Nederlandse afhankelijkheid van kritieke materialen

Hoofdstuk 1. Inleiding

• Kritieke materialen, zoals bijvoorbeeld kobalt, zeldzame aardmetalen of lithium, veroorzaken wereldwijd geopolitieke spanningen: in de EU en van China tot Oekraïne en van Groenland tot Congo.
• Kritieke materialen hebben per definitie een groot economisch belang én een hoog risico op leveringsverstoring. Vaak zijn ze ook lastig te vervangen door andere materialen. Voor Europa zijn kritieke materialen ook vaak strategisch belangrijk voor de groene en digitale transities, onze veiligheid (defensie) en gezondheid (zorg).
• Duurzaamheid speelt ook een belangrijke rol. Enerzijds zijn kritieke materialen nodig voor de energietransitie – o.a. voor zonnepanelen, windturbines en elektrische auto’s – en daarmee nodig voor het behalen van de klimaatdoelen. Anderzijds veroorzaakt grootschalige mijnbouw vaak schade aan ecosystemen, milieu of mensen. Daardoor komen andere duurzaamheidsdoelen in gevaar. Circulariteit – consuminderen, hergebruik, recycling en het terugwinnen van grondstoffen – is daarom essentieel.

Hoofdstuk 2. Nederland in de EU

• Nederland importeerde in 2024 voor 22,3 miljard euro aan kritieke materialen. Een groot deel daarvan gaat direct door naar de rest van Europa dankzij de distributiefunctie van Nederland.
• Aangezien het overgrote deel van de kritieke materialen buiten de EU wordt gewonnen en verwerkt, is het relevant om te kijken naar de import van EU-landen uit niet-EU-landen. Dan zien we dat Nederland in 2024 de grootste importeur van kritieke materialen in de EU was: 17,2 miljard euro aan importwaarde uit niet-EU-landen en 18,5 miljard kg aan importgewicht. Inclusief intra-EU-handel staat Nederland derde in waarde en tweede in gewicht.

Hoofdstuk 3. Nederland historisch

• Prijzen bepalen voor een belangrijk deel de waarde van de Nederlandse importwaarde van kritieke materialen. Door lagere prijzen lag de importwaarde in 2024 7 procent lager dan in 2023 en 29 procent lager dan in 2022. Het importgewicht is sinds 2022 met slechts 7 procent afgenomen. Sinds 2002 is de importwaarde ruim verdrievoudigd, terwijl het importgewicht slechts met 39 procent steeg.
• Aluminium, cokeskolen, koper en nikkel waren in 2024 samen verantwoordelijk voor meer dan drie kwart van de totale Nederlandse importwaarde van kritieke materialen. In termen van gewicht namen enkel aluminium en cokeskolen al samen een vergelijkbaar aandeel in. Andere materialen hebben relatief kleine volumes.

Hoofdstuk 4. Landen van herkomst

• Inclusief quasi-doorvoer (de doorvoer door Nederland van goederen in buitenlands eigendom) en gemeten naar waarde was Noorwegen in 2024 de belangrijkste leverancier van kritieke materialen voor Nederland. Daarna volgde IJsland. In beide gevallen ging het met name om aluminium. Zonder quasi-doorvoer was Duitsland echter de grootste leverancier, gevolgd door Noorwegen en IJsland.
• In termen van importgewicht zijn Australië en de VS de grootste leveranciers van kritieke materialen voor Nederland en dat komt enkel en alleen door de import van enorme hoeveelheden cokeskolen die ons land binnenkomen.
• China is voor een kwart van de materialen de grootste leverancier voor Nederland. Nederland haalt relatief veel uit niet-EU-landen, vaak geconcentreerd bij enkele landen. Dat vergroot het leveringsrisico, vooral bij bariet, bismut, magnesium (met name uit China), cokeskolen (Australië, VS), helium (Qatar), lithium (Chili), niobium (Brazilië)), veldspaat (Noorwegen, Turkije) en boraat (Turkije).

Hoofdstuk 5. Producten met kritieke materialen

• Nederland is niet alleen een grote importeur van kritieke materialen, maar ook van producten met kritieke materialen. Bij de producten met kritieke materialen is een groter percentage van de import voor de Nederlandse markt bestemd dan we eerder zagen bij materialen zelf. 
• Omdat de totale productwaarde meetelt, gaat het hier om veel grotere bedragen dan we eerder zagen bij de import van kritieke materialen zelf. Nederland haalde in 2024 voor het grootste bedrag aan producten met kritieke materialen uit China. Dat was voor een waarde van 58,4 miljard euro. Daarvan was bijna de helft doorvoer in buitenlandse eigendom (quasi-doorvoer). Zonder quasi-doorvoer was Duitsland de grootste leverancier. Verder onderzoek moet duidelijk maken welk deel van de import uit Duitsland oorspronkelijk uit China komt.
• De meest ingevoerde producten met kritieke materialen, qua invoerwaarde, waren in 2024: computeronderdelen, telefoons en routers, laptops en tablets, geneesmiddelen, onderdelen van gespecialiseerde machines (zoals chipmachines), farmaceutische producten, medische instrumenten en zonnepanelen. 
• Aluminium, koper en zeldzame aardmetalen kwamen het vaakst voor in de Nederlandse goederenimport als onderdeel van halffabricaten of eindproducten. Cokeskolen, eerder prominent genoemd als ingevoerde grondstof, wordt nauwelijks als onderdeel van een ander product ingevoerd.

Hoofdstuk 6. Bestemming van Nederlandse import van kritieke materialen

• In 2023 importeerde Nederland voor 12,8 miljard euro aan kritieke materialen, gemeten op basis van economische eigendomsoverdracht. Hierbij is een fysieke grensoverschrijding niet altijd nodig. Hiervan was 57,8 procent direct bestemd voor het buitenland (wederuitvoer), een stijging ten opzichte van 2021 (51,5 procent).
• Van de ingevoerde kritieke materialen werd 41,1 procent in Nederland verwerkt door bedrijven. Dit vertegenwoordigde 2,3 procent van de totale hoeveelheid verwerkte invoer in Nederland. Van de verwerkte materialen werd meer dan de helft weer uitgevoerd; de rest ging naar de binnenlandse markt. De industrie was de grootste verwerker van ingevoerde kritieke materialen (61 procent), gevolgd door de bouw (21 procent).
• Kritieke materialen voor intermediair verbruik kwamen relatief vaak uit EU-landen: 43,5 procent van de invoer, tegenover 34,4 procent van de totale invoer. Voor wederuitvoer was het EU-aandeel kleiner (27 procent). 
• Duitsland was in 2023 de grootste leverancier van kritieke materialen voor verdere verwerking (945 miljoen euro), gevolgd door België en IJsland. Het merendeel van de import uit EU-landen en de VS werd in Nederland verwerkt, terwijl invoer uit China en Noorwegen vooral direct weer werd uitgevoerd.

Hoofdstuk 7. Afhankelijkheden in de Nederlandse toeleveringsketen

• In 2019 importeerde Nederland indirect – via andere landen als tussenschakels – bijna twee keer meer kritieke materialen dan direct. Toch groeit de directe import sneller, vooral in de fabricage: tussen 2015 en 2019 met bijna 29 procent.  Het ging hierbij met name om een fors hoger gebruik van metalen als aluminium, koper, nikkel en wolfraam. Dit suggereert een mogelijke verandering in de rol van Nederland: in plaats van ruwe grondstoffen of eindproducten te importeren, importeert de Nederlandse industrie in toenemende mate halffabricaten met kritieke materialen voor verdere verwerking en assemblage.
• De winningsfase lijkt de achilleshiel van de Nederlandse toeleveringsketen. Op totaalniveau scoort deze fase ‘hoog’ op onze kwetsbaarheidsschaal, waarbij maar liefst 99 procent van de importwaarde afkomstig is uit toeleveringsketens die afhankelijk zijn van niet-EU-landen. Voor bijna alle onderzochte materialen is er sprake van een hoge tot zeer hoge kwetsbaarheid. Dit geldt ook voor grondstoffen die cruciaal zijn voor de energietransitie en digitale economie, zoals koper, nikkel, mangaan en boraten, waarvan de winning zich grotendeels buiten de invloedssfeer van de EU afspeelt.
• De verwerkingsfase van de keten lijkt robuust, met een ‘lage’ gemiddelde kwetsbaarheidsscore. Dit komt vooral door de enorme volumes van enkele materialen met een redelijk gediversifieerde keten, zoals aluminium en koper. Maar daaronder gaan grote risico’s schuil voor technologisch-kritische materialen met een lagere importwaarde. Voor de halfgeleiderindustrie (o.a. silicium, gallium, zeldzame aardmetalen) en de defensie-industrie (o.a. kobalt, beryllium) is de Nederlandse en Europese economie voor verwerking erg afhankelijk van niet-EU-landen. Dit kan strategische knelpunten in de waardeketen creëren.
• Een analyse van vier materialen die (nog) niet op de officiële CRMA-lijst staan – molybdeen, tin, zilver en zirkonium – toont aan dat zij allemaal een ‘hoge’ kwetsbaarheid hebben. Het wordt gedreven door een zeer grote en geconcentreerde directe import, waardoor de grootste importeurs van de vier materialen – de Nederlandse basismetaalindustrie en chemische industrie – gevoelig zijn voor leveringsverstoringen. Een voorbeeld is molybdeen, waarvan de invoer voor binnenlands verbruik voor 95 procent afhankelijk is van de VS. Dit illustreert hoe afhankelijkheid van één land of een kleine groep landen een direct risico kan vormen, zelfs als het materiaal wereldwijd voldoende beschikbaar zou zijn.

Hoofdstuk 8. De herkomst van metalen voor de Nederlandse consumptie

• De metalen grondstofvoetafdruk van de Nederlandse consumptie was in 2021 hoger dan de jaren ervoor. Nederland gebruikt relatief veel metaal per hoofd van de bevolking, in vergelijking met andere EU-landen. Twee derde van deze voetafdruk bestond uit koper en ijzer. 
• De meeste metalen kwamen uit China, bijna 14 procent van de metaalvoetafdruk van de Nederlandse consumptie. Tweede grootste leverancier is Chili, 10 procent, met name koper. Op de derde plek volgt Brazilië, ook 10 procent en met name aluminium en ijzer. 
• De basismetaalindustrie gebruikt meer water voor het verwerken van metaal in de Nederlandse consumptie dan de metaalwinning. De metaalsectoren zijn verantwoordelijk voor 14 procent van de energievoetafdruk en slechts 3 procent van de watervoetafdruk van de Nederlandse consumptie.

Hoofdstuk 9. Bevindingen op materiaalniveau

• Kritieke materialen verschillen zeer sterk als het gaat om hun monetaire waarde. Zo is het goedkoopste materiaal (bauxiet met een prijs van 3 dollarcent per kg) ruim 5 miljoen keer goedkoper dan het duurste materiaal (iridium met een prijs van 154 duizend dollar per kg).
• In mondiale ranglijsten voor productie, actieve voorraden en verwerking van kritieke materialen is China nog dominanter dan we eerder zagen bij de Nederlandse import. Zo staat China 39 keer (van 75 ranglijsten als het gaat om productie, actieve voorraden of verwerking van afzonderlijke materialen) bovenaan en de nummers twee (VS en Zuid-Afrika) slechts 5 keer. Kijken we naar top 3-posities dan valt op dat Rusland opeens naar voren komt als belangrijke speler (25 keer top 3).
• De geografische concentratie van gallium, germanium (verwerking in China) en platinagroepmetalen (winning in vooral Zuid-Afrika) is zeer hoog. Voor maar liefst 16 kritieke materialen is de EU als geheel helemaal of bijna helemaal afhankelijk van import.
• Recycling wordt de komende jaren steeds belangrijk: vanuit duurzaamheidsoogpunt, maar ook om de afhankelijkheid van import terug te schroeven. Voor vier materialen bestond volgens de meest recente EU-cijfers (JRC, 2023) meer dan een kwart uit gerecycled materiaal. Dat zijn wolfraam (42 procent), koper (30 procent), platinagroepmetalen (30 procent) en antimoon (28 procent).

Het actuele belang van kritieke materialen

Kritieke materialen staan al vele jaren in de belangstelling. Door groeiende geopolitieke instabiliteit in de wereld haalt het thema steeds vaker het wereldnieuws. De volgende actuele, mondiale ontwikkelingen onderstrepen dat:

China

In april 2025 beperkte China – niet voor het eerst¹⁾ – de export van kritieke materialen. Ditmaal waren bij de export van zeven zeldzame aardmetalen vergunningen vereist, onder andere belangrijk voor de productie van extra sterke magneten voor auto-onderdelen en motoren van elektrische auto’s. De vergunningen werden niet, of met vertraging afgegeven. Dit had direct effect op de autoproductie in Europa, omdat ook de export van diverse magneten direct werd geraakt (De Jongh, 2025). Op het moment van schrijven geeft China weer nieuwe exportvergunningen af (Reuters, 2025; Albers, 2025), maar sommige materialen kosten inmiddels vijf keer zoveel als voor de restricties – samarium zelfs 60 keer. De productie van defensiemateriaal loopt daarmee mogelijk vertraging op, ook omdat er geen alternatieve bronnen zijn (Finelli, 2025). In 2025 exporteerde China tot dusver 40 procent minder zeldzame aardmetalen dan in dezelfde periode in 2024 (Waarlo, 2025a).

