1. Inleiding

Het actuele belang van kritieke materialen

Kritieke materialen staan al vele jaren in de belangstelling. Door groeiende geopolitieke instabiliteit in de wereld haalt het thema steeds vaker het wereldnieuws. De volgende actuele, mondiale ontwikkelingen onderstrepen dat:

China

In april 2025 beperkte China – niet voor het eerst¹⁾ – de export van kritieke materialen. Ditmaal waren bij de export van zeven zeldzame aardmetalen vergunningen vereist, onder andere belangrijk voor de productie van extra sterke magneten voor auto-onderdelen en motoren van elektrische auto’s. De vergunningen werden niet, of met vertraging afgegeven. Dit had direct effect op de autoproductie in Europa, omdat ook de export van diverse magneten direct werd geraakt (De Jongh, 2025). Op het moment van schrijven geeft China weer nieuwe exportvergunningen af (Reuters, 2025; Albers, 2025), maar sommige materialen kosten inmiddels vijf keer zoveel als voor de restricties – samarium zelfs 60 keer. De productie van defensiemateriaal loopt daarmee mogelijk vertraging op, ook omdat er geen alternatieve bronnen zijn (Finelli, 2025). In 2025 exporteerde China tot dusver 40 procent minder zeldzame aardmetalen dan in dezelfde periode in 2024 (Waarlo, 2025a).

Oekraïne

De VS en Oekraïne tekenden op 1 mei 2025 na lange onderhandelingen een overeenkomst om 10 jaar lang winsten en royalty's te delen uit de toekomstige verkoop van Oekraïense kritieke mineralen. Daarbij blijft de ondergrond in Oekraïense handen (Van Harreveld, 2025). Oekraïne heeft naar schatting voor honderden miljarden euro’s kritieke materialen in de bodem zitten, zoals lithium, titanium, grafiet en zeldzame aardmetalen (Vennink, 2025). Of en in hoeverre deze grondstoffen snel en rendabel kunnen worden gedolven, is echter onzeker (Geels et al., 2025).

Groenland

Ook in 2025 heeft de VS nadrukkelijk zijn oog laten vallen op het immens grote, maar zeer dunbevolkte Groenland. Onder het door klimaatverandering smeltende ijs van Groenland liggen heel wat bodemschatten verborgen, zoals 43 van de 50 mineralen die de VS als cruciaal beschouwt voor de eigen economie en veiligheid (De Lange, 2025).

Congo

Ook in 2025 verhevigden spanningen tussen Congo en Rwanda, waarbij Rwanda ervan wordt beticht om grondstoffen te exporteren die het niet zelf wint, maar afkomstig zijn van het aangrenzende Congo. In februari 2024 sloot de EU een akkoord met Rwanda over de export van kritieke materialen, zoals tantaal, wolfraam en niobium (Bakker, 2025b).

EU

Gezien de veranderlijke wereldwijde geopolitieke situatie wees de Europese Unie onlangs dertien strategische projecten buiten de EU aan voor de winning en verwerking van grondstoffen. Zo zijn er plannen om zeldzame aardmetalen te halen uit Malawi en Zuid-Afrika, grafiet uit onder andere Oekraïne en Groenland en lithium en boor uit Servië (Bakker, 2025c en 2025d). Dit komt boven op het eerdere plan van de Europese Commissie om binnen de EU 47 grondstofprojecten voor winning en verwerking te starten, onder andere in Spanje, Portugal, Frankrijk en Scandinavië (Europese Commissie, 2025a).

Naast economie en geopolitiek staat ook duurzaamheid onder druk door een groeiende vraag naar kritieke materialen. In de derde VN-conferentie over de oceanen, in juni 2025 in Nice, was diepzeemijnbouw een belangrijk thema. De winning van kritieke materialen uit de zeebodem wordt gezien als duur –duurder dan winning uit de aardbodem – en kan ecosystemen zwaar schaden. Zo groeit een mangaanknol met slechts enkele millimeters per miljoen jaar; verwijdering kan dus effecten hebben die miljoenen jaren doorwerken (Huisman, 2025). Naar verwachting schaart binnenkort een voldoende aantal landen zich achter een tijdelijk verbod op diepzeemijnbouw (Hutchins, 2025).

