6. Bestemming van Nederlandse import van kritieke materialen

In tegenstelling tot de voorgaande hoofdstukken wordt de invoer in dit hoofdstuk bekeken vanuit het perspectief van economisch eigendomsoverdracht in plaats van vanuit grensoverschrijding. Er wordt uitsluitend gekeken naar kritieke grondstoffen, niet naar producten die kritieke materialen bevatten. In 2023 bedroeg de invoer van kritieke materialen 12,8 miljard euro, goed voor 2,2 procent van de totale goedereninvoer, zie figuur 6.1. Daarmee lag de invoer 3,6 miljard euro lager dan in 2022. Bijna de helft van deze daling kwam door een sterke afname van de import van aluminium, met 1,6 miljard euro – een daling van 22 procent – het belangrijkste kritieke materiaal gemeten naar importwaarde. De relatieve daling van alle overige kritieke grondstoffen samen bedroeg eveneens 22 procent ten opzichte van 2022. Dit hing mede samen met fors gedaalde wereldmarktprijzen voor metalen in 2023. Volgens de Wereldbank lagen de prijzen van metalen en mineralen gemiddeld bijna 10 procent lager dan een jaar eerder, voornamelijk door afzwakkende wereldwijde vraag en een verbeterd aanbod (Khadan & Temaj, 2024). Vergeleken met het coronajaar 2021 was er wél sprake van een toename in de invoer van kritieke materialen. In dat jaar werd voor 10,6 miljard euro geïmporteerd, wat betekent dat de invoer sinds 2021 met 2,2 miljard euro is gestegen.

De invoer van kritieke materialen kan ook worden uitgesplitst naar schakels in de waardeketen waarmee de producten, op basis van hun goederencode, zijn geclassificeerd. Deze classificatie is opgesteld door het Joint Research Centre (Georgitzikis, 2024) en gekoppeld aan de lijst van kritieke materialen. In tegenstelling tot de grondstofscanner, die in hoofdstuk 5 werd gebruikt en alle goederen met kritieke materialen omvat, staan op deze lijst geen eindproducten.

Er wordt onderscheid gemaakt tussen vier stadia:

1. Winning – Het begin van de keten, waarbij grondstoffen uit de aarde worden gewonnen.
2. Verwerking en raffinage – Het zuiveren en verwerken van ruwe materialen tot bruikbare grondstoffen.
3. Fabricage – De productie van componenten of eindproducten uit de geraffineerde materialen.
4. Recycling – Het terugwinnen van materialen uit gebruikte producten aan het einde van hun levenscyclus. Hoewel het aan het einde van de keten staat, levert het gerecyclede materiaal een nieuwe input voor de beginfase.

Gemeten naar waarde viel in 2023 het merendeel van de ingevoerde kritieke materialen onder verwerking en raffinage (55,7 procent), gevolgd door fabricage (26,1 procent). Winning en recycling vormden samen minder dan 20 procent van de totale importwaarde en hadden daarmee een relatief beperkte rol als schakels die direct bijdragen aan de invoer. Deze verhoudingen zijn sinds 2021 nauwelijks veranderd.

Van de 12,8 miljard euro aan ingevoerde kritieke materialen in 2023 bestond ruim 7,4 miljard euro, oftewel 57,8 procent, uit invoer voor wederuitvoer. Zie ook figuur 6.2. Dit aandeel bleef vrijwel gelijk ten opzichte van een jaar eerder, maar lag 6 procentpunten hoger dan in 2021 (51,5 procent). Het aandeel wederuitvoer bij kritieke materialen was daarmee ook hoger dan bij de totale goedereninvoer, waar dit aandeel in 2023 uitkwam op 51,3 procent en sinds 2021 veel minder sterk is gestegen. De toename sinds 2021 kwam vooral door een groter aandeel invoer voor wederuitvoer bij vrijwel alle kritieke materialen. Van de invoer voor wederuitvoer viel circa 70 procent tot de schakel van verwerking en raffinage; dat aandeel lag aanzienlijk hoger dan bij de totale invoer van kritieke materialen.