Oekraïne

De VS en Oekraïne tekenden op 1 mei 2025 na lange onderhandelingen een overeenkomst om 10 jaar lang winsten en royalty's te delen uit de toekomstige verkoop van Oekraïense kritieke mineralen. Daarbij blijft de ondergrond in Oekraïense handen (Van Harreveld, 2025). Oekraïne heeft naar schatting voor honderden miljarden euro’s kritieke materialen in de bodem zitten, zoals lithium, titanium, grafiet en zeldzame aardmetalen (Vennink, 2025). Of en in hoeverre deze grondstoffen snel en rendabel kunnen worden gedolven, is echter onzeker (Geels et al., 2025).

Groenland

Ook in 2025 heeft de VS nadrukkelijk zijn oog laten vallen op het immens grote, maar zeer dunbevolkte Groenland. Onder het door klimaatverandering smeltende ijs van Groenland liggen heel wat bodemschatten verborgen, zoals 43 van de 50 mineralen die de VS als cruciaal beschouwt voor de eigen economie en veiligheid (De Lange, 2025).

Congo

Ook in 2025 verhevigden spanningen tussen Congo en Rwanda, waarbij Rwanda ervan wordt beticht om grondstoffen te exporteren die het niet zelf wint, maar afkomstig zijn van het aangrenzende Congo. In februari 2024 sloot de EU een akkoord met Rwanda over de export van kritieke materialen, zoals tantaal, wolfraam en niobium (Bakker, 2025b).

EU

Gezien de veranderlijke wereldwijde geopolitieke situatie wees de Europese Unie onlangs dertien strategische projecten buiten de EU aan voor de winning en verwerking van grondstoffen. Zo zijn er plannen om zeldzame aardmetalen te halen uit Malawi en Zuid-Afrika, grafiet uit onder andere Oekraïne en Groenland en lithium en boor uit Servië (Bakker, 2025c en 2025d). Dit komt boven op het eerdere plan van de Europese Commissie om binnen de EU 47 grondstofprojecten voor winning en verwerking te starten, onder andere in Spanje, Portugal, Frankrijk en Scandinavië (Europese Commissie, 2025a).

Naast economie en geopolitiek staat ook duurzaamheid onder druk door een groeiende vraag naar kritieke materialen. In de derde VN-conferentie over de oceanen, in juni 2025 in Nice, was diepzeemijnbouw een belangrijk thema. De winning van kritieke materialen uit de zeebodem wordt gezien als duur –duurder dan winning uit de aardbodem – en kan ecosystemen zwaar schaden. Zo groeit een mangaanknol met slechts enkele millimeters per miljoen jaar; verwijdering kan dus effecten hebben die miljoenen jaren doorwerken (Huisman, 2025). Naar verwachting schaart binnenkort een voldoende aantal landen zich achter een tijdelijk verbod op diepzeemijnbouw (Hutchins, 2025).

De geschetste actualiteit laat zien dat de leveringszekerheid van kritieke materialen sterk onder druk staat, terwijl oplossingen diverse nieuwe risico’s kunnen meebrengen: van economische chantage tot militair conflict en van mensenrechtenschendingen tot schade aan klimaat, milieu en natuur. De belangen zijn groot:

• Kritieke materialen zijn nodig voor de huidige energietransitie en het halen van de klimaatdoelen (bijvoorbeeld windturbines, zonnepanelen en lithium-ion-accu’s) alsmede voor de digitale transitie (met name microchips als essentiële bouwstenen van alle elektronische producten). Maar de materialen zijn ook cruciaal voor vele toepassingen in de zorg, defensie of ruimtevaart, en de gehele Europese industrie in z’n algemeen.
• Een ongebreidelde groei van de vraag naar materialen kan leiden tot tekorten of sterke prijsstijgingen, met negatieve effecten op economie, welvaart, welzijn, gezondheid en veiligheid.
• China wil mondiaal de technologische koploper worden en een strategische positie behouden in de wereldwijde energietransitie (De Wijk, 2021) en dat houdt de importafhankelijkheid van de EU van China hoog. Zo heeft China bijvoorbeeld ingezet op de hele waardeketen rondom duurzame technologieën, van zonnepanelen tot elektrische auto’s en van windturbines tot technologie om kritieke grondstoffen te verwerken (Stoop, 2025).

Maar wat zijn nu kritieke – en strategische – materialen?

In deze publicatie gaan we uit van de Europese definitie van kritieke materialen. De Europese Commissie (2023) identificeert meer dan dertig materialen als kritiek indien het een significant economisch belang heeft en er een potentieel risico op leveringsverstoring is. Verder zijn het materialen die relatief lastig te vervangen zijn. Elke drie jaar wordt de lijst geactualiseerd. We gaan in deze publicatie uit van de meest recente actualisatie van juli 2023 waarbij aluminium na de grote EU-studie van maart 2023 nog is toegevoegd als kritiek materiaal (Home, 2023). In het eerdere CBS-onderzoek (Bohn et al., 2023) was aluminium nog niet meegenomen in de cijfers.

Ongeveer de helft van de kritieke materialen zijn tevens strategische materialen: zij worden beschouwd als cruciaal voor de groene en digitale ambities van Europa (denk aan hernieuwbare energie of computerchips), of van belang voor strategische sectoren zoals defensie, zorg of ruimtevaart. De groeiende vraag naar deze materialen kan leiden tot leveringsproblemen in de toekomst. Daarom start de EU projecten die het aanbod van deze materialen moeten gaan verzekeren (Europese Commissie, 2025b). Twee materialen zijn niet kritiek – omdat ze niet voldoen de CRM-criteria – maar wel strategisch van aard: koper en nikkel. De totale lijst bestaat uit 34 kritieke en/of strategische materialen²⁾; en deze worden allen beschreven in deze publicatie. Aluminium en bauxiet – dat eerder al een kritiek materiaal was – worden door de Europese Commissie als één materiaal beschouwd, aangezien aluminium wordt gewonnen uit bauxiet.

Oplossingsrichtingen ter voorkoming van tekorten

De Europese Raad (2023) ziet drie oplossingsrichtingen om op korte termijn (met 2030-doelen) tekorten van kritieke materialen in de toekomst te voorkomen:

• Meer uit de EU halen. Ten minste 10 procent van het jaarlijkse verbruik van de EU moet van eigen bodem komen; en ten minste 40 procent van de verwerking in de EU plaatsvinden.
• Diversificatie op landniveau. Niet meer dan 65 procent van het jaarlijkse verbruik van elke strategische grondstof in de EU mag in elk relevant stadium van verwerking afkomstig zijn uit één derde land.
• Circulaire oplossingen. Ten minste 15 procent van het jaarlijkse verbruik van de EU moet in de EU gerecyclede grondstoffen bevatten.

Een vierde oplossingsrichting is diversificatie op productniveau. Deze oplossingsrichting wordt onder andere genoemd in de nationale grondstoffenstrategie (Rijksoverheid, 2022), een beleidskader van de Nederlandse overheid dat gericht is op het garanderen van de beschikbaarheid van kritieke materialen, als gaat om innovatieve toepassingen in een zoektocht naar de vervanging van kritieke materialen door niet-kritieke materialen in belangrijke processen. In de bijlage van deze publicatie wordt voor elk kritiek materiaal beschreven of en op welke wijze het materiaal vervangbaar is.

Op nationaal niveau wordt op het moment van schrijven hard gewerkt aan oplossingen en het verder in kaart brengen van de problematiek. Zo wil een nieuw investeringsfonds honderden miljoenen euro’s investeren om de Nederlandse en Europese importafhankelijkheid te verminderen (Nuijten, 2025). Daarnaast is er het in begin 2025 opgerichte NMO (Nederlands Materialen Observatorium), een initiatief van het Ministerie van Economische Zaken dat TNO uitvoert in samenwerking met kennisinstellingen, buitenlandse observatoria en het bedrijfsleven voor monitoring van de ketens van kritieke grondstoffen. Ook ontwikkelt het NMO-analyses om de kwetsbaarheid van de waardeketen per kritieke materiaal te beoordelen. Tot slot heeft het NMO een waarschuwingsfunctie richting bedrijven en overheid als er verstoringen in ketens dreigen of zich al voordoen (Rijksoverheid, 2025).

Van al deze oplossingsrichtingen is de toepassing van meer circulariteit (en dat is veel breder dan recycling) de meest effectieve. Minder gebruik van grondstoffen verlaagt geopolitieke spanningen, is economisch zinvol en is in het bijzonder positief voor klimaat, natuur, milieu en de gezondheid van mensen in productielanden. Dit kan door allereerst te consuminderen en producten slimmer te gebruiken en te maken, daarnaast door de levensduur van producten te verlengen (o.a. hergebruik, repareren) en ten slotte ook door materialen nuttiger toe te passen (o.a. recyclen) (PBL, 2025). De Europese Raad heeft de EU-ambities in 2023 aangescherpt met meer aandacht voor het hergebruik van producten met een hoog potentieel voor grondstofterugwinning, voor terugwinning van secundaire kritieke grondstoffen uit afval en voor terugwinning van magneten uit producten (Europese Raad, 2023).

Nederland investeert onder meer in innovatieve, duurzame oplossingen zoals circulaire zonnepanelen en circulaire batterijen (Rijksoverheid, 2023) en heeft de ambitie om in 2050 volledig circulair te handelen en in 2030 het grondstoffengebruik gehalveerd te hebben. Echter, een recent rapport van het Planbureau voor Leefomgeving (PBL, 2025) schat het halen het 2030-doel op dit moment in als ‘heel erg onwaarschijnlijk’. In twee jaar tijd heeft Nederland meer grondstoffen gebruikt terwijl het doel van 2030 twee jaar dichterbij is gekomen. De daling in grondstofgebruik tussen 2016 en 2022 had daarbij vooral niet-structurele oorzaken (PBL, 2025). Eerder onderzoek liet al zien dat Nederland naar verwachting ongeveer evenveel grondstoffen zal gebruiken in 2030 als in 2020 (De Koning & Van der Voet, 2022).

Terugwinning van grondstoffen moet economisch rendabel worden, via verplichtingen aan bedrijven of het beprijzen van nieuwe grondstoffen. Wereldwijd loopt Nederland wel voorop met recyclingtechnologieën (Waarlo, 2025b). Volgens recente schattingen kunnen alle mensen, bij volle inzet op circulariteit, een fatsoenlijke levensstandaard behouden met het gebruik van slechts 30 procent van de huidige inzet van grondstoffen en energie (Hickel et al., 2024).

Nederland is volgens cijfers uit de Comext-database van Eurostat (2025a) een van de grootste importeurs van kritieke materialen in de EU. Voor een belangrijk deel komt dat door de distributiefunctie van Nederland. Veel materialen worden snel na invoer – hooguit na een lichte bewerking in Nederland – weer doorgevoerd naar het Europese achterland. In hoofdstuk 3 zullen we zien dat bijna de helft van de Nederlandse import van kritieke materialen quasi-doorvoer betreft. Dit is de doorvoer van goederen in buitenlands eigendom. Daarnaast heeft wederuitvoer (goederendoorvoer tijdelijk in Nederlands eigendom) ook een aanzienlijk aandeel in de Nederlandse import, wat terugkomt in hoofdstuk 6 en 7.  In deze hoofdstukken zien we ook nog een derde exportstroom in de import terugkomen, namelijk de indirecte export na verwerking van geïmporteerde materialen in Nederland.  De achterblijvende import voor de Nederlandse markt is daarmee beperkt: circa 5 procent van de totale import van kritieke materialen inclusief quasi-doorvoer.

Als we kijken naar de gehele import van kritieke materialen, inclusief alle doorvoerstromen, dan was Nederland de derde importeur van de EU gemeten in importwaarde, zie figuur 2.1. Duitsland was de grootste importeur (46,6 miljard euro in 2024) en op grote afstand volgden Italië (23,8 miljard euro) en Nederland (22,3 miljard euro). Frankrijk en België stonden op plek 4 en 5. In 2004 waren de verhoudingen vergelijkbaar met 2024, maar toen was Frankrijk nog de derde importeur en Nederland vierde.

Een belangrijke nuance bij deze cijfers betreft de intra-EU-handel. Een groot deel van de Europese import van kritieke materialen is doorvoer of wederuitvoer. Nikkel dat bijvoorbeeld door Nederland wordt ingevoerd en doorgevoerd naar Duitsland telt zowel bij Nederland als bij Duitsland mee als invoer. Hierdoor ontstaan dubbeltellingen vanuit een Europees perspectief. Het is daarom zuiverder om deze intra-EU-handel in zijn geheel uit te sluiten door enkel te kijken naar de directe import uit niet-EU-landen. Dat zien we ook terug in de productiecijfers: het overgrote deel van de kritieke materialen wordt gewonnen en verwerkt buiten de EU en niet binnen de EU (zie verder hoofdstuk 9). Zonder intra-EU-handel is Nederland de grootste importeur binnen de EU (17,2 miljard euro in 2024), nipt voor Duitsland (16,8 miljard), en op grote afstand volgen Italië, Spanje en Frankrijk. In 2004 was Nederland nog de tweede importeur na Duitsland. Zie figuur 2.2.

Dezelfde vergelijking kan worden gemaakt op basis van importgewicht in plaats van importwaarde. Voor de gehele import (inclusief intra-EU-handel) had Nederland een hogere positie op basis van importgewicht (tweede) dan we eerder zagen op basis van importwaarde (derde). In 2024 importeerde Nederland voor 21,2 miljard kg aan kritieke materialen; alleen Duitsland importeerde meer. Na Nederland volgden Spanje, Frankrijk en Italië. In 2004 was Nederland nog de derde importeur na Duitsland en Italië. Zie figuur 2.3.

