1. Inleiding
Online platformen zijn digitale diensten (websites of apps) die interacties en mogelijk transacties van goederen, diensten of informatie faciliteren tussen twee of meer van elkaar afhankelijke groepen gebruikers. Een online platform biedt meestal zelf geen producten aan, maar treedt vooral op als bemiddelaar. Bekende voorbeelden van grote online platformen zijn Airbnb, Uber, Marktplaats, Werkspot, Thuisbezorgd en Facebook. In korte tijd hebben online platformen een belangrijke positie verworven in de economie en maatschappij.
De opkomst van online platformen biedt voordelen, maar geeft ook uitdagingen. Een voordeel voor de consument bijvoorbeeld, is dat online platformen voorzien in een ruim aanbod van goederen en diensten, die vaak vergeleken kunnen worden op prijs en kwaliteit. Voor particulieren maken online platformen het eenvoudiger om op te treden als producent, bijvoorbeeld door verhuur van eigen woonruimte, en ze helpen onderbenutte middelen aan te bieden aan anderen (deeleconomie). Ook spelen online platformen een rol in de beschikbaarheid van gratis diensten (free services), en bieden ze producenten een meer directe toegang tot de (wereld)markt.
Bij de uitdagingen die spelen rond de opkomst van online platformen gaat het onder meer om het waarborgen van de privacy van de gebruikers en bescherming van de positie van de consument. Een punt van zorg is de mogelijkheid op een te grote afhankelijkheid van online platformen die voortkomt uit een monopoliepositie van een online platform of lock-in-effecten1). De toetreding van een online platform tot een gevestigde markt kan sterk verstorend werken. Ook kunnen er vragen zijn rond oneigenlijke concurrentie door online platformen. Online platformen die bemiddelen in arbeid kunnen de drempel tot de arbeidsmarkt verlagen, maar kunnen tegelijkertijd zorgen voor een minder sterke positie van de werknemer en vragen oproepen over mogelijke belastingontwijking.
Om de voordelen van online platformen te benutten en de uitdagingen in goede banen te leiden is het essentieel cijfermatig zicht te houden op de ontwikkelingen rond online platformen. Cijfers over online platformen zijn echter schaars. Daarom is het CBS, op basis van extra middelen beschikbaar gesteld door het Ministerie van Economische zaken en Klimaat, in 2019 begonnen met onderzoek naar online platformen. Dit eerste onderzoek had een sterk exploratief karakter. Onderdeel van dit onderzoek was de eerste “Enquête platformsamenleving”. De resultaten van dit onderzoek zijn gepubliceerd in een eerste ‘Monitor online platformen’ (Heerschap, Klijs en Ortega-Azurduy, 2020).
Na deze eerste jaargang is er veel aandacht besteed aan een verbetering van de onderzoeksmethodologie. Dat leidde tot een meer systematische en geautomatiseerde methode voor het bepalen van een populatie online platformen met behulp van webscraping en machine learning. Daarnaast is de enquête verbeterd en verfijnd en zijn de resultaten van de enquête verrijkt met gegevens uit andere databronnen zoals het Algemeen Bedrijvenregister (ABR), fiscale gegevens van bedrijven en van het internet gescrapete informatie.
De nu voorliggende monitor geeft updates voor eerder gepubliceerde onderdelen, maar toont ook enkele nieuwe invalshoeken. De updates betreffen de omzetontwikkeling voor online platformen, het gebruik van Coronasteunmaatregelen en de verkoop van bedrijven via online platformen. Relatief nieuw is het onderdeel demografie, waarbij meerdere jaren enquêteonderzoek samen worden geanalyseerd om tot een meer volledig beeld van de kenmerken van online platformen in Nederland te komen. Het onderwerp werkgelegenheid heeft dit jaar een eigen hoofdstuk gekregen. Nieuw binnen dit domein zijn de cijfers over platformwerkers en de door hen gebruikte platformen met hun specifieke kenmerken.
Ook nieuw is het onderdeel transparantie en kwaliteit van online platformen. Dit sluit aan bij de nationale en internationale aandacht voor de bescherming van de positie van de gebruiker van online platformen en andere digitale diensten (ACM, 2020; Rijksoverheid, 2022). Dit hoofdstuk gaat bijvoorbeeld in op hoe transparant platformen zijn over de verzameling van gebruikersgegevens, het gebruik van algoritmen en de mogelijkheid voor aanbieders om tegen betaling hoger in de zoekresultaten te komen.
Hoofdstuk 8 gaat in op de bepaling van de onderzoekspopulatie. Daarin wordt ook nader toegelicht waar rekening mee moet worden gehouden bij vergelijking van cijfers uit deze monitor met cijfers uit voorgaande edities.
De monitor heeft de volgende indeling. Hoofdstuk 2 beschrijft de demografische kenmerken van online platformen. Hoofdstuk 3 gaat in op de omzetontwikkeling van online platformen over de afgelopen jaren, en hoofdstuk 4 gaat vanuit verschillende perspectieven in op het onderwerp werkgelegenheid. In hoofdstuk 5 wordt getoond hoeveel platformen gebruik hebben gemaakt van Coronasteunmaatregelen, en welke bedragen hiermee gemoeid waren. Hoofdstuk 6 bekijkt de verkoop door bedrijven via online platformen. De analyses in dit hoofdstuk maken gebruik van de enquête ICT-gebruik bedrijven. De uitkomsten gaan in op de vraag hoe de verkoop door bedrijven via online platformen zich de laatste jaren heeft ontwikkeld en of er verschillen zijn naar branche en grootteklasse van de verkopende bedrijven. Hoofdstuk 7 gaat in op de transparantie van platformen, de afhandeling van klachten, en de controle op de kwaliteit van bemiddelde producten. Hoofdstuk 8 ten slotte bevat een toelichting op de gebruikte onderzoeksmethodes.
De afgelopen jaren is het aantal online platformen dat in beeld is bij het CBS sterk toegenomen. Het gecombineerd analyseren van de informatie die door de jaren heen is verzameld, zoals in de hoofdstukken 2 t/m 5 is gedaan, resulteert naar verwachting in een hogere betrouwbaarheid van de cijfers. Toch blijft het ontbreken van een volledig zicht op de totale populatie van online platformen in Nederland een punt van aandacht. Omdat er geen duidelijk ophoogkader op populatieniveau is, zijn in deze monitor vooral verdelingen gepresenteerd, en in mindere mate cijfers die betrekking hebben op totaalniveaus. Ook kunnen door het ontbreken van een ophoogkader de cijfers van dit jaar minder goed vergeleken worden met die van een jaar eerder (zie ook hoofdstuk 8).
Wij danken het Ministerie van Economische Zaken en Klimaat, zonder wie deze editie van de monitor online platformen niet tot stand was gekomen.
Literatuur
Autoriteit Consument en Markt (2020). Vuistregels online platformen. Supplement bij de Leidraad bescherming online consument. Grenzen aan Online Beïnvloeding. Vuistregels Online platformen (acm.nl)
Heerschap, N. Klijs, B. en Ortega-Azurduy, S (2020). Monitor platformen: Meer zicht op online platformen in Nederland. Den Haag: Centraal Bureau voor de Statistiek.
Monitor online platformen 2020, Monitor online platformen 2020 (cbs.nl)
Monitor online platformen 2021, Monitor online platformen 2021 (cbs.nl)
Rijksoverheid (2022), Gebruiker profiteert van nieuwe regels voor digitale platforms (nieuwsbericht). Gebruiker profiteert van nieuwe regels voor digitale platforms | Nieuwsbericht | Rijksoverheid.nl