Mantelzorg en vrijwilligerswerk in de zorg

Als het gaat om werkzame personen en banen is de gezondheids- en welzijnszorg de grootste bedrijfstak in Nederland. In 2022 verrichtte bijna 1 op de 6 werkzame personen in Nederland (ruim 1,6 miljoen mensen) betaald werk in de zorg. Als het gaat om gewerkte uren is alleen de handel omvangrijker. Niet iedereen met een betaalde baan in de zorg verleent zelf zorg. Ruim 1,3 miljoen mensen (van 15 tot 75 jaar) hadden in 2022 in hun voornaamste werkkring een zorg- en welzijnsberoep. Dat is daarmee na de bedrijfseconomische en administratieve beroepen de tweede grootste beroepsklasse in Nederland.

Zorgtaken worden niet alleen tegen betaling verricht. Er wordt ook onbetaalde mantelzorg verleend aan hulpbehoevende familieleden en bekenden. Bovendien werken veel organisaties in zorg en welzijn met vrijwilligers.

Het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) heeft het CBS gevraagd om in het kader van het onderzoeksprogramma Arbeidsmarkt, Zorg en Welzijn (AZW) op basis van reeds verzamelde gegevens de omvang van de mantelzorg en het vrijwilligerswerk in de zorg in beeld te brengen.

Daartoe worden in deze publicatie de volgende vragen beantwoord:

1. Hoe groot is de totale inzet van mantelzorg en vrijwilligerswerk in de zorg?
2. Hoe groot is de inzet van mantelzorg door werknemers in zorg en welzijn?

In paragraaf 2 van deze publicatie wordt ingegaan op de bronnen die voor de beantwoording van de onderzoeksvragen zijn gebruikt. Paragraaf 3 presenteert de uitkomsten over de verleende mantelzorg en over vrijwilligerswerk in de zorg. Paragraaf 4 bevat een afsluitende korte samenvatting en suggesties voor verder onderzoek.

In deze publicatie worden de volgende begrippen gebruikt:

• Mantelzorg: Mantelzorg is zorg die iemand geeft aan een bekende uit zijn of haar omgeving, zoals een partner, kind of vriend, als deze persoon voor langere tijd ziek, hulpbehoevend of gehandicapt is. De mantelzorg kan bestaan uit huishoudelijke taken, wassen en aankleden, gezelschap houden, vervoer, geldzaken regelen, enzovoort. Mantelzorg wordt niet betaald.
• Mantelzorger: Een persoon die mantelzorg geeft. De mantelzorg moet daarbij al minimaal 3 maanden duren, of het moet gaan om minimaal 8 uur zorg per week.
• Uren mantelzorg per week: Het gemiddeld aantal uren mantelzorg dat per week wordt verleend door een mantelzorger.
• Vrijwilligerswerk in de verzorging of verpleging: Het betreft vrijwilligerswerk voor organisaties of verenigingen in de afgelopen twaalf maanden. Het kan daarbij gaan om bestuurlijk werk of andere activiteiten. Voorbeelden van vrijwilligerswerk in de verzorging of verpleging zijn bejaardenzorg, kinderopvang, kruiswerk, ziekenbezoeken, collecteren voor gezondheidsorganisaties, welfarewerk in het ziekenhuis of assisteren bij stervensbegeleiding. Iedereen die aangeeft in de afgelopen twaalf maanden vrijwilligerswerk te hebben gedaan wordt meegeteld, ongeacht het aantal uren.

Het percentage mantelzorgers en het aantal uren mantelzorg dat ze per week verlenen, geven inzicht in de hoeveelheid mantelzorg. Dergelijke gegevens worden door het CBS samengesteld in het kader van de Gezondheidsenquête (GE) van het CBS en de Gezondheidsmonitor Volwassenen en Ouderen (GM), een samenwerking van GGD’en, CBS en RIVM. De Corona Gezondheidsmonitor Volwassenen en Ouderen 2022 is in deze publicatie gebruikt om te bepalen hoe groot de inzet van mantelzorg is door werknemers in zorg en welzijn.