In 2023 bedroeg de invoer van kritieke materialen voor verwerking door bedrijven in Nederland 5,3 miljard euro. Dit was goed voor 41,1 procent van de totale invoer van kritieke materialen. Dat aandeel is licht gedaald ten opzichte van een jaar eerder (42,2 procent) en sterker in vergelijking met 2021 (46,8 procent). De daling sinds 2021 was zichtbaar bij het merendeel van de materialen; bij 24 van de 32 materialen is dit aandeel kleiner geworden. Dit geldt met name voor helium, germanium, bismut, lithium en nikkel. Van de 5,3 miljard euro aan ingevoerde kritieke materialen werd voor 2,2 miljard euro verwerkt in goederen en diensten voor de binnenlandse markt. De resterende 3,1 miljard euro werd verwerkt in de uitvoer. Vooral deze invoer bestemd voor uitvoer daalde tussen 2022 en 2023 met 1,1 miljard euro. Het aandeel van de invoer dat in de uitvoer werd verwerkt bedroeg in 2023 59 procent van de totale intermediaire invoer van kritieke materialen, tegenover 61 procent in 2022.

Afgezet tegen de totale intermediaire invoer van goederen bedroeg het aandeel van kritieke materialen voor verdere verwerking 2,3 procent in 2023. Dit is iets lager dan in 2022 (2,7 procent) en 2021 (2,6 procent). In 2023 werden daarnaast ingevoerde kritieke materialen ter waarde van 137 miljoen euro direct bestemd voor binnenlandse bestedingen. Het ging hierbij om voorraadvorming, waarbij bedrijven kritieke materialen inkochten om deze op een later moment in te zetten.⁶⁾

De toewijzing aan verschillende stadia in de toeleveringsketen op basis van productcodes verschilde aanzienlijk tussen intermediaire invoer en wederuitvoer, en was bovendien breder over de schakels verspreid. Bij intermediaire invoer namen fabricageactiviteiten het grootste aandeel in (36,6 procent), gevolgd door verwerking en raffinage (35,8 procent) en winning (21,2 procent). Dit duidt erop dat Nederland vooral materialen importeerde die al relatief ver waren bewerkt.

Een nadere kijk op de vijf belangrijkste kritieke materialen

In 2023 was aluminium het kritieke materiaal met de hoogste invoerwaarde, met een totaal van 5,7 miljard euro. Voor het ingevoerde aluminium betrof de laatste schakel in de waardeketen vóór binnenkomst in Nederland meestal verwerking en raffinage.

Het merendeel van het ingevoerde aluminium (3,2 miljard euro) was bestemd voor wederuitvoer. In absolute termen lag de wederuitvoerwaarde bijna drie keer zo hoog als die van nikkel en ongeveer drie keer zo hoog als die van koper, de materialen met respectievelijk de tweede en derde plaats qua wederuitvoerwaarde. Daarnaast werd in 2023 voor 2,5 miljard euro aan aluminium ingevoerd voor gebruik in het productieproces van bedrijven in Nederland, nagenoeg gelijk verdeeld over productie voor de binnenlandse markt (1,3 miljard euro) en productie voor de export (1,2 miljard euro). Aluminium wordt in Nederland voornamelijk toegepast in de productie van bouwmaterialen, onderdelen voor transportmiddelen, verpakkingsmateriaal en diverse machineonderdelen. Daarnaast wordt het verwerkt in exportproducten zoals non-ferrometalen en metaalwaren.

Aluminium valt op door het relatief hoge aandeel van aluminium in de productie voor binnenlands verbruik: de 1,3 miljard euro was goed voor 59 procent van de totale invoer van kritieke materialen die verwerkt werd voor binnenlandse bestedingen. Ter vergelijking: het aandeel van aluminium in de invoer van kritieke materialen voor verwerking in exportgerichte productie lag met 39 procent aanzienlijk lager. De invoerwaarde van aluminium daalde in 2023 met 22 procent ten opzichte van 2022. Dit is in lijn met de algemene daling van 22 procent voor alle kritieke grondstoffen, die grotendeels het gevolg was van wereldwijde prijsdalingen.