Ook bij de cijfers over importgewicht kan de intra-EU-handel worden uitgesloten voor een meer zuivere vergelijking tussen EU-landen. Dan was Nederland, net als bij de importwaarde, de grootste importeur van de EU, nu met een grote voorsprong op Duitsland, Spanje, Frankrijk en Italië. In hoofdstuk 3 zullen we zien dat het hier voor het overgrote deel om cokeskolen en aluminium gaat. In 2024 importeerde Nederland voor 18,5 miljard kg uit niet-EU-landen. In 2004 was Italië nog de grootste importeur en Nederland tweede. Sinds 2004 is het gewicht van kritieke materialen in de Italiaanse import ongeveer gehalveerd (met name door 7 miljard kg minder cokeskolen), zie figuur 2.4.

Tabel 2.5 geeft een gedetailleerd overzicht van de positie van Nederland per kritiek materiaal in de EU. Het uitgangspunt is hier in de eerste plaats de importwaarde uit niet-EU-landen (exclusief intra-EU-handel). Voor 10 van de 32 kritieke materialen was Nederland dan de grootste importeur in de EU. Dan gaat het om aluminium, boraat, cokeskolen, kobalt, lithium, magnesium, mangaan, nikkel, niobium en vanadium. In dat opzicht was Nederland het vaakst de grootste importeur van de EU. Duitsland was voor 8 kritieke materialen de grootste importeur van de EU uit niet-EU-landen. Daarna volgden Polen (5 keer), Italië (3 keer), Hongarije, Frankrijk (elk 2 keer), Spanje en België (elk 1 keer). Omdat Nederland als toegangspoort tot Europa relatief veel uit niet-EU-landen importeert en relatief weinig uit EU-landen, wijkt het beeld af zodra we naar de totale import kijken, inclusief de handel binnen de EU. Dan was Nederland niet 10, maar 7 keer de grootste importeur van kritieke materialen.

De Nederlandse import van kritieke materialen had in 2024 een waarde van 22,3 miljard euro. Dat was 7 procent minder dan in 2023 en maar liefst 29 procent lager dan in 2022. De verschillen houden vooral verband met dalende prijzen. 2022 was een recordjaar voor het prijsniveau van veel producten. Het uitbreken van de oorlog in Oekraïne in februari 2022 en de daaropvolgende sancties voor Rusland zorgden voor ongekende prijsstijgingen in vrijwel alle productcategorieën (Creemers et al., 2023). In de periode mei tot september 2022 daalden de metaalprijzen juist sterk vanwege afnemende paniek, een sterke dollar (materialen uit de VS duurder) en afnemende Chinese vraag door lock-downmaatregelen (Burgering, 2022). Sindsdien zijn er geen grote schokken meer geweest. In maart 2025 was de prijs van transitiegrondstoffen 45 procent hoger dan het dal tijdens het uitbreken van de coronapandemie (maart 2020), maar nog steeds wel 55 procent lager dan de piek in maart 2022 (Burgering, 2025).

Vier materialen waren in 2024 verantwoordelijk voor maar liefst 78 procent van de Nederlandse importwaarde van kritieke materialen: aluminium (43 procent), cokeskolen, koper (elk 12 procent) en nikkel (11 procent). Deze materialen waren ook toonaangevend in de materiaalsamenstelling in alle voorgaande jaren. Zie figuur 3.1, waarbij gebruik is gemaakt van CBS-cijfers om zo de splitsing tussen reguliere import en quasi-doorvoer te kunnen maken (bij de Eurostatcijfers van hoofdstuk 2 is die splitsing er niet).

Een groot deel van deze import betreft echter quasi-doorvoer: kritieke materialen die in Nederland aankomen en direct worden doorgevoerd naar het buitenland en – in tegenstelling tot wederuitvoer – niet (tijdelijk) in Nederlands eigendom komen, maar in buitenlands eigendom blijven. De Nederlandse verdiensten aan quasi-doorvoer zijn zeer beperkt, gemiddeld 1,3 eurocent per euro exportwaarde (CBS, 2021). Indirect kan Nederland toch baat hebben bij deze doorvoerstromen, bijvoorbeeld wanneer materialen in Duitsland worden verwerkt tot halffabricaten of eindproducten waar Nederland in een latere fase economisch van profiteert. Zo voert Nederland heel veel aluminium in buitenlands eigendom door naar Duitsland, is Duitsland een belangrijke verwerker van aluminium (Bastein et al., 2024) en is dat land bovendien de belangrijkste leverancier voor Nederland van producten met aluminium, zie hoofdstuk 5.

Exclusief quasi-doorvoer kwam de import in 2024 uit op 12,5 miljard euro en dat betekent dat maar liefst 44 procent van de Nederlandse importwaarde quasi-doorvoer betreft, zie figuur 3.2. Ook bij de import exclusief quasi-doorvoer zijn aluminium (44 procent), koper (17 procent), nikkel (8 procent) en cokeskolen (7 procent) toonaangevend.

Importgewichten

Prijsontwikkelingen spelen, zoals eerder geduid voor het jaar 2022, een grote rol in de ontwikkelingen van de importwaarde van kritieke materialen. Kijken we alleen naar het importgewicht dan zien we de eerder getoonde groeiende trend (bij de importwaarde) sterk afvlakken, zie figuur 3.3. Waar de importwaarde in 2024 nog ruim drie keer groter was dan in 2002, in termen van importgewicht was dat slechts 39 procent. Het importgewicht was in 2024 7 procent kleiner dan in 2022. Dat betekent dat bij benadering driekwart van de daling in importwaarde sinds 2022 aan prijsdaling is toe te schrijven, en een kwart aan volumekrimp (de grondstofsamenstelling bleef stabiel). Tussen 2023 en 2024 nam het importvolume zelfs met 3 procent toe.

Cokeskolen had een aandeel van maar liefst 55 procent in de totale import van kritieke materialen in 2024 en aluminium 22 procent. Op grote afstand volgden twee nieuwe namen: fosfaaterts (4 procent) en magnesium (3 procent). Deze top 4 verklaarde samen maar liefst 84 procent van het totale importgewicht van kritieke materialen in 2024.

Net als bij de importwaarde is quasi-doorvoer ook het importgewicht belangrijk. Het importgewicht bedroeg in 2024 inclusief quasi-doorvoer 21,2 miljard kg en 10,9 miljard kg exclusief quasi-doorvoer. Daarmee was 49 procent van het totale importgewicht doorvoer in buitenlands eigendom, een iets hoger percentage dan bij de importwaarde. De top 3 exclusief quasi-doorvoer bestaat ook nu uit cokeskolen (41 procent), aluminium (26 procent) en fosfaaterts (8 procent). Maar de nummer vier is nieuw: fosfor met een aandeel van 5 procent in 2024. De top 4 is daarmee samen goed voor 80 procent van het totale importgewicht exclusief quasi-doorvoer.

Aandeel quasi-doorvoer

We hebben gezien dat quasi-doorvoer een grote rol speelt in de Nederlandse import van kritieke materialen. Figuur 3.5 laat het aandeel van deze grote handelsstroom door de tijd zien. Zeker voor het importgewicht was er een forse toename, van 30 procent in 2002 tot 49 procent in 2024. Opvallend is dat het aandeel van de doorvoer in de importwaarde tot 2015 elk jaar hoger lag dan bij het importgewicht, maar sindsdien is de doorvoer dominanter geworden bij het importgewicht. Dit heeft te maken met een groeiende doorvoer van (relatief goedkope) cokeskolen in buitenlands eigendom in de laatste jaren, van 6,3 miljard kg in 2015 tot 7,3 miljard kg in 2024. De reguliere import van cokeskolen bleef in die periode constant.

Importprijs

Een ander interessant macrocijfer dat is af te leiden uit de vorige figuren is de gemiddelde importprijs per kilogram. Het is eenvoudigweg de importwaarde gedeeld door het importgewicht. Hier zien we dat de importprijs met en zonder quasi-doorvoer zeer goed vergelijkbaar is, zeker sinds 2014. De gemiddelde prijs van kritieke materialen is, exclusief quasi-doorvoer, bijna verdrievoudigd van 0,41 euro in 2002 tot 1,15 euro per kg in 2024. Dit lijkt laag gezien het grote belang van kritieke materialen, maar dat komt doordat relatief laagwaardig bulkmateriaal, zoals cokeskolen, massaal wordt ingevoerd. Zeer dure kritieke materialen worden juist in kleinere volumes ingevoerd en beïnvloeden zo het gemiddelde nauwelijks. Hoofdstuk 9 van deze publicatie gaat uitvoerig in op de grote prijsverschillen tussen de verschillende kritieke materialen.

Importwaarde

In 2024 was Noorwegen de belangrijkste leverancier (hier gaat het om landen van herkomst en niet per definitie om productielanden³⁾) van kritieke materialen voor Nederland. Hierbij gaan we in eerste instantie uit van importwaarde inclusief quasi-doorvoer. De hoge positie van Noorwegen was in grote mate te danken aan aluminium (aandeel van 73 procent) en in mindere mate nikkel (17 procent). De grote invloed van aluminium op de importcijfers zien we ook terug bij de tweede leverancier voor Nederland, IJsland, waarbij de waarde van de import uit dat land voor maar liefst 95 procent aluminium betrof. Het derde herkomstland van kritieke materialen was Duitsland en naast aluminium ging het hier om een aanzienlijke importwaarde van koper. Op plek vier en vijf stonden de VS en Australië; respectievelijk 72 en 86 procent van de importwaarde betrof ingevoerde cokeskolen.

China stond op plek 6 en is het enige land in de top 10 waarbij de import in mindere mate bestond uit de meest voorkomende materialen (aluminium, cokeskolen, nikkel of koper) en juist bestond uit andere grondstoffen. In 2024 haalde Nederland voor 1,2 miljard euro aan kritieke materialen uit China en dat betrof 23 procent magnesium, 15 procent mangaan en 12 procent aluminium. Daarna volgden koper, titanium, silicium (elk 5 procent) en kobalt (4 procent). Hoewel de invoerwaarde van deze kritieke grondstoffen relatief klein is, kunnen ze toch van cruciaal belang zijn en bottlenecks veroorzaken. De top 10 van leveranciers werd verder aangevuld door België, Canada (in de eerste plaats aluminium), Rusland (in de eerste plaats nikkel) en Zuid-Afrika (in de eerste plaats koper).

Traditioneel stroomt quasi-doorvoer vooral van niet-EU-landen via Nederland naar EU-landen (CBS, 2024d).  Dat zien we impliciet ook terug in figuur 4.2, waar de importwaarde exclusief quasi-doorvoer wordt getoond. Zo is Duitsland (EU) nu plots de belangrijkste leverancier voor Nederland in plaats van Noorwegen (niet-EU). Noors aluminium dat aankomt in Nederland is voor een groot deel quasi-doorvoer, terwijl de import uit Duitsland in beperkte mate wordt doorgevoerd in buitenlands eigendom. Exclusief quasi-doorvoer valt Noorwegen daarmee terug naar de tweede positie in de rangschikking van grootste leveranciers. IJsland, waarbij ongeveer de helft van het aluminium quasi-doorvoer was, stond in 2024 op plek 3.

Net als bij Duitsland maakte quasi-doorvoer geen groot deel uit van de import uit België; daarom klom ook dit buurland in de rangschikking exclusief quasi-doorvoer: van zeven naar vier. Voor cokeskolen gold, net als voor aluminium, dat relatief veel werd doorgevoerd in buitenlands eigendom; daardoor zakten de VS en Australië in de rangschikking. China was ook in deze rangschikking de zesde leverancier voor Nederland. De samenstelling van de import uit China veranderde niet heel sterk na uitsluiting van de quasi-doorvoer. Mangaan, magnesium (elk 15 procent) en aluminium (14 procent) bleven ook nu de belangrijkste producten in termen van importwaarde.

Importgewicht

Kijken we naar importgewicht in plaats van naar importwaarde dan is het rijtje topleveranciers heel anders qua volgorde. De VS en Australië gingen in 2024 ferm aan kop door de invoer van enorme hoeveelheden cokeskolen. Uit de VS haalde Nederland in 2024 ruim 5 miljard kg cokeskolen en uit Australië was dat maar liefst 5,5 miljard kg. Cokeskolen is een relatief goedkoop materiaal waardoor de importwaarde ervan – in figuur 4.1 en 4.2 – wat minder opviel dan het importgewicht in figuur 4.3 en 4.4. Op grote afstand van Australië en de VS volgden Noorwegen (met name aluminium), China (diverse materialen), Canada (ook hier cokeskolen) en IJsland (vrijwel alleen aluminium).

Figuur 4.4 toont de importgewichten exclusief quasi-doorvoer en ook hier zien we de VS en Australië domineren als grootste leveranciers. De verschillen met de andere landen zijn nu kleiner, omdat circa 60 procent van de geïmporteerde cokeskolen quasi-doorvoer betrof. Zoals we eerder zagen bij de importwaarde zijn de buurlanden belangrijker na uitsluiting van quasi-doorvoer. België klimt in de rangschikking van acht naar drie en Duitsland van zeven naar vier. China zakt van vier naar zes en Rusland blijft op een negende plek staan.

Importprijs

Dat cokeskolen relatief goedkoop is, zien we terug in figuur 4.5 waarbij de invoer uit de grootste landen van herkomst is uitgedrukt in een gemiddelde prijs per kilogram invoer. Uit de VS en Australië wordt met name cokeskolen gehaald, wat direct doorwerkt in het gemiddelde. De invoerprijs van materialen uit de VS lag in 2024 op 32 eurocent per kg en uit Australië op 29 eurocent. Dat was circa 8 keer goedkoper dan uit Noorwegen, IJsland en Duitsland, van waaruit Nederland vooral het veel duurdere aluminium invoert. China zit daar ongeveer tussenin qua invoerprijs. De prijs van de import uit Rusland is een stuk lager zonder dan met quasi-doorvoer, omdat Nederland relatief veel relatief dure nikkel doorvoert.