De geschetste actualiteit laat zien dat de leveringszekerheid van kritieke materialen sterk onder druk staat, terwijl oplossingen diverse nieuwe risico’s kunnen meebrengen: van economische chantage tot militair conflict en van mensenrechtenschendingen tot schade aan klimaat, milieu en natuur. De belangen zijn groot:

• Kritieke materialen zijn nodig voor de huidige energietransitie en het halen van de klimaatdoelen (bijvoorbeeld windturbines, zonnepanelen en lithium-ion-accu’s) alsmede voor de digitale transitie (met name microchips als essentiële bouwstenen van alle elektronische producten). Maar de materialen zijn ook cruciaal voor vele toepassingen in de zorg, defensie of ruimtevaart, en de gehele Europese industrie in z’n algemeen.
• Een ongebreidelde groei van de vraag naar materialen kan leiden tot tekorten of sterke prijsstijgingen, met negatieve effecten op economie, welvaart, welzijn, gezondheid en veiligheid.
• China wil mondiaal de technologische koploper worden en een strategische positie behouden in de wereldwijde energietransitie (De Wijk, 2021) en dat houdt de importafhankelijkheid van de EU van China hoog. Zo heeft China bijvoorbeeld ingezet op de hele waardeketen rondom duurzame technologieën, van zonnepanelen tot elektrische auto’s en van windturbines tot technologie om kritieke grondstoffen te verwerken (Stoop, 2025).

Maar wat zijn nu kritieke – en strategische – materialen?

In deze publicatie gaan we uit van de Europese definitie van kritieke materialen. De Europese Commissie (2023) identificeert meer dan dertig materialen als kritiek indien het een significant economisch belang heeft en er een potentieel risico op leveringsverstoring is. Verder zijn het materialen die relatief lastig te vervangen zijn. Elke drie jaar wordt de lijst geactualiseerd. We gaan in deze publicatie uit van de meest recente actualisatie van juli 2023 waarbij aluminium na de grote EU-studie van maart 2023 nog is toegevoegd als kritiek materiaal (Home, 2023). In het eerdere CBS-onderzoek (Bohn et al., 2023) was aluminium nog niet meegenomen in de cijfers.

Ongeveer de helft van de kritieke materialen zijn tevens strategische materialen: zij worden beschouwd als cruciaal voor de groene en digitale ambities van Europa (denk aan hernieuwbare energie of computerchips), of van belang voor strategische sectoren zoals defensie, zorg of ruimtevaart. De groeiende vraag naar deze materialen kan leiden tot leveringsproblemen in de toekomst. Daarom start de EU projecten die het aanbod van deze materialen moeten gaan verzekeren (Europese Commissie, 2025b). Twee materialen zijn niet kritiek – omdat ze niet voldoen de CRM-criteria – maar wel strategisch van aard: koper en nikkel. De totale lijst bestaat uit 34 kritieke en/of strategische materialen²⁾; en deze worden allen beschreven in deze publicatie. Aluminium en bauxiet – dat eerder al een kritiek materiaal was – worden door de Europese Commissie als één materiaal beschouwd, aangezien aluminium wordt gewonnen uit bauxiet.

Oplossingsrichtingen ter voorkoming van tekorten

De Europese Raad (2023) ziet drie oplossingsrichtingen om op korte termijn (met 2030-doelen) tekorten van kritieke materialen in de toekomst te voorkomen:

• Meer uit de EU halen. Ten minste 10 procent van het jaarlijkse verbruik van de EU moet van eigen bodem komen; en ten minste 40 procent van de verwerking in de EU plaatsvinden.
• Diversificatie op landniveau. Niet meer dan 65 procent van het jaarlijkse verbruik van elke strategische grondstof in de EU mag in elk relevant stadium van verwerking afkomstig zijn uit één derde land.
• Circulaire oplossingen. Ten minste 15 procent van het jaarlijkse verbruik van de EU moet in de EU gerecyclede grondstoffen bevatten.