Koper stond in 2023 op de tweede plaats, met een invoerwaarde van 1,9 miljard euro. Vanwege de goede elektrische geleiding en duurzaamheid wordt koper breed toegepast in bedrading, leidingen en diverse componenten. Het wordt onder andere verwerkt in elektrische apparatuur die bestemd is voor de export. De verdeling van de koperinvoer sloot nauw aan bij het gemiddelde patroon van alle kritieke materialen: 57 procent was bestemd voor wederuitvoer en 41 procent voor verwerking door bedrijven in Nederland. Van dit laatste deel was het grootste aandeel bestemd voor productie voor de export, wat neerkwam op 26 procent van al het koper dat Nederland invoerde. Koper dat werd ingevoerd voor intermediair verbruik betrof voornamelijk halffabricaten en lag daarmee verder in de productieketen. Voorbeelden zijn staven, draden, platen, folie, buizen en fittingen, die vervolgens door bedrijven in Nederland verder worden verwerkt. Koper dat werd ingevoerd voor wederuitvoer was vooral afkomstig uit de verwerkings- en raffinageschakel in de keten, zoals koperlegeringen. Opvallend was het relatief hoge aandeel uit de recyclingschakel. Achttien procent van de koperinvoer kwam uit recycling, het met afstand hoogste aandeel onder alle kritieke materialen. Dit betrof de invoer van koperafval en -schroot, variërend van zuiver koper tot hooggehalte- en gemengde legeringsschroten.

Nikkel volgde op de derde plaats, met een invoerwaarde van 1,3 miljard euro. Hiervan was 88 procent bestemd voor wederuitvoer, goed voor 1,2 miljard euro – het op een na hoogste bedrag aan wederuitvoer onder de kritieke materialen. Deze invoer kwam voornamelijk uit de verwerkings- en raffinageschakel in de keten en betrof met name ferro-nikkel, nikkelmattes en andere geraffineerde vormen van nikkel. Bedrijven in ons land verwerkten in 2023 voor slechts 151 miljoen euro aan nikkel, waarvan het grootste deel werd ingezet in exportgerichte productie. Nikkel wordt vooral toegepast in industriële processen, bijvoorbeeld in roestvaststaal (rvs-)legeringen. Daarnaast speelt nikkel een rol in de chemische industrie en is het een belangrijk materiaal voor batterijen en accu’s, met name in het kader van de energietransitie.

Cokeskolen stonden op de vierde plaats, met een waarde van circa 1 miljard euro. Cokeskolen zijn een type steenkool die geschikt is voor de productie van cokes, die onder andere worden ingezet in hoogovens bij de productie van ijzer en staal. In tegenstelling tot de voorgaande materialen was het merendeel van de ingevoerde cokeskolen (87 procent) bestemd voor intermediair verbruik door bedrijven in Nederland. Van de 883 miljoen euro aan cokeskolen voor verwerking werd zelfs driekwart (664 miljoen euro) gebruikt in de productie van goederen en diensten voor de export. Dat was goed voor 22 procent van de invoerwaarde van alle kritieke materialen die bedrijven verwerken voor de export. Dit aandeel was aanzienlijk hoger dan het aandeel van cokeskolen in de totale invoer van kritieke materialen (8 procent). Alleen al de inzet van cokeskolen in de exportproductie van ijzer en staal bedroeg 408 miljoen euro. De invoerwaarde van cokeskolen daalde in 2023 met 33 procent ten opzichte van 2022 – een sterkere daling dan gemiddeld, wat deels toe te schrijven is aan prijsschommelingen op de wereldmarkt. Vrijwel alle cokeskolen (96 procent) zijn geclassificeerd onder de winning en bevinden zich daarmee relatief upstream in de productieketen.

De top 5 werd afgesloten door fosfaaterts, met een invoerwaarde van 540 miljoen euro. De verdeling van de invoer naar verschillende stadia laat zien dat deze voornamelijk afkomstig was uit de verwerkings- en raffinageschakel in de keten, vergelijkbaar met het algemene patroon voor alle kritieke materialen. Fosfaaterts wordt hoofdzakelijk gebruikt als grondstof voor de productie van meststoffen, een belangrijk element in de landbouw- en voedselproductie.

Samen zijn deze vijf materialen goed voor ruim 80 procent van de totale invoerwaarde van de 32 kritieke materialen. Deze top 5 is sinds 2021 vrijwel onveranderd gebleven, met uitzondering van 2022, toen cokeskolen en nikkel van plaats wisselden. Deze verschuiving hangt vooral samen met grotere prijsschommelingen bij cokeskolen, dat als cruciale grondstof voor staalproductie relatief gevoelig is voor internationale marktdynamiek.