Meer in detail

Tabel 4.6 geeft een totaaloverzicht van de geografische samenstelling van de Nederlandse importwaarde van kritieke materialen op materiaalniveau. De belangrijkste bevindingen hierbij zijn:

Belangrijkste leveranciers.

China was, inclusief quasi-doorvoer, het vaakst de grootste leverancier voor de Nederlandse import in 2024, namelijk 8 keer (bariet, bismut, kobalt, magnesium, mangaan, strontium, tantaal en vloeispaat). Daarna volgden Duitsland met 6 noteringen en Noorwegen met 4 noteringen. Exclusief quasi-doorvoer daalt China naar 5 noteringen en stijgt Duitsland juist naar 10 noteringen als grootste leverancier. Noorwegen is in dit geval nog maar één keer de grootste leverancier. Een belangrijke nuance bij deze cijfers is dat het hier gaat om landen van herkomst (waar het materiaal het laatst geweest is) en niet om landen van oorsprong (waar het materiaal geproduceerd is). Dat verklaart de hoge noteringen van Duitsland en België, landen waar nauwelijks kritieke materialen geproduceerd worden. Een studie van de Europese Commissie (2024) wijst erop dat China (voor de EU als geheel) ook de grootste leverancier is voor gallium, germanium, grafiet, wolfraam, vanadium en zeldzame aardmetalen. Daarmee kan China voor maar liefst 14 van 32 kritieke materialen worden gezien als de grootste leverancier. In hoofdstuk 9 van deze publicatie kijken we naar de rol van China in de productie, voorraden en verwerking van de afzonderlijke kritieke materialen.

Aandeel van de EU

Eerder zagen we al dat Nederland voor de totale aanvoer van kritieke materialen sterk afhankelijk is van landen van buiten de EU en dat is ook te zien op materiaalniveau. De totale waarde van de import van kritieke materialen kwam voor 77 procent uit niet-EU-landen (64 procent exclusief quasi-doorvoer) en voor het importgewicht was dat zelfs 87 procent (77 procent exclusief quasi-doorvoer). Ook hier geldt weer dat de percentages hoger zouden liggen als we cijfers over landen van oorsprong konden gebruiken in plaats van landen van herkomst. Een niet-EU-aandeel van 50 procent of hoger (Lemmers et al., 2023b) wordt vaak gezien als risicovol voor de EU (zeker bij een hoge importconcentratie, zie het volgende punt). In tabel 4.6 is te zien dat, inclusief quasi-doorvoer, voor maar liefst 30 van 32 kritieke materialen geldt dat de import uit niet-EU-landen afkomstig is. Exclusief quasi-doorvoer neemt dit aantal af tot 24.

Importconcentratie

Een ander aspect van importafhankelijkheid is de mate van importconcentratie. In hoeverre is een kritiek materiaal afkomstig van een gering aantal herkomstlanden. De Herfindahl-Hirschman Index (HHI) is de kwadratensom van de aandelen van alle herkomstlanden in de Nederlandse import van een kritiek materiaal en geeft de concentratiegraad weer als een getal tussen 0 (totale spreiding import) en 1 (alles komt uit een land). Algemeen wordt een HHI van boven de 0,25 (Lemmers et al., 2023b) gezien als risicovol voor de EU (zeker bij een hoog niet-EU-aandeel, zie het vorige punt). In tabel 4.6 lag de HHI, inclusief quasi-doorvoer, in 8 gevallen boven deze drempel en zonder doorvoer is dat 6 keer het geval. In hoofdstuk 9 gaan we verder in op het begrip geografische concentratie en dan gaat het over productie, actieve voorraden en verwerking van kritieke materialen.

EU-aandeel en importconcentratie samen

Door het combineren van de drempelwaarden voor de afkomst en concentratie van de Nederlandse import ontstaat er meer informatie over importrisico’s. Immers, een hoge importconcentratie is problematischer indien deze betrekking heeft op niet-EU-landen dan op EU-landen. Uit tabel 4.6 valt te halen dat, inclusief quasi-doorvoer, de genoemde drempelwaarden 8 keer dubbel werden overschreden (niet-EU meer dan 50 procent en HHI hoger dan 0,25). Dat geldt voor bariet (54 procent uit China), bismut (50 procent uit China), cokeskolen (48 procent uit Australië), helium (67 procent uit Qatar), lithium (59 procent uit Chili), magnesium (69 procent uit China), niobium (83 procent uit Brazilië) en veldspaat (43 procent uit Noorwegen). Exclusief quasi-doorvoer waren er 6 dubbele overschrijdingen van de drempelwaarden te noteren: boraat (40 procent uit Turkije), cokeskolen (43 procent uit Australië), lithium (66 procent uit Chili), magnesium (70 procent uit China), niobium (66 procent uit Brazilië) en veldspaat (49 procent uit Turkije).

Hierbij is het goed om te herhalen dat de importafhankelijkheden groter zijn als er data ten aanzien van de landen van oorsprong kunnen worden gebruikt. De komende hoofdstukken gaan deze tekortkoming voor een belangrijk deel opvangen met een blik op de import van producten met kritieke materialen (hoofdstuk 5), door het uitfilteren van zowel quasi-doorvoer als wederuitvoer (hoofdstuk 6) en door het bekijken van indirecte afhankelijkheden (hoofdstuk 7), voetafdrukken (hoofdstuk 8) en importafhankelijkheden op EU-niveau (hoofdstuk 9).

Tot dusverre werden de cijfers van de import van kritieke materialen geanalyseerd. Veel producten bevatten echter kritieke materialen, hoewel dat niet van de buitenkant zichtbaar is. Figuur 5.1 toont een overzicht van de grootste leveranciers van producten met kritieke materialen. Het gaat hier om alle goederen met kritieke materialen, inclusief de grondstoffen zelf, maar vooral de eindproducten wegen zwaar mee bij de invoerwaarde (omdat we hier kijken naar totale productwaarde⁴⁾. De figuur laat zien dat China in 2024 voor Nederland de grootste leverancier was van producten met kritieke materialen, met een totale productwaarde van 58,4 miljard euro. Daarna volgen Duitsland (48,8 miljard euro) en de VS (33,5 miljard euro) en op grote afstand België, VK, Ierland, Taiwan, Japan, Frankrijk en Polen.

Exclusief quasi-doorvoer verandert de volgorde, omdat China disproportioneel veel hightech producten zoals lithium-ion-accu’s, zonnepanelen, telefoons of laptops via Nederland doorvoert. Maar liefst de helft van de uit China ingevoerde producten met kritieke materialen wordt meteen, in buitenlands eigendom, doorgevoerd naar andere landen. Voor alle andere landen in de top 10 van leveranciers is het aandeel quasi-doorvoer veel kleiner. Dat is de reden dat Duitsland, exclusief quasi-doorvoer, met afstand de grootste leverancier is van producten met kritieke materialen. Op enige afstand volgen China en de VS. Duitsland en China zijn de belangrijkste leveranciers van technologie voor de energietransitie (CBS, 2024a) en elektrische auto’s worden in toenemende mate uit China gehaald (CBS, 2024b). Daarnaast komt circa driekwart van de ingevoerde accu’s uit China (CBS, 2023a) en circa 89 procent van alle zonnepanelen die in Nederland binnenkomen (CBS, 2023b).

Dat het hier in de eerste plaats om hightechproducten gaat, is te zien in figuur 5.2. Daarin staan de door Nederland ingevoerde producten met kritieke materialen gerangschikt naar importwaarde. Computeronderdelen, telefoons en routers, laptops en tablets en onderdelen van gespecialiseerde machines – zoals chipmachines – en zonnepanelen staan allen hoog genoteerd. Ook de zorg is een belangrijke afnemer, gezien de hoge notering van geneesmiddelen, farmaceutische producten en medische instrumenten. Verderop in de lijst staan producten zoals protheses en lithium-ion-accu's. 

In figuur 5.2 wordt elk product maar 1 keer meegeteld, ook al bevat het meerdere kritieke materialen als bouwsteen. Rangschikken we de producten op basis van het aantal kritiek materialen per product dan komen met name voertuigen bovendrijven: baggerschepen, boten, helikopters, tanks, auto’s en vliegtuigen. Dergelijke voertuigen bevatten 15 tot 22 kritieke materialen als onderdeel.

Ten slotte is het ook mogelijk om de drie tot nu toe geanalyseerde dimensies (kritieke materialen, producten en landen van herkomst) samen te brengen. Tabel 5.3 laat zien welke kritieke materialen het meest werden geïmporteerd wanneer we alle import meetellen, van grondstof tot eindproduct. Dan valt op dat aluminium en koper het meest voorkomen bij de import. Zo is aluminium betrokken bij de import van 233 miljard euro op productniveau, koper bij 219 miljard euro. Zeldzame aardmetalen staan op plek 3 en worden dus nauwelijks als grondstof geïmporteerd (zie hoofdstuk 2, 3 en 4), maar juist heel veel als onderdeel van eindproducten. Hetzelfde geldt voor scandium⁵⁾ op plek 4. Cokeskolen – een veel ingevoerd kritiek materiaal zoals we eerder zagen – komt helemaal niet voor als eindproduct of halffabricaat; dat verklaart de lage notering in de algehele importrangschikking. Hetzelfde geldt voor bijvoorbeeld fosfaaterts.

De tabel laat ook zien wie de grootste leveranciers voor elk kritiek materiaal zijn, wanneer de gehele import werd meegenomen. In 2024 was China, inclusief quasi-doorvoer, 13 keer de grootste leverancier en daarna volgde Duitsland met 10 noteringen en op enige afstand de VS met 2 noteringen. In lijn met figuur 5.1 verandert dat beeld wanneer we de quasi-doorvoer uitsluiten: China is dan nog maar 4 keer de grootste leverancier, net zoveel als de VS. Duitsland passeert China dan op vele fronten en was in 2024 maar liefst 18 keer de grootste leverancier. Een belangrijke nuance daarbij is dat China voor de import van alle kritieke materialen belangrijk blijft, ook zonder quasi-doorvoer. China staat voor alle kritieke materialen in de top 10 van belangrijkste leveranciers en zelfs 20 keer in de top 3 (18 keer zonder quasi-doorvoer). Een tweede nuance is dat hier niet verder is gekeken dan de directe import van producten met kritieke materialen. Het is heel aannemelijk dat een belangrijk deel van de producten uit de VS en Duitsland ook zijn oorsprong in China vindt door het gebruik van kritieke materialen uit China. Verder onderzoek moet hier uitsluitsel over geven.

In tegenstelling tot de voorgaande hoofdstukken wordt de invoer in dit hoofdstuk bekeken vanuit het perspectief van economisch eigendomsoverdracht in plaats van vanuit grensoverschrijding. Er wordt uitsluitend gekeken naar kritieke grondstoffen, niet naar producten die kritieke materialen bevatten. In 2023 bedroeg de invoer van kritieke materialen 12,8 miljard euro, goed voor 2,2 procent van de totale goedereninvoer, zie figuur 6.1. Daarmee lag de invoer 3,6 miljard euro lager dan in 2022. Bijna de helft van deze daling kwam door een sterke afname van de import van aluminium, met 1,6 miljard euro – een daling van 22 procent – het belangrijkste kritieke materiaal gemeten naar importwaarde. De relatieve daling van alle overige kritieke grondstoffen samen bedroeg eveneens 22 procent ten opzichte van 2022. Dit hing mede samen met fors gedaalde wereldmarktprijzen voor metalen in 2023. Volgens de Wereldbank lagen de prijzen van metalen en mineralen gemiddeld bijna 10 procent lager dan een jaar eerder, voornamelijk door afzwakkende wereldwijde vraag en een verbeterd aanbod (Khadan & Temaj, 2024). Vergeleken met het coronajaar 2021 was er wél sprake van een toename in de invoer van kritieke materialen. In dat jaar werd voor 10,6 miljard euro geïmporteerd, wat betekent dat de invoer sinds 2021 met 2,2 miljard euro is gestegen.

De invoer van kritieke materialen kan ook worden uitgesplitst naar schakels in de waardeketen waarmee de producten, op basis van hun goederencode, zijn geclassificeerd. Deze classificatie is opgesteld door het Joint Research Centre (Georgitzikis, 2024) en gekoppeld aan de lijst van kritieke materialen. In tegenstelling tot de grondstofscanner, die in hoofdstuk 5 werd gebruikt en alle goederen met kritieke materialen omvat, staan op deze lijst geen eindproducten.

Er wordt onderscheid gemaakt tussen vier stadia:

1. Winning – Het begin van de keten, waarbij grondstoffen uit de aarde worden gewonnen.
2. Verwerking en raffinage – Het zuiveren en verwerken van ruwe materialen tot bruikbare grondstoffen.
3. Fabricage – De productie van componenten of eindproducten uit de geraffineerde materialen.
4. Recycling – Het terugwinnen van materialen uit gebruikte producten aan het einde van hun levenscyclus. Hoewel het aan het einde van de keten staat, levert het gerecyclede materiaal een nieuwe input voor de beginfase.

Gemeten naar waarde viel in 2023 het merendeel van de ingevoerde kritieke materialen onder verwerking en raffinage (55,7 procent), gevolgd door fabricage (26,1 procent). Winning en recycling vormden samen minder dan 20 procent van de totale importwaarde en hadden daarmee een relatief beperkte rol als schakels die direct bijdragen aan de invoer. Deze verhoudingen zijn sinds 2021 nauwelijks veranderd.