Gezondheidsenquête

De Gezondheidsenquête heeft als doel een zo volledig mogelijk overzicht te geven van (ontwikkelingen in) de gezondheid, de medische contacten, de leefstijl en het preventieve gedrag van de bevolking in Nederland. De doelpopulatie betreft voor het merendeel van de onderwerpen personen van alle leeftijden die in particuliere huishoudens wonen. Voor sommige onderwerpen geldt een aparte leeftijdsgrens. Voor vragen over het geven van mantelzorg is dat 16 jaar of ouder. De Gezondheidsenquête wordt jaarlijks uitgevoerd en is een doorlopend onderzoek: de dataverzameling is verspreid over alle maanden van het jaar. De enquête wordt uitgevoerd via internet en via persoonlijke vraaggesprekken. Elk jaar wordt gestreefd naar een nettosteekproef (dus het uiteindelijke aantal respondenten) van minimaal 9 500 personen. Zie de onderzoeksbeschrijving: Gezondheidsenquête vanaf 2014 (cbs.nl).

Het percentage mantelzorgers en het aantal uren mantelzorg per week worden op basis van de Gezondheidsenquête gepubliceerd op CBS StatLine in de tabel Leefstijl; persoonskenmerken. In die tabel is bovendien het percentage zwaarbelaste mantelzorgers opgenomen. De uitkomsten kunnen worden gedetailleerd naar de afzonderlijke kenmerken geslacht, leeftijd, herkomst, positie in het huishouden, onderwijsniveau, inkomen, vermogen en welvaart. De uitkomsten over mantelzorg betreffen jaarcijfers over de periode 2015-2022 voor personen van 16 jaar of ouder.

In de Gezondheidsenquête wordt bovendien nagevraagd of de mantelzorg wordt gegeven aan een familielid. Uitkomsten hierover worden niet op StatLine gepubliceerd. Ook wordt gevraagd naar het ontvangen van mantelzorg. Daarover wordt gepubliceerd in de Statline-tabel Gezondheid en zorggebruik; persoonskenmerken.

Corona Gezondheidsmonitor Volwassenen en Ouderen 2022

De Corona Gezondheidsmonitor Volwassenen en Ouderen 2022 is een samenwerkingsverband tussen alle GGD’en, GGD GHOR Nederland, het RIVM en het CBS en heeft als doel het verkrijgen van landelijk, regionaal en lokaal vergelijkbare cijfers over (determinanten van) gezondheid, de sociale situatie en de leefstijl van de Nederlandse bevolking. De doelpopulatie bestaat uit personen van 18 jaar en ouder die in particuliere huishoudens wonen. De Gezondheidsmonitor wordt sinds 2012 elke vier jaar  geactualiseerd. In 2022 is vanwege de COVID-19-crisis een extra update van de monitor uitgevoerd, de Corona Gezondheidsmonitor Volwassenen en Ouderen. De Gezondheidsmonitor is een samenvoeging van gegevens uit de CBS Gezondheidsenquête en van de gegevens uit de Volwassenmonitor (VGZ) en de Ouderenmonitor (GZO) van alle 25 GGD’en. De CBS-Gezondheidsenquête wordt verspreid over het hele jaar afgenomen. De GGD’en enquêteerden tussen september en december 2022. De GGD-enquêtes worden in een mixed-mode-design uitgevoerd, voor het overgrote deel via internet en papieren vragenlijsten. De netto steekproefomvang, dat wil zeggen het totaal van via het CBS en de GGD-en deelnemende personen, bedroeg in 2022 bijna 365 duizend personen. Zie de onderzoeksbeschrijving: Corona Gezondheidsmonitor Volwassenen en Ouderen 2022 (cbs.nl).

Net als in de Gezondheidsenquête (GE) worden in de Gezondheidsmonitor Volwassenen en Ouderen (GM) (aan personen van 18 jaar en ouder) vragen gesteld over het geven van mantelzorg (incl. het aantal uren). De GM wordt doorgaans eens in de vier jaar geactualiseerd en bevat uitkomsten tot op het niveau van gemeenten. De meest recente cijfers zijn opgenomen in de StatLine-tabel Gezondheidsmonitor; bevolking 18 jaar of ouder, regio, 2022. Het percentage mantelzorgers in de GM is vrijwel gelijk aan het percentage voor de bevolking van 18 jaar en ouder in de GE. Het aantal uren mantelzorg is volgens de GM iets lager.