Industrie domineert de invoer van kritieke materialen voor intermediair verbruik

Het is geen verrassing dat de industrie verantwoordelijk is voor het grootste deel van de invoer van kritieke materialen voor intermediair verbruik. In 2023 importeerde de industriële sector voor ruim 3,2 miljard euro aan kritieke materialen, goed voor ongeveer 61 procent van de totale invoer voor intermediair verbruik. Daarna volgde de bouwnijverheid met een aandeel van 21 procent. Figuur 6.5 laat zien welke bedrijfstakken de grootste waarde aan kritieke materialen importeerden. De top 10 was samen goed voor 93,8 procent van de totale invoer voor intermediair verbruik.

De basismetaalindustrie voerde in 2023 voor de hoogste waarde aan kritieke materialen in, met een totale waarde van ruim 1,4 miljard euro. Kritieke materialen maakten 29,5 procent uit van de totale goederenimport van deze sector. Het grootste deel hiervan bestond uit aluminium (624 miljoen euro) en cokeskolen (584 miljoen euro). Daarnaast importeerde deze sector aanzienlijke hoeveelheden nikkel, titanium en bauxiet, die in de productie van staal worden gebruikt als legeringselementen. Van de 32 kritieke materialen die in deze publicatie centraal staan, importeerde de basismetaalindustrie er in 2023 zestien ter waarde van meer dan 1 miljoen euro.   

Bouwbedrijven importeerden voor 1,2 miljard euro aan kritieke materialen, met aluminium (859 miljoen euro) als belangrijkste materiaal, gevolgd door koper (173 miljoen euro). Ook werden kleinere hoeveelheden nikkel en fosfaaterts ingevoerd.

De metaalproductenindustrie voerde voor 664 miljoen euro aan kritieke materialen in, waarbij aluminium opnieuw het belangrijkste materiaal was. De energievoorziening importeerde voor 558 miljoen euro, waarvan 288 miljoen euro aan cokeskolen. De chemische industrie sluit de top 5 af met een invoerwaarde van 406 miljoen euro. Opvallend is dat deze sector van de 32 kritieke materialen op de lijst van de Europese Commissie er maar liefst 28 importeerde voor meer dan een miljoen euro. Dit wijst op een brede afhankelijkheid van uiteenlopende materialen binnen de chemische industrie.

De toewijzing aan verschillende stadia van de keten verschilt sterk per sector. Bij de basismetaalindustrie en de energievoorziening waren de ingevoerde producten in 2023 hoofdzakelijk afkomstig uit de winningsschakel van de keten, zoals cokeskolen en ruwe metallurgische materialen. In bedrijfstakken zoals de bouw, metaalproductenindustrie, elektrische apparatenindustrie, machine-industrie, handel en de auto- en aanhangwagenindustrie was fabricage het meest voorkomende stadium van de keten. In de chemische industrie en de sector overheid, onderwijs en gezondheid daarentegen, domineerden producten uit het stadium van verwerking en raffinage.

Hoewel verwerking en raffinage slechts bij twee van de tien grootste importerende sectoren het belangrijkste stadium van de keten was, vormde dit stadium van de keten bij zeven van de top 10 wel de op één na belangrijkste. Alleen binnen de energievoorziening speelde verwerking en raffinage nauwelijks een rol.

Invoer van kritieke materialen voor intermediair verbruik vaker uit EU-landen dan bij wederuitvoer

In 2023 was Duitsland het belangrijkste herkomstland van kritieke materialen die door Nederlandse bedrijven werden verwerkt, met een totale waarde van ruim 945 miljoen euro. België (454 miljoen euro) en IJsland (453 miljoen euro) vervolledigden de top 3. Iets meer dan de helft van de totale import van kritieke materialen uit Duitsland en EU-landen als geheel betrof invoer voor intermediair verbruik. Uit de Verenigde Staten werd voor 430 miljoen euro aan kritieke materialen voor verwerking geïmporteerd (rond 70 procent van de totale import uit dat land), en uit Australië voor 408 miljoen euro. Rusland speelde op dit gebied nauwelijks nog een rol; in 2023 werd slechts 49 miljoen euro aan kritieke materialen uit Rusland ingevoerd voor verwerking – circa vijf keer minder dan een jaar eerder.