Van de 12,8 miljard euro aan ingevoerde kritieke materialen in 2023 bestond ruim 7,4 miljard euro, oftewel 57,8 procent, uit invoer voor wederuitvoer. Zie ook figuur 6.2. Dit aandeel bleef vrijwel gelijk ten opzichte van een jaar eerder, maar lag 6 procentpunten hoger dan in 2021 (51,5 procent). Het aandeel wederuitvoer bij kritieke materialen was daarmee ook hoger dan bij de totale goedereninvoer, waar dit aandeel in 2023 uitkwam op 51,3 procent en sinds 2021 veel minder sterk is gestegen. De toename sinds 2021 kwam vooral door een groter aandeel invoer voor wederuitvoer bij vrijwel alle kritieke materialen. Van de invoer voor wederuitvoer viel circa 70 procent tot de schakel van verwerking en raffinage; dat aandeel lag aanzienlijk hoger dan bij de totale invoer van kritieke materialen.

In 2023 bedroeg de invoer van kritieke materialen voor verwerking door bedrijven in Nederland 5,3 miljard euro. Dit was goed voor 41,1 procent van de totale invoer van kritieke materialen. Dat aandeel is licht gedaald ten opzichte van een jaar eerder (42,2 procent) en sterker in vergelijking met 2021 (46,8 procent). De daling sinds 2021 was zichtbaar bij het merendeel van de materialen; bij 24 van de 32 materialen is dit aandeel kleiner geworden. Dit geldt met name voor helium, germanium, bismut, lithium en nikkel. Van de 5,3 miljard euro aan ingevoerde kritieke materialen werd voor 2,2 miljard euro verwerkt in goederen en diensten voor de binnenlandse markt. De resterende 3,1 miljard euro werd verwerkt in de uitvoer. Vooral deze invoer bestemd voor uitvoer daalde tussen 2022 en 2023 met 1,1 miljard euro. Het aandeel van de invoer dat in de uitvoer werd verwerkt bedroeg in 2023 59 procent van de totale intermediaire invoer van kritieke materialen, tegenover 61 procent in 2022.

Afgezet tegen de totale intermediaire invoer van goederen bedroeg het aandeel van kritieke materialen voor verdere verwerking 2,3 procent in 2023. Dit is iets lager dan in 2022 (2,7 procent) en 2021 (2,6 procent). In 2023 werden daarnaast ingevoerde kritieke materialen ter waarde van 137 miljoen euro direct bestemd voor binnenlandse bestedingen. Het ging hierbij om voorraadvorming, waarbij bedrijven kritieke materialen inkochten om deze op een later moment in te zetten.⁶⁾

De toewijzing aan verschillende stadia in de toeleveringsketen op basis van productcodes verschilde aanzienlijk tussen intermediaire invoer en wederuitvoer, en was bovendien breder over de schakels verspreid. Bij intermediaire invoer namen fabricageactiviteiten het grootste aandeel in (36,6 procent), gevolgd door verwerking en raffinage (35,8 procent) en winning (21,2 procent). Dit duidt erop dat Nederland vooral materialen importeerde die al relatief ver waren bewerkt.

Een nadere kijk op de vijf belangrijkste kritieke materialen

In 2023 was aluminium het kritieke materiaal met de hoogste invoerwaarde, met een totaal van 5,7 miljard euro. Voor het ingevoerde aluminium betrof de laatste schakel in de waardeketen vóór binnenkomst in Nederland meestal verwerking en raffinage.

Het merendeel van het ingevoerde aluminium (3,2 miljard euro) was bestemd voor wederuitvoer. In absolute termen lag de wederuitvoerwaarde bijna drie keer zo hoog als die van nikkel en ongeveer drie keer zo hoog als die van koper, de materialen met respectievelijk de tweede en derde plaats qua wederuitvoerwaarde. Daarnaast werd in 2023 voor 2,5 miljard euro aan aluminium ingevoerd voor gebruik in het productieproces van bedrijven in Nederland, nagenoeg gelijk verdeeld over productie voor de binnenlandse markt (1,3 miljard euro) en productie voor de export (1,2 miljard euro). Aluminium wordt in Nederland voornamelijk toegepast in de productie van bouwmaterialen, onderdelen voor transportmiddelen, verpakkingsmateriaal en diverse machineonderdelen. Daarnaast wordt het verwerkt in exportproducten zoals non-ferrometalen en metaalwaren.

Aluminium valt op door het relatief hoge aandeel van aluminium in de productie voor binnenlands verbruik: de 1,3 miljard euro was goed voor 59 procent van de totale invoer van kritieke materialen die verwerkt werd voor binnenlandse bestedingen. Ter vergelijking: het aandeel van aluminium in de invoer van kritieke materialen voor verwerking in exportgerichte productie lag met 39 procent aanzienlijk lager. De invoerwaarde van aluminium daalde in 2023 met 22 procent ten opzichte van 2022. Dit is in lijn met de algemene daling van 22 procent voor alle kritieke grondstoffen, die grotendeels het gevolg was van wereldwijde prijsdalingen.

Koper stond in 2023 op de tweede plaats, met een invoerwaarde van 1,9 miljard euro. Vanwege de goede elektrische geleiding en duurzaamheid wordt koper breed toegepast in bedrading, leidingen en diverse componenten. Het wordt onder andere verwerkt in elektrische apparatuur die bestemd is voor de export. De verdeling van de koperinvoer sloot nauw aan bij het gemiddelde patroon van alle kritieke materialen: 57 procent was bestemd voor wederuitvoer en 41 procent voor verwerking door bedrijven in Nederland. Van dit laatste deel was het grootste aandeel bestemd voor productie voor de export, wat neerkwam op 26 procent van al het koper dat Nederland invoerde. Koper dat werd ingevoerd voor intermediair verbruik betrof voornamelijk halffabricaten en lag daarmee verder in de productieketen. Voorbeelden zijn staven, draden, platen, folie, buizen en fittingen, die vervolgens door bedrijven in Nederland verder worden verwerkt. Koper dat werd ingevoerd voor wederuitvoer was vooral afkomstig uit de verwerkings- en raffinageschakel in de keten, zoals koperlegeringen. Opvallend was het relatief hoge aandeel uit de recyclingschakel. Achttien procent van de koperinvoer kwam uit recycling, het met afstand hoogste aandeel onder alle kritieke materialen. Dit betrof de invoer van koperafval en -schroot, variërend van zuiver koper tot hooggehalte- en gemengde legeringsschroten.

Nikkel volgde op de derde plaats, met een invoerwaarde van 1,3 miljard euro. Hiervan was 88 procent bestemd voor wederuitvoer, goed voor 1,2 miljard euro – het op een na hoogste bedrag aan wederuitvoer onder de kritieke materialen. Deze invoer kwam voornamelijk uit de verwerkings- en raffinageschakel in de keten en betrof met name ferro-nikkel, nikkelmattes en andere geraffineerde vormen van nikkel. Bedrijven in ons land verwerkten in 2023 voor slechts 151 miljoen euro aan nikkel, waarvan het grootste deel werd ingezet in exportgerichte productie. Nikkel wordt vooral toegepast in industriële processen, bijvoorbeeld in roestvaststaal (rvs-)legeringen. Daarnaast speelt nikkel een rol in de chemische industrie en is het een belangrijk materiaal voor batterijen en accu’s, met name in het kader van de energietransitie.

Cokeskolen stonden op de vierde plaats, met een waarde van circa 1 miljard euro. Cokeskolen zijn een type steenkool die geschikt is voor de productie van cokes, die onder andere worden ingezet in hoogovens bij de productie van ijzer en staal. In tegenstelling tot de voorgaande materialen was het merendeel van de ingevoerde cokeskolen (87 procent) bestemd voor intermediair verbruik door bedrijven in Nederland. Van de 883 miljoen euro aan cokeskolen voor verwerking werd zelfs driekwart (664 miljoen euro) gebruikt in de productie van goederen en diensten voor de export. Dat was goed voor 22 procent van de invoerwaarde van alle kritieke materialen die bedrijven verwerken voor de export. Dit aandeel was aanzienlijk hoger dan het aandeel van cokeskolen in de totale invoer van kritieke materialen (8 procent). Alleen al de inzet van cokeskolen in de exportproductie van ijzer en staal bedroeg 408 miljoen euro. De invoerwaarde van cokeskolen daalde in 2023 met 33 procent ten opzichte van 2022 – een sterkere daling dan gemiddeld, wat deels toe te schrijven is aan prijsschommelingen op de wereldmarkt. Vrijwel alle cokeskolen (96 procent) zijn geclassificeerd onder de winning en bevinden zich daarmee relatief upstream in de productieketen.

De top 5 werd afgesloten door fosfaaterts, met een invoerwaarde van 540 miljoen euro. De verdeling van de invoer naar verschillende stadia laat zien dat deze voornamelijk afkomstig was uit de verwerkings- en raffinageschakel in de keten, vergelijkbaar met het algemene patroon voor alle kritieke materialen. Fosfaaterts wordt hoofdzakelijk gebruikt als grondstof voor de productie van meststoffen, een belangrijk element in de landbouw- en voedselproductie.

Samen zijn deze vijf materialen goed voor ruim 80 procent van de totale invoerwaarde van de 32 kritieke materialen. Deze top 5 is sinds 2021 vrijwel onveranderd gebleven, met uitzondering van 2022, toen cokeskolen en nikkel van plaats wisselden. Deze verschuiving hangt vooral samen met grotere prijsschommelingen bij cokeskolen, dat als cruciale grondstof voor staalproductie relatief gevoelig is voor internationale marktdynamiek.

Industrie domineert de invoer van kritieke materialen voor intermediair verbruik

Het is geen verrassing dat de industrie verantwoordelijk is voor het grootste deel van de invoer van kritieke materialen voor intermediair verbruik. In 2023 importeerde de industriële sector voor ruim 3,2 miljard euro aan kritieke materialen, goed voor ongeveer 61 procent van de totale invoer voor intermediair verbruik. Daarna volgde de bouwnijverheid met een aandeel van 21 procent. Figuur 6.5 laat zien welke bedrijfstakken de grootste waarde aan kritieke materialen importeerden. De top 10 was samen goed voor 93,8 procent van de totale invoer voor intermediair verbruik.

De basismetaalindustrie voerde in 2023 voor de hoogste waarde aan kritieke materialen in, met een totale waarde van ruim 1,4 miljard euro. Kritieke materialen maakten 29,5 procent uit van de totale goederenimport van deze sector. Het grootste deel hiervan bestond uit aluminium (624 miljoen euro) en cokeskolen (584 miljoen euro). Daarnaast importeerde deze sector aanzienlijke hoeveelheden nikkel, titanium en bauxiet, die in de productie van staal worden gebruikt als legeringselementen. Van de 32 kritieke materialen die in deze publicatie centraal staan, importeerde de basismetaalindustrie er in 2023 zestien ter waarde van meer dan 1 miljoen euro.   

Bouwbedrijven importeerden voor 1,2 miljard euro aan kritieke materialen, met aluminium (859 miljoen euro) als belangrijkste materiaal, gevolgd door koper (173 miljoen euro). Ook werden kleinere hoeveelheden nikkel en fosfaaterts ingevoerd.

De metaalproductenindustrie voerde voor 664 miljoen euro aan kritieke materialen in, waarbij aluminium opnieuw het belangrijkste materiaal was. De energievoorziening importeerde voor 558 miljoen euro, waarvan 288 miljoen euro aan cokeskolen. De chemische industrie sluit de top 5 af met een invoerwaarde van 406 miljoen euro. Opvallend is dat deze sector van de 32 kritieke materialen op de lijst van de Europese Commissie er maar liefst 28 importeerde voor meer dan een miljoen euro. Dit wijst op een brede afhankelijkheid van uiteenlopende materialen binnen de chemische industrie.

De toewijzing aan verschillende stadia van de keten verschilt sterk per sector. Bij de basismetaalindustrie en de energievoorziening waren de ingevoerde producten in 2023 hoofdzakelijk afkomstig uit de winningsschakel van de keten, zoals cokeskolen en ruwe metallurgische materialen. In bedrijfstakken zoals de bouw, metaalproductenindustrie, elektrische apparatenindustrie, machine-industrie, handel en de auto- en aanhangwagenindustrie was fabricage het meest voorkomende stadium van de keten. In de chemische industrie en de sector overheid, onderwijs en gezondheid daarentegen, domineerden producten uit het stadium van verwerking en raffinage.

Hoewel verwerking en raffinage slechts bij twee van de tien grootste importerende sectoren het belangrijkste stadium van de keten was, vormde dit stadium van de keten bij zeven van de top 10 wel de op één na belangrijkste. Alleen binnen de energievoorziening speelde verwerking en raffinage nauwelijks een rol.

Invoer van kritieke materialen voor intermediair verbruik vaker uit EU-landen dan bij wederuitvoer

In 2023 was Duitsland het belangrijkste herkomstland van kritieke materialen die door Nederlandse bedrijven werden verwerkt, met een totale waarde van ruim 945 miljoen euro. België (454 miljoen euro) en IJsland (453 miljoen euro) vervolledigden de top 3. Iets meer dan de helft van de totale import van kritieke materialen uit Duitsland en EU-landen als geheel betrof invoer voor intermediair verbruik. Uit de Verenigde Staten werd voor 430 miljoen euro aan kritieke materialen voor verwerking geïmporteerd (rond 70 procent van de totale import uit dat land), en uit Australië voor 408 miljoen euro. Rusland speelde op dit gebied nauwelijks nog een rol; in 2023 werd slechts 49 miljoen euro aan kritieke materialen uit Rusland ingevoerd voor verwerking – circa vijf keer minder dan een jaar eerder.

