1. Inleiding

Online platformen zijn digitale diensten (websites of apps) die interacties en mogelijk transacties van goederen, diensten of informatie faciliteren tussen twee of meer van elkaar afhankelijke groepen gebruikers. Een online platform biedt meestal zelf geen producten aan, maar treedt vooral op als bemiddelaar. Bekende voorbeelden van grote online platformen zijn Airbnb, Uber, Marktplaats, Werkspot, Thuisbezorgd en Facebook. In korte tijd hebben online platformen een belangrijke positie verworven in economie en maatschappij. 

De opkomst van online platformen biedt voordelen, maar geeft ook uitdagingen. Een voordeel voor de consument, bijvoorbeeld, is dat online platformen voorzien in een ruim aanbod van goederen en diensten die vaak vergeleken kunnen worden op prijs en kwaliteit. Voor particulieren maken online platformen het eenvoudiger om op te treden als producent, bijvoorbeeld door verhuur van eigen woonruimte, en ze helpen onderbenutte middelen aan te bieden aan anderen (deeleconomie). Ook spelen online platformen een rol in de beschikbaarheid van gratis diensten (free services), en bieden ze producenten een meer directe toegang tot de (wereld)markt. 

Bij de uitdagingen die spelen rond de opkomst van online platformen gaat het onder meer om het waarborgen van de privacy van de gebruikers en bescherming van de positie van de consument. Een punt van zorg is de mogelijkheid op een te grote afhankelijkheid van online platformen die voortkomt uit een monopoliepositie van een online platform of lock-in-effecten. De toetreding van een online platform tot een gevestigde markt kan sterk verstorend werken. Ook kunnen er vragen zijn rond oneigenlijke concurrentie door online platformen. Online platformen die bemiddelen in arbeid kunnen de drempel tot de arbeidsmarkt verlagen, maar kunnen tegelijkertijd zorgen voor een minder sterke positie van de werknemer en vragen oproepen over mogelijke belastingontwijking.

Om de voordelen van online platformen te benutten en de uitdagingen in goede banen te leiden is het essentieel cijfermatig zicht te houden op de ontwikkelingen rond online platformen. Cijfers over online platformen zijn echter schaars. Daarom is het CBS, op basis van extra middelen beschikbaar gesteld door het Ministerie van Economische zaken en Klimaat, in 2019 begonnen met onderzoek naar online platformen. Dit eerste onderzoek had een sterk exploratief karakter. Onderdeel van dit onderzoek was de eerste “Enquête platformsamenleving”.  De resultaten van dit onderzoek zijn gepubliceerd in een eerste ‘Monitor online platformen’ (Heerschap, Klijs en Ortega-Azurduy, 2020). 

Naast de publicatie van de onderzoeksresultaten werd een aantal aanbevelingen voor vervolgonderzoek gedaan. Zo werd er geadviseerd de onderzoekspopulatie op een meer systematische en geautomatiseerde manier te bepalen. Er zou meer aandacht moeten komen voor de internationale (grensoverschrijdende) component van online platformen, en activiteiten rond online platformen door verschillende partijen zouden beter moeten worden afgestemd. Ook werd er geadviseerd de vraagstelling te verbeteren. Een verrijking van de populatie van online platformen zou verder kunnen worden gerealiseerd door binnen het CBS reeds aanwezige databronnen te benutten. Naast het in kaart brengen van de online platformen zelf zou er meer aandacht moeten komen voor de aanbieders en afnemers die gebruikmaken van online platformen.

Voor het onderzoek in 2020 is veel aandacht uitgegaan naar de ontwikkeling van een meer systematische en geautomatiseerde methode voor het bepalen van een populatie online platformen. Deze inspanningen hebben geleid tot een modelmatige aanpak, gebaseerd op webscraping en kunstmatige intelligentie, waarbij websites op basis van waarschijnlijkheid worden geïncludeerd in de enquêtepopulatie. De enquête platformsamenleving is in 2020 uitgestuurd naar bijna 4 700 eenheden. Er zijn een aantal verbeteringen en verfijningen in de enquête aangebracht. Hierbij zijn aanbevelingen door een aantal online platformen en interne en externe experts ter harte genomen. De resultaten van de enquête zijn verrijkt met gegevens uit andere databronnen zoals het Algemeen Bedrijvenregister (ABR), fiscale gegevens van bedrijven, import en exportgegevens en van het internet gescrapte informatie. 

Naast de inspanningen op het terrein van onderzoek is in 2020 een kennisnetwerk online platformen geïnitieerd. Dit kennisnetwerk wordt getrokken door CBS, TNO en onafhankelijk platformexpert Martijn Arets. Het doel van dit netwerk is kennisdeling en het bevorderen van samenwerking tussen onderzoekers van universiteiten, andere instituten en beleidsmakers.

Het rapport dat voor u ligt is het resultaat van het ontwikkel- en onderzoekswerk in 2020 en 2021. In 2020 is een aantal andere rapporten verschenen over online platformen (zie literatuurlijst). Deze rapporten richten zich sterk op de betekenis van online platformen voor arbeid en werknemers, en hebben een cijfermatige insteek. Ook is het boek ‘Platform Revolutie’ (M. Arets, 2020) verschenen. In dit boek wordt de werking en maatschappelijke betekenis van online platformen uitgelegd en geïllustreerd op basis van ‘expert-knowledge’. Dit boek kijkt daarbij breder dan alleen platformen voor arbeid en werknemers. De (huidige) monitor online platformen positioneert zich tussen dit eerdere werk, door enerzijds een brede afbakening (alle typen platformen worden meegenomen, niet alleen die op het gebied van arbeid) en anderzijds ook een sterk cijfermatige insteek. 

Hoofdstuk 2 tot en met 5 beschrijven online platformen vanuit een meer economisch perspectief. Hoofdstuk 2 geeft een beschrijving van de onderzoekspopulatie, en geeft kenmerken van online platformen en de bedrijven achter deze platformen. Hoofdstuk 3 gaat in op de verdienmodellen die worden gehanteerd door online platformen. In hoofdstuk 4 wordt een analyse gepresenteerd van de winstgevendheid van online platformen. De vragen welke typen platformen winst of verlies maken, en welke andere factoren samenhangen met winst of verlies staan hierbij centraal. Hoofdstuk 5 richt zich op de omzet, toegevoegde waarde en het bedrijfsresultaat van online platformen. Hoofdstuk 6 betreft het onderwerp internationalisering. In dit hoofdstuk wordt onder andere een verdeling naar regio van aanbieders en afnemers op online platformen gegeven. Hoofdstuk 7 gaat in op online platformen vanuit een meer maatschappelijk perspectief. Onder andere wordt beschreven wat de invloed van de COVID-19-crisis op de transacties via online platformen is, en of de platformen een maatschappelijk belang dienen. Ook wordt gekeken naar het gebruik van algoritmes en verzameling van gebruikersgegevens. In hoofdstuk 8 wordt ingegaan op de verkoop van bedrijven via online platformen. Er wordt ingegaan op de vraag hoe de verkoop door bedrijven via online platformen zich de laatste jaren heeft ontwikkeld en of er verschillen zijn naar branche en grootteklasse van de verkopende bedrijven. Hoofdstuk 9 bevat een evaluatie van de gehanteerde onderzoeksmethodologie en aanbevelingen voor toekomstig onderzoek.

Wij danken het Ministerie van Economische Zaken en Klimaat, zonder wie deze editie van de monitor online platformen niet tot stand was gekomen.