CBS gaat over naar de reguliere statistieken over sterfte en doodsoorzaken van voor corona

Het CBS publiceert sinds 2005 om de week op vrijdag het aantal wekelijkse overledenen naar geslacht en leeftijd, in de StatLinetabel Overledenen per week. Als er aanleiding voor was bracht het ook een nieuwsbericht uit over extra sterfte tijdens een grieppandemie en/of een bijzonder koude periode (CBS, 2018) of een hittegolf (CBS, 2019). Het RIVM publiceert sinds 2009 de wekelijkse sterfte in de Monitoring sterftecijfers Nederland, gebaseerd op CBS-data.

Kort na het uitbreken van de COVID-19-pandemie in 2020 was er in de maatschappij grote behoefte aan actuelere en meer gedetailleerde informatie over het aantal overleden personen. Die was nodig om de mogelijke impact van het nieuwe virus op de sterfte, en de omvang van de oversterfte beter in kaart te brengen. Er was onderregistratie van het aantal overledenen aan COVID-19 door de GGD’ en aangezien dit niet meldingsplichtig was en het duurde langere tijd tot bij het CBS de gegevens over doodsoorzaken beschikbaar kwamen. Naast andere economische en maatschappelijke indicatoren vormden de actuele sterftecijfers en de bijbehorende indicatie van de oversterfte sinds het begin van de coronapandemie belangrijke indicatoren.

Daarom is het CBS op 3 april 2020 overgegaan op wekelijkse publicatie van de sterftecijfers in de COVID-19-sterftemonitor: Sterfte per week, als aanvulling op de RIVM-sterftemonitor. Daarin werd naast de reguliere StatLine-tabel met totale aantallen ook een extra tabel met de sterfte voor de afgelopen week gepubliceerd, met uitsplitsingen naar leeftijd en gebruik Wet langdurige zorg (Wlz). Ook werd hierin een berekening gemaakt van het verwachte aantal overledenen wanneer er geen corona-pandemie was geweest, voor de gehele bevolking en naar een aantal achtergrondkenmerken (geslacht, leeftijd, gebruik Wlz).

Daarnaast publiceerde het CBS frequent allerlei detailcijfers, bijvoorbeeld in nieuwsberichten en verdiepende artikelen, waarin bijvoorbeeld ook de verschillen naar sociaaleconomische achtergrond, herkomst en regio werd onderzocht (Kunst et al, 2020; De Visser et al, 2021). Later werd ook een versnelling aangebracht in het aantal publicaties over doodsoorzaken en werden sterfte, oversterfte en doodsoorzaken in samenhang bekeken (CBS en RIVM, 2022).

Bij de cijfers publiceerde het CBS ook regelmatig nieuwsberichten met de schatting van de (over)sterfte. De frequentie daarvan was wekelijks, en later maandelijks. In april 2023 is de publicatiefrequentie verlaagd naar eens per kwartaal. Daarin werd sindsdien ook geen raming van het aantal overledenen in de afgelopen week meer gemaakt (CBS, 2023a). De reguliere StatLinetabel blijft voorlopig wekelijks gepubliceerd worden.

De reden voor het afschalen van de wekelijkse nieuwsberichten, en het stoppen met de weekraming was dat de sterftecijfers niet meer sterk fluctueerden. De schatting van de sterfte in de voorafgaande week had daardoor weinig toegevoegde waarde.

COVID-19 is niet langer een noodsituatie op het gebied van de volksgezondheid (WHO, 2023), en COVID-19 is als directe doodsoorzaak een minimaal aandeel van de sterfte geworden (CBS, 2023b). Daarom geeft een beschrijving over een langere periode een vollediger statistisch beeld van de sterfteontwikkeling dan een wekelijkse monitor.

Met ingang van januari 2024 zal het CBS de wekelijkse sterftemonitor met de bijbehorende schattingen van de verwachte weeksterfte zoals die wordt gepubliceerd onder Sterfte per week (cbs.nl) stopzetten. Het aantal overledenen per week verschijnt wel nog steeds wekelijks op StatLine: https://opendata.cbs.nl/statline/#/CBS/nl/dataset/70895ned/table?dl=3F307.

Met de reguliere Sterftestatistiek, maar ook de Doodsoorzakenstatistiek blijft het CBS zowel het aantal overledenen als de ontwikkelingen in de doodsoorzaken (inclusief COVID-19) voortdurend monitoren. Als er aanleiding voor is (griep, koude, hitte of een ander incident), dan zal het CBS daarover publiceren en als daar aanleiding voor is kan de frequentie van de analyses en publicaties weer verhoogd worden.

De oversterfte blijft gemonitord via de Sterftemonitor van het RIVM. De COVID-19-sterftemonitor van het CBS was een aanvulling op de Sterftemonitor van het RIVM die sinds 2009 wordt uitgevoerd.