De invoer van kritieke materialen uit EU-landen die in 2023 door bedrijven in Nederland werd verwerkt, bedroeg in totaal 2,3 miljard euro. Dit was goed voor 43,5 procent van de totale invoer van kritieke materialen voor intermediair verbruik. Ter vergelijking had 34,4 procent van de totale invoer van kritieke grondstoffen in 2023 de EU als herkomst – een aandeel dat vergelijkbaar is met de cijfers die in hoofdstuk 4 voor 2024 (volgens het grensoverschrijdingsprincipe) worden gerapporteerd. Het EU-aandeel bij de invoer voor intermediair verbruik lag daarmee tien procentpunten hoger dan het gemiddelde. In tegenstelling tot het relatief grote aandeel van de invoer voor intermediair verbruik uit de EU, kwam slechts 27 procent van de invoer van kritieke materialen voor wederuitvoer uit EU-landen.

Uit China en Noorwegen werd slechts een relatief klein deel van de totale import van kritieke materialen voor verdere verwerking geïmporteerd, met respectievelijk 25,3 procent uit China en 32,4 procent uit Noorwegen. Vergeleken met het hoge aandeel van invoer uit EU-landen voor verwerking, bleef het aandeel van deze twee landen beperkt. Een verklaring voor China is dat het land vooral zelf grondstoffen verwerkt en vervolgens producten exporteert waarin die kritieke materialen al zijn verwerkt (Bohn et al., 2023). Bij Noorwegen ging het vooral om nikkel, dat vrijwel volledig weer werd uitgevoerd. 

Belangrijkste leveranciers en bedrijfstakken bij de invoer van kritieke materialen

Tabel 6.6 toont een overzicht van de belangrijkste leveranciers van kritieke materialen, én de bedrijfstak die per materiaal het meest importeerde in 2023. EU-landen waren voor 21 van de 32 kritieke materialen de belangrijkste leveranciers voor Nederland. Ter vergelijking: voor 15 kritieke materialen waren EU-landen in 2023 bij de totale invoer het belangrijkste herkomstland (zie tabel 4.6 in hoofdstuk 4). Dit toont opnieuw dat de EU bovengemiddeld vertegenwoordigd is bij de invoer voor intermediair verbruik. Duitsland was in 2023 zelfs de grootste leverancier voor veertien materialen, waaronder aluminium en bauxiet, arseen, gallium, grafiet, hafnium, kobalt, koper, magnesium, strontium, tantaal, vanadium, vloeispaat, wolfraam en zeldzame aardmetalen. België was de belangrijkste leverancier voor vijf materialen: antimoon, bismut, fosforiet, helium en platinagroepmetalen. Verder was Frankrijk de grootste leverancier van lithium en Italië van silicium metaal.

China was bij de Nederlandse invoer voor intermediair verbruik slechts voor één kritiek materiaal de belangrijkste leverancier, namelijk bariet. Daarentegen was China wel de grootste leverancier van zes kritieke materialen die voornamelijk voor wederuitvoer worden ingevoerd: antimoon, bismut, gallium, helium, magnesium en mangaan. Rusland was bij geen enkel kritiek materiaal de grootste leverancier, wat een sterke verschuiving ten opzichte van eerdere jaren betekent (Bohn et al., 2023). De beperkte rol van Rusland is mede het gevolg van de Russische invasie van Oekraïne en de daaropvolgende handelsbeperkingen.

Bij de invoer voor wederuitvoer was de EU de belangrijkste leverancier van elf kritieke materialen. In tien van deze gevallen was Duitsland het grootste herkomstland, onder andere voor arseen, beryllium, germanium, platinagroepmetalen, strontium, tantaal, titanium, vloeispaat, wolfraam en zeldzame aardmetalen. Voor kobalt was Finland de belangrijkste leverancier.

De tabel laat ook zien welke bedrijfstak in 2023 het meest van het kritieke materiaal importeerde. De chemische industrie was voor zestien kritieke materialen de grootste importeur, gevolgd door de bouwnijverheid (zes materialen) en de basismetaalindustrie (vier materialen). Deze sectoren lopen risico wanneer kritieke materialen niet beschikbaar zijn, omdat dit hun productie direct kan treffen. Dit geldt zowel voor exportgerichte industrieën, zoals de chemie en basismetaalindustrie, als voor sectoren voor de binnenlandse markt, zoals de bouw. Leveringsrisico’s kunnen ontstaan door exportbeperkingen of onverwachte gebeurtenissen in landen zoals China en de VS, maar ook binnen de EU, die ons concurrentievermogen onder druk kan zetten.

Nederland kan internationaal op verschillende manieren afhankelijk zijn van kritieke materialen. Naast een directe afhankelijkheid van de import van materialen, die uitgebreid aan bod kwam in hoofdstuk 6, is er ook een indirecte afhankelijkheid. Deze indirecte afhankelijkheid ontstaat doordat kritieke materialen vaak verwerkt zijn in halffabricaten en eindproducten die Nederland importeert. Een Nederlandse autofabrikant kan bijvoorbeeld direct nikkel importeren uit Rusland voor de productie van roestvast staal. Tegelijkertijd kan dezelfde fabrikant indirect van Russisch nikkel afhankelijk zijn door de import van hoogwaardig staal uit de VS, waarin ook Russisch nikkel is verwerkt. Deze directe én indirecte afhankelijkheden kwamen in Bohn et al. (2023) al uitvoerig aan bod. Zo blijkt dat Nederland in 2019 indirect bijna twee keer zoveel kritieke materialen importeerde als direct. Voor het Nederlandse bedrijfsleven lag de indirecte import bijna 50 procent hoger dan de directe import.

Dit hoofdstuk gaat een stap verder dan alleen het in kaart brengen van waar onze kritieke materialen direct en indirect vandaan komen. Zoals besproken in hoofdstuk 6 van de publicatie, is het van belang om te kijken naar de verschillende stadia in de waardeketen om een vollediger beeld van onze importafhankelijkheid te krijgen. De beschikbaarheid van een grondstof hangt immers niet alleen af van waar de grondstoffen vandaan komen, maar ook van de Nederlandse of EU-capaciteit om ze te winnen, te verwerken en te hergebruiken. Een land kan veel ruw materiaal importeren, maar als het volledig afhankelijk is van andere landen voor de verwerking tot bruikbare producten, blijft er een aanzienlijk risico bestaan.

De (beleids)relevantie van dit perspectief wordt onderstreept door de Europese Critical Raw Materials Act (CRMA) (Europese Commissie, 2024). Deze EU-wetgeving erkent dat het versterken van de Europese toeleveringsketens essentieel is om onze economie minder kwetsbaar te maken. De CRMA stelt daarom concrete doelen voor verschillende stadia van de waardeketen:

• Winning: De EU moet in staat zijn om minstens 10 procent van haar jaarlijkse verbruik aan strategische grondstoffen zelf te winnen.
• Verwerking en raffinage: De verwerkingscapaciteit binnen de EU moet groeien naar minimaal 40 procent van het jaarlijkse verbruik. Dit is de stap waarin ruwe materialen worden omgezet in basisproducten voor de industrie.
• Recycling: Om de kringloop te sluiten en afhankelijkheid te verminderen, moet de EU minstens 25 procent van haar jaarlijkse verbruik uit gerecyclede materialen kunnen halen.

Voor Nederland, dat actief deelneemt aan internationale waardeketens, is het analyseren van deze afzonderlijke stadia van groot belang. Het helpt bij het identificeren waar potentiële knelpunten en afhankelijkheden in onze eigen waardeketen zitten. Hebben we in onze toeleveringsketen voldoende capaciteit voor verwerking en winning, of leunen we hier te zwaar op andere (niet-EU-)landen? De CRMA benadrukt juist het belang van een stabiele aanvoer en het verminderen van afhankelijkheid van één enkele leverancier (Europese Commissie, 2024). Door zulke inzichten kan de overheid gerichter beleid ontwikkelen om de Nederlandse economie weerbaarder (en duurzamer) te maken, in lijn met de Europese ambities.

Figuur 7.1⁷⁾ toont de directe en indirecte import, onderverdeeld naar vier schakels in de waardeketen: winning, verwerking, fabricage en recycling. Een extra schakel die we hier dus toevoegen is fabricage. Denk hierbij aan producten als geraffineerd silicium metaal of aluminiumprofielen, die een cruciale tussenstap vormen tussen ruw materiaal en het eindproduct (zoals zonnepanelen of auto-onderdelen). De CRMA erkent het belang van deze fase en benadrukt dat de hele keten, inclusief deze productiestap, versterkt moet worden. Het onderscheid naar fabricage is dus essentieel om een completer beeld te krijgen van de inzet van kritieke materialen binnen de Nederlandse toeleveringsketen.

Directe import groeit harder, aangejaagd door fabricage

Uit figuur 7.1 blijkt, net als in een eerdere CBS-publicatie (zie Bohn et al., 2023), dat de indirecte import van kritieke materialen groter is dan de directe import. Een opvallende trend is dat de directe import aanzienlijk sneller groeide. Vergeleken met 2015 nam de directe import in 2019⁸⁾ met 14,7 procent toe, tegenover een groei van 10,5 procent bij de indirecte import.

Deze versnelling is vrijwel volledig toe te schrijven aan de fabricage-schakel. De inzet van kritieke materialen in deze fase van de directe toeleveringsketen nam in de periode van 2015 tot en met 2019 sterk toe met 28,8 procent. Dit kwam vooral door een fors hoger gebruik van aluminium, koper, nikkel en wolfraam. Tegelijkertijd stagneerde de fabricage-schakel in de indirecte keten bijna volledig (+1,5 procent), waarbij de inzet van de dominante metalen aluminium en koper zelfs fors afnam. Dit duidt op een mogelijke verschuiving: de Nederlandse economie importeert meer halffabricaten direct, in plaats van deze verwerkt in eindproducten uit het buitenland te halen.

Verschillen tussen de schakels

Wanneer we de rol van de verschillende stadia vergelijken, zien we verschillen tussen de directe en indirecte import. Winning en recycling speelden in de periode 2015-2019 verhoudingsgewijs een grotere rol bij de indirecte import. Omgekeerd was, zoals hierboven beschreven, de fabricage-schakel juist veel belangrijker voor de directe import.

De verwerkingsfase speelde bij beide importstromen een relatief even grote rol, maar de trends lopen uiteen. De directe import van verwerkte materialen nam van 2015 tot en met 2019 met 2 procent af, met name door een forse daling bij aluminium. Gedurende deze periode daalden de prijzen van belangrijke metalen zoals koper, ijzer en aluminium, als gevolg van een afnemende wereldwijde vraag en de aanhoudende handelsoorlog tussen de VS en China (Baffes & Nagle, 2019; Koh & Nagle, 2018).

Tegelijkertijd nam de directe import van verwerkt nikkel (vooral uit Australië) wel toe. De indirecte import van verwerkte materialen groeide juist met 9 procent. Deze groei werd gedragen door aluminium (uit o.a. Rusland, de VS, Noorwegen, Duitsland en België), maar ook door een sterke toename van platinagroepmetalen, cokeskolen, fosfor, titanium en lithium.

Bij de schakels winning en recycling zien we bij zowel de directe als indirecte import een sterke groei in de periode 2015-2019. Voor de directe import kwam dit vooral door meer cokeskolen (uit de EU en Australië) en door groei in zeldzame aardmetalen, wolfraam, kobalt en hafnium. Bij de indirecte import zien we ook een hogere invoer van cokeskolen (uit Australië en Europese landen buiten de EU), naast een groei in titanium, zeldzame aardmetalen en nikkel in de winningsfase.

De winning- en verwerkingsfase van kritieke materialen onder de loep

In het vervolg van deze paragraaf zullen we dieper ingaan op de stadia winning en verwerking. Hoewel recycling een belangrijke pijler is voor de toekomst, is de omvang ervan in de huidige importstromen nog relatief gering. Een diepgaande analyse van de fabricage-schakel zou een vertekend beeld geven, omdat de data hierover onvolledig zijn. Zo staan eindproducten bijvoorbeeld niet in de JRC-lijst (zie hoofdstukken 5 en 6). Een focus op winning en verwerking geeft daarom het meest betrouwbare inzicht in de huidige afhankelijkheden aan het begin van de waardeketen.

Zoals eerder genoemd, stelt de CRMA als doel dat de EU op termijn in staat moet zijn om minstens 10 procent van haar jaarlijkse verbruik van strategische grondstoffen zelf te winnen (Europese Commissie, 2024). De vraag is dan ook hoe de Nederlandse toeleveringsketen ervoor staat. Zijn er kwetsbaarheden in de winningsfase, en zo ja, voor welke materialen? Het identificeren van deze afhankelijkheden buiten de EU is essentieel om potentiële risico’s voor de leveringszekerheid te kunnen monitoren en te verminderen. Dit kan bijvoorbeeld door handelsovereenkomsten te sluiten of door te investeren in bepaalde schakels van waardeketens binnen de EU (Europese Commissie, 2024).

Om deze vragen te beantwoorden, analyseren we eerst in tabel 7.2 voor elk kritiek materiaal de handelsstromen binnen de winningsfase van de Nederlandse toeleveringsketen. We onderscheiden vier stromen: handel binnen de EU (intra-EU), export van de EU naar niet-EU-landen, import van niet-EU-landen naar de EU, en handel tussen niet-EU-landen onderling. Dit dekt de gehele keten. Zo kan de import van cokeskolen uit Duitsland door een Nederlands bedrijf (directe intra-EU-handel) meegenomen worden, maar ook de import van cokeskolen uit Polen door een Franse staalfabrikant, die het staal vervolgens aan Nederland levert (indirecte intra-EU-handel).