De uitkomsten over mantelzorg (uit GE en GM) worden op StatLine niet gedetailleerd naar arbeidspositie of bedrijfstak. Om werkenden in de zorg te kunnen afbakenen zouden in principe zowel de GE als de GM kunnen worden verrijkt met registergegevens over de bedrijfstak van personen met betaald werk. Gezien de steekproefomvang van beide enquêtes (GE: ongeveer 10 duizend personen; GM: 365 duizend personen in 2022) ligt de GM echter meer voor de hand dan de GE voor detaillering naar AZW-(sub)branches. De GM wordt wel minder vaak geactualiseerd (doorgaans eens per vier jaar) dan  de GE (jaarlijks), waardoor de uitkomsten meestal minder actueel zijn.

Om inzichtelijk te maken welk deel van alle werknemers in de sector zorg en welzijn mantelzorg verlenen en hoeveel tijd zij daaraan besteden, zijn de enquêtegegevens van de Corona Gezondheidsmonitor Volwassenen en Ouderen 2022 verrijkt met registergegevens over de bedrijfstak van werknemers. Dergelijke gegevens waren nog niet beschikbaar voor zelfstandigen. Zo kon dus alleen voor werknemers en niet voor zelfstandigen in zorg en welzijn worden vastgesteld of ze ook mantelzorger zijn. Wel was een verdere onderverdeling mogelijk van werknemers in zorg en welzijn naar AZW-branches.

Enquête Sociale samenhang en welzijn

Het percentage vrijwilligers in de zorg en het aantal uren vrijwilligerswerk dat zij  per week doen, geven inzicht in de hoeveelheid vrijwilligerswerk in de zorg. Dergelijke gegevens worden door het CBS samengesteld in het kader van de enquête Sociale samenhang en welzijn (SSW) van het CBS.

De enquête Sociale samenhang en welzijn heeft als doel ontwikkelingen in sociale samenhang en welzijn vast te stellen. Bij sociale samenhang gaat het om de sociale activiteiten en de maatschappelijke en politieke participatie van de Nederlandse bevolking (zoals deelname aan vrijwilligerswerk) en om het vertrouwen in anderen en in instellingen. Bij welzijn gaat het om de tevredenheid met verschillende aspecten van de leefsituatie. De doelpopulatie betreft voor het merendeel van de onderwerpen personen van 15 jaar en ouder die in particuliere huishoudens wonen. De enquête Sociale samenhang en welzijn wordt jaarlijks uitgevoerd via internet, telefoon en persoonlijke vraaggesprekken. Elk jaar wordt gestreefd naar een netto steekproef van ongeveer 7 500 personen. Zie de onderzoeksbeschrijving: Sociale samenhang en welzijn (cbs.nl).

Het percentage vrijwilligers wordt gepubliceerd op CBS StatLine in de tabel Sociale contacten en maatschappelijke participatie. De uitkomsten zijn gebaseerd op de enquête Sociale samenhang en welzijn (SSW) en betreffen jaarcijfers vanaf 2012 voor personen van 15 jaar en ouder. Voor de interpretatie van de uitkomsten is van belang dat de cijfers betrekking hebben op vrijwilligerswerk in de voorafgaande twaalf maanden. De enquête SSW wordt doorlopend afgenomen, waardoor antwoorden ook betrekking kunnen hebben op vrijwilligerswerk in het voorafgaande kalenderjaar. Iedereen die aangeeft in de afgelopen twaalf maanden vrijwilligerswerk te hebben gedaan telt mee, ongeacht het aantal uren dat zij dit deden.
De uitkomsten op StatLine kunnen worden gedetailleerd naar de afzonderlijke kenmerken geslacht, leeftijd, herkomst, positie in het huishouden, onderwijsniveau en stedelijkheid. In SSW wordt bovendien gevraagd naar het aantal uren vrijwilligerswerk in de zorg. Uitkomsten hierover worden niet op StatLine gepubliceerd.

