hebben gemaakt van coronasteunmaatregelen, en welke bedragen hiermee gemoeid waren. In de hoofdstukken 4 tot en met 6 wordt dieper ingegaan op platformen met specifieke kenmerken, en hoe ze zich verhouden tot de overige platformen. Hoofdstuk 4 beschrijft platformen voor arbeidsbemiddeling. Hoofdstuk 5 gaat in op zogenaamde Free services: platformen waarvoor de gebruikers niet hoeven te betalen. Hoofdstuk 6 bekijkt verschillen tussen commerciële en niet-commerciële platformen. In hoofdstuk 7 wordt ingegaan op de verkoop van bedrijven via online platformen. De analyses in dit hoofdstuk maken gebruik van enquête ICT-gebruik bedrijven. Er wordt ingegaan op de vraag hoe de verkoop door bedrijven via online platformen zich de laatste jaren heeft ontwikkeld en of er verschillen zijn naar branche en grootteklasse van de verkopende bedrijven. Hoofdstuk 8 ten slotte bevat een toelichting op de gebruikte onderzoeksmethodes.
Als bijlage bij deze rapportage is een bestand beschikbaar met tabellen over alle in de enquête uitgevraagde onderwerpen.
Een blijvende uitdaging bij het onderzoek naar online platformen is het gebrek aan een volledig zicht op de populatie van online platformen in Nederland. Omdat er geen duidelijk ophoogkader op populatieniveau is, zijn in deze monitor vooral verdelingen gepresenteerd, en in mindere mate cijfers die betrekking hebben op totaalniveaus. Ook kunnen door het ontbreken van een ophoogkader de cijfers van dit jaar minder goed vergeleken worden met die van een jaar eerder (zie ook hoofdstuk 8). In hoofdstuk 2 laten we zien dat dit niet betekent dat er geen trends in kaart gebracht kunnen worden. Door gebruik te maken van een panelbenadering en te koppelen met de binnen het CBS aanwezige informatie over bedrijven is dit wel degelijk mogelijk.
Wij danken het Ministerie van Economische Zaken en Klimaat, zonder wie deze editie van de monitor online platformen niet tot stand was gekomen.
Literatuur
Heerschap, N. Klijs, B. en Ortega-Azurduy, S (2020). Monitor platformen: Meer zicht op online platformen in Nederland. Den Haag: Centraal Bureau voor de Statistiek.
Monitor online platformen 2020, Monitor online platformen 2020 (cbs.nl)