Een kwetsbare basis: hoge afhankelijkheid van import buiten de EU

Op totaalniveau scoort de winningsfase ‘hoog’ op onze kwetsbaarheidsschaal. De onderliggende cijfers laten zien dat de Nederlandse toeleveringsketen voor de winning van kritieke materialen in 2019 sterk afhankelijk was van import uit niet-EU-landen. Maar liefst 61 procent van de totale import van kritieke materialen in de winningsfase bestond uit invoer vanuit niet-EU-landen naar de EU. Dit betrof zowel directe import, zoals een bedrijf in Nederland dat ruwe cokeskolen uit Australië importeerde, als indirecte import, waarbij bijvoorbeeld een bedrijf in Duitsland cokeskolen uit Australië importeerde en deze na een bewerking aan Nederland leverde. Hoewel er dus sprake was van enige handel binnen de EU, vond de winning van deze materialen hoofdzakelijk buiten de EU plaats.

Overgrote deel van materialen scoort hoog op kwetsbaarheid

Het beeld wordt scherper wanneer we naar de individuele materialen kijken. Anders dan de verwerkingsfase, scoorde hier het overgrote deel – 27 van de 29 onderzochte materialen⁹⁾ – ‘(middel)hoog’ of zelfs ‘zeer hoog’ op de kwetsbaarheidsschaal. Samen vertegenwoordigden deze kwetsbare materialen maar liefst 99 procent van de totale waarde in de winningsfase. Alleen voor hafnium en vanadium was de winning in de Nederlandse toeleveringsketen voornamelijk afkomstig uit de EU, al was de importwaarde hiervan beperkt. Zeldzame aardmetalen scoorden ‘middelhoog’, waarbij de intra-EU-handel de grootste stroom was, maar de afhankelijkheid van niet-EU-landen bleef aanzienlijk.¹⁰⁾

In de winningsfase zijn er bovendien diverse materialen die ‘zeer hoog’ scoorden. Dit betekent dat de winning voor de Nederlandse keten zich in 2019 grotendeels afspeelde in en tussen niet-EU-landen, waar de EU er nauwelijks invloed op had. Dit geldt voor cruciale grondstoffen als koper, nikkel, mangaan, bariet, boraat en antimoon. Volgens Bohn et al. (2023) zijn veel van deze grondstoffen van groot strategisch belang voor de groene en digitale transitie, en voor onze veiligheid. Ze zijn bijvoorbeeld onmisbaar voor:

• Elektrische voertuigen (batterijen: nikkel, mangaan, koper)
• Hernieuwbare energie (windturbines en zonnepanelen: koper, boor)
• Digitale infrastructuur (halfgeleiders: boor, antimoon)
• Defensie en ruimtevaart (boorvezels, antimoonlegeringen)

De Nederlandse toeleveringsketen was dus voor bijna alle kritieke materialen afhankelijk van winning buiten de EU, wat een risico kan vormen voor de leveringszekerheid.

Een gemengd beeld bij de verwerkingsfase: veilig in waarde, kwetsbaar in strategische niches

Na de winningsfase zoomen we nu in op het volgende stadium van de keten: de verwerkingsfase. De afhankelijkheid in deze fase is een kernpunt van zorg voor de EU. De CRMA stelt dan ook als doel dat de verwerkingscapaciteit binnen de EU moet groeien naar minimaal 40 procent van het jaarlijkse verbruik. Deze fase, waarin ruwe materialen worden omgezet in basisproducten voor de industrie, is volgens de CRMA een kritiek knelpunt. Om de huidige positie van de Nederlandse toeleveringsketen te beoordelen, gebruiken we in tabel 7.3 dezelfde kwetsbaarheidsanalyse als voor de winningsfase, gebaseerd op de vier handelsstromen.

Op totaalniveau scoorde de verwerkingsfase in de Nederlandse toeleveringsketen ‘laag’ op de kwetsbaarheidsschaal in 2019. Dit positieve beeld wordt gedragen door een sterke directe import uit de EU: 54,8 procent van de directe import in deze fase kwam uit EU-landen, en bij de indirecte import was de intraregionale handel 41,1 procent. Kijken we uitsluitend naar de indirecte import, dan was de score ‘laag’. De totale importafhankelijkheid van niet-EU-landen lijkt dus op het eerste gezicht beperkt in 2019.

Dit macro-economische beeld verbergt echter potentiële risico's op het niveau van individuele materialen. Hoewel 13 van de 30 onderzochte materialen¹¹⁾ ‘laag’ of ‘zeer laag’ scoorden en samen ruim 75 procent van de totale waarde dekten (met zwaargewichten als aluminium, koper, platinametalen en fosfaaterts), hadden 17 andere kritieke materialen een (middel)hoge tot zeer hoge kwetsbaarheid in 2019.

Juist in deze laatste groep bevinden zich ook materialen die essentieel zijn voor strategische industrieën, zoals de halfgeleider- of defensie-industrie. Zo blijkt de verwerking van grondstoffen voor de halfgeleiderindustrie zeer afhankelijk van niet-EU-landen. Dit geldt volgens Teer & Bertolini (2023) bijvoorbeeld voor:

• Silicium, cruciaal voor vrijwel alle microchips.
• Gallium, gebruikt in geavanceerde halfgeleiders voor bijvoorbeeld 5G-technologie.
• Germanium, toegepast in infraroodoptica en speciale halfgeleiders.
• Zeldzame aardmetalen, cruciaal voor de halfgeleiderindustrie vanwege hun unieke eigenschappen, zoals verbeterde elektrische geleidbaarheid.

Daarnaast scoren ook beryllium en kobalt – die essentiële toepassingen hebben in de lucht- en ruimtevaart en de defensie-industrie (Bohn et al., 2023) – hoog op de kwetsbaarheidsschaal. Dit impliceert dus dat ondanks een veilige positie voor bulkmaterialen, de Nederlandse economie voor de verwerking van diverse technologisch-kritieke materialen in 2019 kwetsbaar was voor verstoringen buiten de EU.

Een blik op de toekomst: vier nieuwe materialen

De lijst van de EU met 34 kritieke materialen, die de basis vormde voor de voorgaande analyses, is een dynamisch instrument. Andere instituten, zoals de US Geological Survey (USGS) en de EU-projecten SCRREEN en RMIS, hanteren nu al uitgebreidere lijsten. Het is niet ondenkbaar dat ook de CRMA haar lijst in de toekomst verder zal uitbreiden naarmate technologische ontwikkelingen en geopolitieke verschuivingen nieuwe afhankelijkheden creëren.

Vooruitlopend hierop analyseren we hier vier materialen die momenteel (nog) niet op de CMRA-lijst staan, maar voor Nederland van groot belang zijn: molybdeen, tin, zilver en zirkonium. Volgens BRGM (2023) en USGS (2025) wordt het merendeel van molybdeen ingezet in de productie van constructiestaal of roestvast staal voor de auto-industrie, petrochemie en bouw, terwijl tin onmisbaar is voor soldeertin in elektronische circuits en wordt het gebruikt voor legeringen (BRGM, 2023). Zilver fungeert als katalysator in de chemie, batterijen en elektronica, en zirkonium is cruciaal voor legeringen en de nucleaire industrie (BRGM, 2023). De selectie van deze vier materialen is gebaseerd op hun aanzienlijke netto-importwaarde. Dit betekent dat de Nederlandse vraag naar deze materialen voor binnenlands verbruik de eigen export ruimschoots overtreft, wat een potentiële kwetsbaarheid voor Nederland suggereert als landen exportbeperkingen zouden opleggen. Een recent voorbeeld hiervan zijn de Chinese exportbeperkingen op gallium en germanium, grondstoffen die cruciaal zijn voor de productie van chips, die in 2023 werden ingesteld (FD, 2023).

Bestemming en herkomst van de import

Tabel 7.4 toont waar de directe import van deze vier materialen na binnenkomst in Nederland naartoe ging. Hieruit zien we een duidelijk verschil. De import van tin was in 2019 grotendeels bestemd voor wederuitvoer. De import van molybdeen, zilver en zirkonium was daarentegen hoofdzakelijk bestemd voor intermediair verbruik binnen de Nederlandse industrie. De invoer direct bestemd voor binnenlandse bestedingen was verwaarloosbaar klein voor alle vier materialen.

Tabel 7.5 geeft vervolgens inzicht in de belangrijkste herkomstlanden en de importerende bedrijfstakken, waaruit een sterke mate van concentratie blijkt. Voor molybdeen bestemd voor binnenlands verbruik was Nederland in 2019 bijna volledig afhankelijk van de VS. Ook bij de import voor wederuitvoer was de VS de grootste leverancier, al is het aandeel hier een stuk lager. Bovendien leek de invoer voor intermediair verbruik voor alle vier de materialen sterker geconcentreerd dan de invoer voor wederuitvoer.

Bij tin was het beeld tweeledig: de invoer voor intermediair verbruik kwam voor meer dan de helft uit Peru, terwijl de grotere wederuitvoerstroom werd gedomineerd door import uit Singapore. De herkomst van zilver en zirkonium was ook sterk geconcentreerd in 2019. De invoer van zilver was voornamelijk afkomstig uit het VK, terwijl Zuid-Afrika het belangrijkste herkomstland was voor zirkonium. De EU speelde bij geen van deze producten een noemenswaardige rol als herkomstland.

Als we kijken naar de importerende bedrijfstakken in Nederland, zien we een duidelijk patroon. Voor molybdeen, tin en zirkonium was de basismetaalindustrie verreweg de grootste importeur. De import van zilver week hiervan af: hier was de chemische industrie de dominante speler met een aandeel van 89 procent. Zoals eerder vermeld, speelt zilver een belangrijke rol als katalysator in diverse chemische processen en producten (BRGM, 2023).

Directe import van de vier materialen veel hoger dan indirecte import

Om de afhankelijkheid van Nederland van molybdeen, tin, zilver en zirkonium verder te ontleden, toont figuur 7.6 de ontwikkeling van de directe en indirecte importwaarde in de periode 2015-2020. Een eerste bevinding is dat de directe import voor deze vier metalen in totaal veel groter was dan de indirecte import. Dit betekent dat de afhankelijkheid van Nederland zich vooral manifesteerde via directe handelsrelaties met het buitenland. Met name voor molybdeen en zilver was de indirecte import erg klein. Voor tin en zirkonium was de indirecte afhankelijkheid daarentegen wel aanzienlijk en bijna even groot als de directe import. Dit suggereert dat Nederland deze twee materialen niet alleen ruw of als halffabricaat importeerde in de periode 2015-2020, maar ook in aanzienlijke mate als onderdeel van geïmporteerde eindproducten. Zo wordt tin bijvoorbeeld verwerkt in geïmporteerde elektronica en zirkonium als legering in staal.

Sterke groei in molybdeen en tin

Als we kijken naar de ontwikkelingen in de directe import in de periode 2015-2020, zien we duidelijke verschillen. De import van molybdeen blijkt allereerst sterk gegroeid. In 2015 importeerden bedrijven in ons land voor 76 miljoen euro; in 2019 was dit opgelopen tot een piek van 190 miljoen euro. De lichte afname in 2020 is toe te schrijven aan de wereldwijde impact van de coronapandemie op de industriële vraag (Arriola et al., 2022). Ook de import van tin liet van 2015 tot en met 2019 een sterke groei zien. De import van zirkonium bleek echter nauwelijks gegroeid en is door de jaren heen relatief stabiel gebleven. De import van zilver kende zelfs een afname.

De indirecte importstromen lieten een vergelijkbaar patroon zien, maar de groei was gematigder dan bij de directe import. De Nederlandse afhankelijkheid voor deze vier potentiële kritieke materialen bleef dus voornamelijk een directe invoerkwestie, met een snel toenemend belang van molybdeen en tin.

Hoge kwetsbaarheid door directe import

Om de kwetsbaarheden voor molybdeen, tin, zilver en zirkonium in te schatten, passen we dezelfde kwetsbaarheidsanalyse toe als op de 34 kritieke materialen die voorkwamen in tabellen 7.2 en 7.3. Dit wordt weergegeven in tabel 7.7. Daaruit blijkt dat alle vier de materialen ‘hoog’ scoorden op de kwetsbaarheidsschaal. De voornaamste oorzaak hiervan was een hoge import van EU-landen uit niet-EU-landen. Dit werd gedreven door de hoge directe import van Nederland uit landen buiten de EU. Een verstoring in de aanvoer van deze vier producten zou de Nederlandse economie, en dan met name de basismetaalindustrie (zie tabel 7.5), onmiddellijk raken. Deze vorm van afhankelijkheid was het meest extreem bij molybdeen. Hier vond maar liefst 95 procent van de handel in de Nederlandse toeleveringsketen plaats in de stroom van buiten de EU naar de EU. Zoals tabel 7.5 liet zien, kwam dit door een sterke directe importafhankelijkheid van de VS. Voor tin en zirkonium gold bovendien dat een noemenswaardig deel van de toeleveringsketen zich afspeelde in en tussen niet-EU-landen, waardoor belangrijke stappen in de keten volledig buiten de invloedssfeer van zowel Nederland als de EU vallen.