Het doel van de Sterftemonitor van het RIVM is de impact van een pandemie of incident in beeld te brengen. De sterftegegevens worden daarom gecorrigeerd voor grieppandemieën en andere incidenten in het verleden. De oversterfte volgens deze methode ligt hoger dan in de CBS-variant het geval was, omdat er vergeleken wordt met sterftetrends waarin geen incidenten voorkomen. In de COVID-19-sterftemonitor van het CBS werd verwachte sterfte berekend inclusief seizoenpatronen door bijvoorbeeld griep en hitte; deze was puur gericht op het toegankelijk monitoren van de impact van COVID-19 op de sterfte. Hierbij is ook specifiek onderscheid gemaakt tussen mensen die wel of geen zorg ontvingen in het kader van de Wet langdurige zorg (Wlz), zoals bewoners van verpleeghuizen en gehandicaptenzorginstellingen. Onder de Wlz-populatie was de sterfte tijdens de eerste oversterftegolf van de coronapandemie relatief hoger dan onder de overige bevolking.

Voor internationale vergelijkingen monitort EuroMOMO de sterfte. EuroMOMO is een Europese sterftemonitor gericht op het opsporen en meten van oversterfte als gevolg van seizoensgriep, pandemieën en andere bedreigingen voor de volksgezondheid (EuroMOMO, 2023). Sinds het begin van de pandemie zijn de daar beschikbare gegevens uitgebreid. De verwachte sterfte is net als in de RIVM-sterftemonitor exclusief sterfte door incidenten die regelmatig in een jaar voorkomen zoals bijvoorbeeld een griepepidemie en hittegolf.

Het CBS ontwikkelde in 2020 speciaal voor de pandemie de COVID-19-sterftemonitor. Men spreekt van oversterfte wanneer het waargenomen aantal overledenen hoger is dan het verwachte aantal overledenen in dezelfde periode. De verwachte weeksterfte werd aan het begin van de pandemie iets anders berekend toen bleek dat de sterfte in meerdere golven hoog bleef.

5.1.1 Methode 1: kortetermijnverwachting tot 2 oktober 2020

De eerste methode was geënt op het werk van Kunst en collega’s (Kunst, Looman en Mackenbach, 1993) en gericht op kortetermijnschattingen van de oversterfte door bijvoorbeeld griep of hitte. Met deze methode werd het verwachte aantal overledenen wanneer er geen coronapandemie was geweest, geschat op basis van het aantal overledenen in de voorafgaande weken, gecorrigeerd voor seizoensgebonden factoren. Vanaf week 11 werd aangenomen dat het te verwachten aantal sterfgevallen per week gelijk was aan dat in week 3 tot en met 10. Bij de seizoensgebonden factoren werd gecorrigeerd voor de gemiddelde weektemperatuur. De aanname was dat elke graad Celsius dat deze temperatuur hoger is dan de gemiddelde temperatuur in de week 3 tot en met 10 leidt tot 1 procent minder sterfte. Wanneer de temperatuur boven de 16,5 graad stijgt, neemt de sterfte weer toe met 2 procent per graad. Voor week 11 tot en met 14 was de correctie zeer gering vanwege weinig verschil in temperatuur ten opzichte van week 3 tot en met 10. Vanaf week 15 was het warmer en bedroegen de correcties enkele procentpunten. Sinds week 25 lag de temperatuur (met uitzondering van week 28) boven de 16,5 graden. Vanaf week 35 lag de temperatuur weer onder de 16,5 graden.

Op basis van deze methode werden de eerste statistieken gepubliceerd en in mei 2020 werd samen met Kunst een uitgebreidere analyse van sociaal-demografische en geografische verschillen in de oversterfte tijdens de eerste coronagolf gepubliceerd (Kunst et al, 2020). Het verwachte aantal overledenen volgens de 'methode Kunst' leunde op de waarneming van de sterfte in week 3 tot en met 10 van 2020 en is voor afwijkingen van de gemiddelde weeksterfte gedurende langere perioden minder goed bruikbaar.

5.1.2 Methode 2: seizoentrends 2015-2019 en bevolkingsprognose

Voor de sterfte in de eerste golf van de coronapandemie voldeed methode 1. De pandemie hield echter lang aan, en voor het bepalen van de oversterfte over een langere periode was de methode niet robuust genoeg. Daarom gebruikt het CBS vanaf 2 oktober 2020 een langjarig gemiddelde als basis voor het verwachte aantal overledenen. Daarbij wordt ook aangegeven binnen welke marges de sterfte in een week gewoonlijk ligt, geschat op basis van de spreiding in eerdere jaren. Op basis van deze verbeterde methode is de verwachte sterfte teruggelegd naar week 1 van 2020.

Het verwacht aantal overledenen wanneer er geen coronapandemie was geweest is voor alle weken van 2020 tot en met 2023 geschat op basis van (1) de waargenomen sterfte in de jaren 2015 tot en met 2019 en (2) herschaald naar de jaarsterfteprognose. De jaarsterfteprognose is als onderdeel van de Bevolkingsprognose van het CBS (Stoeldraijer et al, 2019, 2020, 2021, 2022) gebruikt om het verwachte jaartotaal te schatten, dat verdeeld is over de perioden in het jaar volgens het sterftepatroon in de jaren 2015-2019. Dit heeft tot doel te schatten wat de hoogte van de sterfte zou zijn zonder statistisch significante afwijkingen van de normale sterftepatronen.