Een vierde oplossingsrichting is diversificatie op productniveau. Deze oplossingsrichting wordt onder andere genoemd in de nationale grondstoffenstrategie (Rijksoverheid, 2022), een beleidskader van de Nederlandse overheid dat gericht is op het garanderen van de beschikbaarheid van kritieke materialen, als gaat om innovatieve toepassingen in een zoektocht naar de vervanging van kritieke materialen door niet-kritieke materialen in belangrijke processen. In de bijlage van deze publicatie wordt voor elk kritiek materiaal beschreven of en op welke wijze het materiaal vervangbaar is.

Op nationaal niveau wordt op het moment van schrijven hard gewerkt aan oplossingen en het verder in kaart brengen van de problematiek. Zo wil een nieuw investeringsfonds honderden miljoenen euro’s investeren om de Nederlandse en Europese importafhankelijkheid te verminderen (Nuijten, 2025). Daarnaast is er het in begin 2025 opgerichte NMO (Nederlands Materialen Observatorium), een initiatief van het Ministerie van Economische Zaken dat TNO uitvoert in samenwerking met kennisinstellingen, buitenlandse observatoria en het bedrijfsleven voor monitoring van de ketens van kritieke grondstoffen. Ook ontwikkelt het NMO-analyses om de kwetsbaarheid van de waardeketen per kritieke materiaal te beoordelen. Tot slot heeft het NMO een waarschuwingsfunctie richting bedrijven en overheid als er verstoringen in ketens dreigen of zich al voordoen (Rijksoverheid, 2025).

Van al deze oplossingsrichtingen is de toepassing van meer circulariteit (en dat is veel breder dan recycling) de meest effectieve. Minder gebruik van grondstoffen verlaagt geopolitieke spanningen, is economisch zinvol en is in het bijzonder positief voor klimaat, natuur, milieu en de gezondheid van mensen in productielanden. Dit kan door allereerst te consuminderen en producten slimmer te gebruiken en te maken, daarnaast door de levensduur van producten te verlengen (o.a. hergebruik, repareren) en ten slotte ook door materialen nuttiger toe te passen (o.a. recyclen) (PBL, 2025). De Europese Raad heeft de EU-ambities in 2023 aangescherpt met meer aandacht voor het hergebruik van producten met een hoog potentieel voor grondstofterugwinning, voor terugwinning van secundaire kritieke grondstoffen uit afval en voor terugwinning van magneten uit producten (Europese Raad, 2023).

Nederland investeert onder meer in innovatieve, duurzame oplossingen zoals circulaire zonnepanelen en circulaire batterijen (Rijksoverheid, 2023) en heeft de ambitie om in 2050 volledig circulair te handelen en in 2030 het grondstoffengebruik gehalveerd te hebben. Echter, een recent rapport van het Planbureau voor Leefomgeving (PBL, 2025) schat het halen het 2030-doel op dit moment in als ‘heel erg onwaarschijnlijk’. In twee jaar tijd heeft Nederland meer grondstoffen gebruikt terwijl het doel van 2030 twee jaar dichterbij is gekomen. De daling in grondstofgebruik tussen 2016 en 2022 had daarbij vooral niet-structurele oorzaken (PBL, 2025). Eerder onderzoek liet al zien dat Nederland naar verwachting ongeveer evenveel grondstoffen zal gebruiken in 2030 als in 2020 (De Koning & Van der Voet, 2022).

Terugwinning van grondstoffen moet economisch rendabel worden, via verplichtingen aan bedrijven of het beprijzen van nieuwe grondstoffen. Wereldwijd loopt Nederland wel voorop met recyclingtechnologieën (Waarlo, 2025b). Volgens recente schattingen kunnen alle mensen, bij volle inzet op circulariteit, een fatsoenlijke levensstandaard behouden met het gebruik van slechts 30 procent van de huidige inzet van grondstoffen en energie (Hickel et al., 2024).