In een wereld waarin de consumptie wereldwijd blijft toenemen, staat de invloed van onze dagelijkse keuzes op het milieu steeds vaker centraal in maatschappelijke discussies. Waar we bij duurzaamheid vaak denken aan productieprocessen of industriële vervuiling, is het net zo belangrijk om te kijken naar de rol van consumptie. De Nederlandse consumptievoetafdruk richt zich specifiek op de milieudruk die voortvloeit uit de vraag van Nederlandse consumenten naar goederen en diensten, ongeacht waar ter wereld deze worden geproduceerd. Deze voetafdruk kan op verschillende manieren worden berekend. Een maatstaf is de consumptie-grondstoffenvoetafdruk. Deze voetafdruk kwantificeert de totale hoeveelheid grondstoffen die nodig is voor alle goederen en diensten die in Nederland worden geconsumeerd.

In figuur 8.1 is de opbouw van de consumptievoetafdruk weergegeven in het oranje omringde vlak: het is de som van de voetafdruk van de import die uiteindelijk in Nederland geconsumeerd wordt (donkerblauwe blokken) en de voetafdruk binnen Nederland van producten die in Nederland geconsumeerd worden en de voetafdruk direct door consumenten veroorzaakt (lichtblauwe blokken).

In tegenstelling tot voorgaande hoofdstukken gaat het hier dus niet over de invoer zelf, maar over de het metaalgebruik ten behoeve van de Nederlandse consumptie. We meten het gewicht van de ruwe grondstoffen verwerkt in eindproducten voor de Nederlandse consument.

De grondstofvoetafdruk geeft aan hoeveel grondstoffen, binnen én buiten Nederland, nodig zijn om goederen en diensten te produceren of te leveren die inwoners van Nederland consumeren. De grondstofvoetafdruk van de Nederlandse consumptie is tussen 2012 en 2021 afgenomen met 2 procent (PBL, 2025). De consumptie-grondstofvoetafdruk van de EU is vrij stabiel sinds 2012, en per hoofd gebruikten Nederlanders minder grondstoffen dan het EU-gemiddelde (EEA, 2023). De EU en Nederland zijn netto-importeurs van grondstoffen. Het grootste deel van de Nederlandse grondstofvoetafdruk ligt dan ook in het buitenland (CBS, 2024c). Verkleinen van de grondstofvoetafdruk kan onder meer door minder te consumeren of door te kiezen voor goederen en diensten waarvan de productie of levering minder materiaal vergt.

In de berekening van de grondstofvoetafdrukken zijn grondstoffen onderverdeeld in vier categorieën: biomassa, fossiele energiedragers, metalen en overige mineralen. Als we naar de totale grondstofvoetafdruk in 2021 kijken, zien we dat die vooral bepaald werd door overige mineralen (PBL, 2025). Dat zijn alle niet-metallische grondstoffen zoals zand, grind of klei. Voor deze publicatie kijken we enkel naar de categorie metalen. Daarbij maken we onderscheid tussen de metalen ijzer, zilver, bauxiet, goud, chromium, koper, mangaan, nikkel, lood, platinagroepmetalen, tin, titanium, uranium, zink. Alle andere metalen vallen onder overige metalen.

We willen weten hoeveel metalen nodig waren voor consumptie in Nederland en wat de mondiale milieudruk daarvan was.

De metaalvoetafdruk van de Nederlandse consumptie betreft het totale metaalgebruik in de volledige internationale productieketen van de goederen en diensten die in Nederland worden geconsumeerd. Omdat er geen metaalwinning in Nederland plaatsvindt, lag deze voetafdruk volledig in het buitenland (en dus dragen alleen de twee donkerblauwe blokken in figuur 8.1 hieraan bij). De metaalvoetafdruk van de Nederlandse consumptie bevat:

• De metalen verwerkt in de invoer die direct bestemd is voor consumenten, bijvoorbeeld een smartphone.
• De metalen in de invoer die via de Nederlandse productie bij een consument in Nederland belandt. Bijvoorbeeld de metalen gebruikt in een batterij die wordt geïmporteerd om vervolgens in Nederland te verwerken in een elektrische scooter, die daarna gekocht wordt door een consument in ons land.

Metalen grondstofvoetafdruk van Nederlandse consumptie bereikte recordhoogte in 2021

In 2021 bedroeg de metaalvoetafdruk van de Nederlandse consumptie 34,7 megaton¹²⁾, een stijging ten opzichte van 2020, zie figuur 8.2. Daarmee lag deze voetafdruk op het hoogste niveau sinds 2012, in lijn met de meeste Europese landen (Eurostat, 2025b) en met een toename van het metaalgebruik binnen Nederland (PBL, 2025).

Nederland 7^de in de EU naar metalen grondstofvoetafdruk per inwoner

De metaalvoetafdruk van Nederlandse consumenten is relatief hoog vergeleken met andere EU-landen, zie figuur 8.3. In 2021 was de Nederlandse consumptievoetafdruk ongeveer 1,98 ton per inwoner, en daarmee 65 procent lager dan die van buurland België en 14 procent hoger dan die van Duitsland. Van alle EU-landen had Nederland in 2021 de zevende hoogste metaalvoetafdruk per inwoner. Enkel België, Ierland, Zweden, Luxemburg, Finland en Oostenrijk hadden een hogere voetafdruk. Landen in Oost-Europa, waaronder Letland, Hongarije, Roemenië en Kroatië, hadden een relatief lage metaalvoetafdruk per inwoner.

De metaalvoetafdruk varieerde in 2021 aanzienlijk tussen EU-landen, van 0,67 ton per inwoner in Roemenië tot 3,26 ton per inwoner in België. Verschillen in voetafdrukken tussen landen worden veroorzaakt door verschillen tussen de productieprocessen, de handelspatronen en de consumptiepatronen van burgers. Hierdoor zijn de verschillen niet altijd eenvoudig te verklaren (EEA, 2023). Desalniettemin is er een duidelijke relatie tussen het BBP per inwoner en de grondstofvoetafdruk per inwoner: een hoger BBP per inwoner impliceert vrijwel altijd meer consumptie en dus een grotere grondstofvoetafdruk.

Vergeleken met andere EU-landen is er dus relatief veel metaal nodig om aan de consumptievraag in Nederland te voldoen. Voor metalen is Nederland volledig afhankelijk van het buitenland (CBS, 2024c). Metalen kunnen op twee manieren ons land binnenkomen. Ten eerste kunnen ze onverwerkt of nauwelijks verwerkt arriveren, ter verdere verwerking in Nederland of andere landen in Europa. Denk hierbij aan de invoer van aluminium uit IJsland, wat gebruikt wordt in de Nederlandse bouw- of transportsector. Ten tweede kunnen ze Nederland binnenkomen als onderdeel van halffabricaten en eindproducten. Hieronder valt bijvoorbeeld de import van zonnepanelen uit China, met onder meer silicium en gallium.

Koper en ijzer dominant in Nederlandse metaal-consumptievoetafdruk

De totale metaalvoetafdruk van de Nederlandse consumptie werd in 2021 grotendeels bepaald door zes metalen, zie figuur 8.4. Koper was met een aandeel van 36 procent het belangrijkste metaal, gevolgd door ijzer met 33 procent. Ook aluminium (8 procent), zink (5 procent), nikkel (4 procent) en lood (1 procent) speelden een rol. Samen waren deze zes metalen verantwoordelijk voor 87 procent van de metaalvoetafdruk van de Nederlandse consumptie. Het belang van ijzer, koper en aluminium overstijgt dat van de andere grondstoffen. Deze materialen zitten in zeer veel producten verwerkt die in bijna alle sectoren toegevoegde waarde opleveren dat zij de belangrijkste materialen voor onze economie vormen (Bastein & Rietveld, 2015).

De voetafdruk van de zes meest benodigde metalen was in 2021 hoger dan in 2012 (+5,3 megaton). Het gebruik van koper is absoluut het meeste toegenomen (+2,5 megaton), relatief gezien is aluminium (+50 procent) het meest gestegen. Nikkel was het enige metaal waarvan het gebruik daalde in 2021 vergeleken met 2012. De milieu-impact van metalen varieert aanzienlijk en is afhankelijk van meerdere factoren, zoals de ertskwaliteit, de chemische samenstelling en de verwerkingsmethode (De Haes & Lucas, 2024). Het energieverbruik en de daarmee samenhangende milieu-impact nemen exponentieel toe naarmate de ertskwaliteit in de mijnen afneemt (Calvo et al., 2022). Metalen die afkomstig zijn van oxide-ertsen, zoals aluminium en lithium, hebben doorgaans grote hoeveelheden chemicaliën nodig voor de winning ervan. Metalen die afkomstig zijn van sulfide-ertsen, zoals koper en nikkel, hebben doorgaans veel energie nodig, vaak in de vorm van warmte (De Haes & Lucas, 2024). Wanneer we alleen kijken naar de totale milieu-impact van de in Nederland geïmporteerde grondstoffen, dan blijkt dat materialen met een relatief lage milieu-impact op absolute schaal toch een belangrijk bijdrage leveren vanwege het enorme volume dat ermee is gemoeid. Dit geldt o.a. voor (giet)ijzer, aluminium, titaandioxide en koper (Bastein & Rietveld, 2015).

De oorsprong van metalen voor de Nederlandse consumptie

De metalen die nodig zijn voor de productie van goederen en diensten die uiteindelijk in Nederland worden geconsumeerd, zijn afkomstig uit mijnen waar deze metalen van nature in de bodem voorkomen. Aangezien Nederland zelf geen metaalwinning kent, is het voor de voorziening volledig afhankelijk van import. De locatie van de mijn bepaalt het oorsprongsland van het betreffende metaal, ook als het economisch eigendom niet in hetzelfde land ligt. Via internationale toeleveringsketens vinden deze metalen hun weg naar Nederland waar ze uiteindelijk worden geconsumeerd. De metaalvoetafdruk van de Nederlandse consumptie ligt dus volledig buiten de eigen landsgrenzen.

China had van alle landen het grootste aandeel, bijna 14 procent, in de totale metaalvoetafdruk van de Nederlandse consumptie, zie figuur 8.5. Dit houdt in dat het grootste deel van de metalen die worden gebruikt voor de productie van goederen en diensten die uiteindelijk in Nederland worden geconsumeerd worden gewonnen in mijnen in China. Met name van de productie van zeldzame aardmetalen ligt voor een groot deel in Chinese handen; in 2023 produceerde China bijna 70 procent van de zeldzame aardmetalen en mineralen (Cordier, 2024). Wanneer in plaats van het land waar de mijn is, zou worden onderzocht welk land economisch eigenaar is van de gewonnen grondstoffen, zou China waarschijnlijk een nog grotere rol spelen en zouden Afrikaanse landen slechts een kleine rol spelen.

Uit China kwamen veel verschillende metalen; voor Nederland vooral ijzer. Dat ijzer werd voornamelijk verwerkt in de productie van computers en elektronische apparatuur. Het ging dan bijvoorbeeld om onderdelen zoals computerbehuizingen, harde schijven, luidsprekers en computervoedingen, waarin ijzer was verwerkt. Toch waren Brazilië en Australië belangrijkere oorsprongslanden voor het ijzer dat in Nederland werd geconsumeerd: Brazilië vooral voor bouwmaterialen en motorvoertuigen, Australië vooral voor computers, elektronica en machines.

Chili had een aandeel van 10 procent in de totale metaalvoetafdruk van de Nederlandse consumptie. Het grootste deel daarvan was koper. Dat is niet verrassend want Chili is de grootste koperproducent ter wereld. Koperwinning is goed voor een aanzienlijk deel van Chili's export en energieverbruik en speelt een cruciale rol in de werkgelegenheid en het nationale inkomen (OECD, 2025). De industrie kampt echter met milieuproblemen, waaronder waterschaarste (Fitzsimons, 2024) en het beheer van grote hoeveelheden mijnafval (Cacciuttolo & Atencio, 2022).

De top 5 leveranciers van metalen (China, Chili, Brazilië, Australië en Rusland) produceerden in 2021 samen 48 procent van de metaalertsen benodigd voor de Nederlandse consumptie. China speelde een rol bij vrijwel alle metalen. Van lood (44 procent) en zink (26 procent) werd meer dan een kwart in China gewonnen. Daarnaast leverde China ook meer dan een kwart van de overige metalen.

Van de zes metalen waarvan het meeste gebruikt werd, had lood de grootste afhankelijkheid van één leverancier in 2021: China. Van het aluminium kwam 29 procent uit Brazilië en van het koper kwam 26 procent uit Chili. Binnen de overige metalen valt uranium, hiervan kwam driekwart uit Kazachstan. Kazachstan was ook veruit de grootste uraniumproducent: in 2022 kwam ruim een derde van de wereldproductie uit Kazachstan. 56 procent van de platinagroepmetalen (PGM) kwamen uit Zuid-Afrika. Daarnaast was Zuid-Afrika ook belangrijk voor de productie van mangaan gebruikt voor de Nederlandse consumptie (36 procent), chromium (34 procent) en goud (25 procent).

Meeste metalen gebruikt in de bouw

De grootste bijdrage aan de metaalvoetafdruk van de Nederlandse consumptie kwam van weg- en waterbouw, zie figuur 8.6. De totale bouw – naast de weg- en waterbouw ook de bouw van gebouwen – was verantwoordelijk voor bijna 17 procent van de metaalvoetafdruk van de Nederlandse consumptie. Computers en elektronische apparatuur waren goed voor ruim 8 procent van het totaal, en motorvoertuigen en aanhangwagens voor 7 procent van het gebruik. De top 10 productgroepen waren verantwoordelijk voor 64 procent van de metaalvoetafdruk van de Nederlandse consumptie. Uit figuur 8.6 blijkt dat de metalen met name essentieel waren voor technologie, infrastructuur en mobiliteit.