Met ingang van het tweede jaar (2021) was de sterfte veroorzaakt door de coronapandemie niet meer volledig onverwacht, desalniettemin is het model voor de verwachte sterfte aangehouden om te kunnen vergelijken met de daadwerkelijke sterfte inclusief COVID-19 (en eventuele andere additionele oorzaken). Zo kon op basis van het patroon in de jaren 2015-2019 verwacht worden dat er meer mensen overlijden in de wintermaanden dan in de zomermaanden.

In de jaren 2020-2022 is gebleken dat dit gangbare jaarpatroon is verstoord. De 5 jaar voor de COVID-19 pandemie liggen inmiddels te ver terug om de weekpatronen op te baseren. En de jaren 2020-2022 vormen geen solide basis voor een statistisch verantwoorde schatting van de weeksterfte vanaf 2024 (CBS, 2023c). De Sterftemonitor van het RIVM (en EuroMOMO) is en blijft juist wel goed geschikt om mogelijke incidentele stijgingen van de sterfte te detecteren.

COVID-19 is volgens de WHO sinds begin 2023 niet langer een noodsituatie op het gebied van de volksgezondheid. Als directe doodsoorzaak is het relatieve belang in 2022 en zeker in 2023 ten opzichte van de twee eerste coronajaren afgenomen. Daarmee is in de loop van 2023 de directe aanleiding voor de COVID-19-sterftemonitor steeds minder relevant geworden.

Literatuur

CBS nieuwsbericht (2018): Hogere sterfte houdt aan (cbs.nl)

CBS nieuwsbericht (2019): Hogere sterfte tijdens recente hittegolf (cbs.nl)

CBS nieuwsbericht (2023a). CBS wijzigt frequentie publicatie-uitingen rond sterftecijfers

CBS nieuwsbericht (2023b). Doodsoorzaken, 2020 - juni 2023 (cbs.nl)

CBS nieuwsbericht (2023c). In 2022 veel minder mensen aan COVID-19 overleden dan in 2020 en 2021 (cbs.nl)

CBS en RIVM (2022). Onderzoek door het CBS en het RIVM, onderdeel van het ZonMw onderzoeksprogramma Oversterfte. Sterfte en oversterfte in 2020 en 2021. 

EuroMOMO (2023).  Graphs and maps — EuroMOMO

Kunst, A.E., C.W. Looman, J.P. Mackenbach (1993). Outdoor air temperature and mortality in The Netherlands: a time-series analysis. American Journal of Epidemiology. 1 februari 1993; 137(3):331-41

Kunst, A.E., Visser, M., Stoeldraijer, L. en Harmsen, C. (2020): Oversterfte tijdens de eerste zes weken van de corona-pandemie: Sociaal-demografische en geografische verschillen, Statistische Trends, 15 mei 2020. Oversterfte tijdens de eerste zes weken van de corona-pandemie (cbs.nl)

Stoeldraijer, L., Duin, C. van en Huisman, C. (2019). Kernprognose 2019–2060: 19 miljoen inwoners in 2039. Statistische Trends, 17 december 2019. https://www.cbs.nl/nl-nl/achtergrond/2019/51/kernprognose-2019-2060-19-miljoen-inwoners-in-2039

Stoeldraijer, L., Regt, S. de, Duin, C. van, Huisman, C. en Riele, S. te (2020). Bevolkingsprognose 2020-2070: bevolking groeit langzamer door corona. Statistische Trends, 16 december 2020. https://www.cbs.nl/nl-nl/longread/statistische-trends/2020/bevolkingsprognose-2020-2070-

Stoeldraijer, L., Duin, C. van, Regt, S. de, Reijden, P. van der en Riele, S. te (2021). Kernprognose 2021-2070: Bevolkingsgroei trekt weer aan. Statistische Trends, 16 december 2021. https://www.cbs.nl/nl-nl/longread/statistische-trends/2021/kernprognose-2021-2070-bevolkingsgroei-trekt-weer-aan

Stoeldraijer, L., Duin, C. van, Nicolaas, H. en Huisman, C. (2022), Statistische Trends, 16 december 2022 Kernprognose 2022–2070: Door oorlog meer migranten naar Nederland (cbs.nl)

Visser, M. de, Kunst, A., Stoeldraijer, L., Harmsen, C. (2021), Statistische Trends, 23 maart 2021 Sociaal-demografische verschillen in COVID-19-sterfte tijdens de eerste golf van de corona-pandemie (cbs.nl)

WHO (2023). Statement on the fifteenth meeting of the IHR (2005) Emergency Committee on the COVID-19 pandemic (who.int)