De invoer van kritieke materialen uit EU-landen die in 2023 door bedrijven in Nederland werd verwerkt, bedroeg in totaal 2,3 miljard euro. Dit was goed voor 43,5 procent van de totale invoer van kritieke materialen voor intermediair verbruik. Ter vergelijking had 34,4 procent van de totale invoer van kritieke grondstoffen in 2023 de EU als herkomst – een aandeel dat vergelijkbaar is met de cijfers die in hoofdstuk 4 voor 2024 (volgens het grensoverschrijdingsprincipe) worden gerapporteerd. Het EU-aandeel bij de invoer voor intermediair verbruik lag daarmee tien procentpunten hoger dan het gemiddelde. In tegenstelling tot het relatief grote aandeel van de invoer voor intermediair verbruik uit de EU, kwam slechts 27 procent van de invoer van kritieke materialen voor wederuitvoer uit EU-landen.

Uit China en Noorwegen werd slechts een relatief klein deel van de totale import van kritieke materialen voor verdere verwerking geïmporteerd, met respectievelijk 25,3 procent uit China en 32,4 procent uit Noorwegen. Vergeleken met het hoge aandeel van invoer uit EU-landen voor verwerking, bleef het aandeel van deze twee landen beperkt. Een verklaring voor China is dat het land vooral zelf grondstoffen verwerkt en vervolgens producten exporteert waarin die kritieke materialen al zijn verwerkt (Bohn et al., 2023). Bij Noorwegen ging het vooral om nikkel, dat vrijwel volledig weer werd uitgevoerd. 

Belangrijkste leveranciers en bedrijfstakken bij de invoer van kritieke materialen

Tabel 6.6 toont een overzicht van de belangrijkste leveranciers van kritieke materialen, én de bedrijfstak die per materiaal het meest importeerde in 2023. EU-landen waren voor 21 van de 32 kritieke materialen de belangrijkste leveranciers voor Nederland. Ter vergelijking: voor 15 kritieke materialen waren EU-landen in 2023 bij de totale invoer het belangrijkste herkomstland (zie tabel 4.6 in hoofdstuk 4). Dit toont opnieuw dat de EU bovengemiddeld vertegenwoordigd is bij de invoer voor intermediair verbruik. Duitsland was in 2023 zelfs de grootste leverancier voor veertien materialen, waaronder aluminium en bauxiet, arseen, gallium, grafiet, hafnium, kobalt, koper, magnesium, strontium, tantaal, vanadium, vloeispaat, wolfraam en zeldzame aardmetalen. België was de belangrijkste leverancier voor vijf materialen: antimoon, bismut, fosforiet, helium en platinagroepmetalen. Verder was Frankrijk de grootste leverancier van lithium en Italië van silicium metaal.

China was bij de Nederlandse invoer voor intermediair verbruik slechts voor één kritiek materiaal de belangrijkste leverancier, namelijk bariet. Daarentegen was China wel de grootste leverancier van zes kritieke materialen die voornamelijk voor wederuitvoer worden ingevoerd: antimoon, bismut, gallium, helium, magnesium en mangaan. Rusland was bij geen enkel kritiek materiaal de grootste leverancier, wat een sterke verschuiving ten opzichte van eerdere jaren betekent (Bohn et al., 2023). De beperkte rol van Rusland is mede het gevolg van de Russische invasie van Oekraïne en de daaropvolgende handelsbeperkingen.

Bij de invoer voor wederuitvoer was de EU de belangrijkste leverancier van elf kritieke materialen. In tien van deze gevallen was Duitsland het grootste herkomstland, onder andere voor arseen, beryllium, germanium, platinagroepmetalen, strontium, tantaal, titanium, vloeispaat, wolfraam en zeldzame aardmetalen. Voor kobalt was Finland de belangrijkste leverancier.

De tabel laat ook zien welke bedrijfstak in 2023 het meest van het kritieke materiaal importeerde. De chemische industrie was voor zestien kritieke materialen de grootste importeur, gevolgd door de bouwnijverheid (zes materialen) en de basismetaalindustrie (vier materialen). Deze sectoren lopen risico wanneer kritieke materialen niet beschikbaar zijn, omdat dit hun productie direct kan treffen. Dit geldt zowel voor exportgerichte industrieën, zoals de chemie en basismetaalindustrie, als voor sectoren voor de binnenlandse markt, zoals de bouw. Leveringsrisico’s kunnen ontstaan door exportbeperkingen of onverwachte gebeurtenissen in landen zoals China en de VS, maar ook binnen de EU, die ons concurrentievermogen onder druk kan zetten.