Mantelzorg - totaal

In 2022 was 13 procent van de de 16-plussers mantelzorger. Zij verleenden (onbetaalde) zorg aan een familielid of een bekende die voor langere tijd ziek, hulpbehoevend of gehandicapt is en ze deden dat al minimaal 3 maanden lang óf minimaal 8 uur per week. De mantelzorg kan bestaan uit huishoudelijke taken, wassen en aankleden, gezelschap houden, vervoer, geldzaken regelen, enzovoort. Sinds 2020 bedraagt het percentage mantelzorgers 12 à 13. Daarmee lag het op een lager niveau dan in de periode 2015-2019, toen 14 à 15 procent van alle personen van 16 jaar of ouder mantelzorger was.

Mantelzorgers gaven in 2022 gemiddeld 13 uur per week zorg aan een familielid of bekende. In de periode 2020-2022 lag het aantal uren mantelzorg met gemiddeld 12 à 13 uur op een iets hoger niveau dan in de periode 2015-2019, toen het gemiddeld 10 à 11 uur per week was. Het percentage mantelzorgers is sinds 2020 dus lager dan voorheen, maar per mantelzorger gaat het om iets meer uren zorg.

Mantelzorg - werknemers in zorg en welzijn

Met 19 procent in 2022 verleenden werknemers in zorg en welzijn relatief vaak mantelzorg. Van andere werkenden was dat met 11 procent aanzienlijk minder. Het aantal uren mantelzorg is daarentegen bij zorg- en welzijnswerknemers met bijna 8 uur per week wat lager dan gemiddeld onder werkenden.

Ook tussen AZW-branches onderling zijn er verschillen in het percentage werknemers die mantelzorg verlenen. Zo was in 2022 bijna een kwart van alle werknemers in verpleging, verzorging en thuiszorg een mantelzorger. Werknemers in de kinderopvang en de UMC’s verleenden met respectievelijk 11 procent en 12 procent ongeveer even vaak mantelzorg als werkenden die geen werknemer in zorg en welzijn zijn.

Het aantal uren mantelzorg is bij zorg- en welzijnswerknemers wat lager dan bij werkenden die geen werknemer in zorg en welzijn zijn: bijna 8 uur tegen bijna 9 uur. Het gemiddelde aantal uren mantelzorg per week varieert enigszins tussen AZW-branches, maar vanwege de marges op de uitkomsten zijn maar weinig verschillen statistisch significant. Zo zijn vooral de marges op de uitkomsten voor werknemers in kinderopvang en UMC’s relatief groot, wat samenhangt met het geringe aantal in de nettosteekproef. Als rekening wordt gehouden met de marges, kan wel worden geconcludeerd dat het aantal uren mantelzorg door jeugdzorgwerknemers lager was dan het aantal uren door werknemers in de kinderopvang, UMC’s, ziekenhuizen en overige medisch specialistische zorg, verpleging, verzorging en thuiszorg, en sociaal werk.

Vrijwilligerswerk in de zorg

In 2022 deed 7 procent van de bevolking van 15 jaar of ouder in de afgelopen twaalf maanden vrijwilligerswerk in de verzorging of gezondheidszorg, zoals ouderenzorg, kinderopvang of hulp in ziekenhuis of hospice. In de periode 2012-2018 was het aandeel vrijwilligers in verzorging en gezondheidszorg jaarlijks 8 à 9 procent. Na 2018 was er een afname, naar ruim 6 procent in 2021. Het cijfer over 2022 wijkt niet statistisch significant af van het cijfer over 2021, maar mogelijk zijn de cijfers niet helemaal vergelijkbaar. In 2022 is namelijk een verandering doorgevoerd in de vraagstelling naar vrijwilligerswerk in verzorging en gezondheidszorg. Zo is het aantal genoemde voorbeelden iets ingekort om de leesbaarheid te vergroten. Vóór 2022 werden ook kruiswerk, ziekenbezoeken en assisteren bij stervensbegeleiding als voorbeelden genoemd.

Het percentage vrijwilligers in de zorg is vrijwel even groot als het percentage vrijwilligers die werk doen voor wijk of buurt of voor scholen. Alleen bij sportverenigingen waren er significant meer vrijwilligers (13 procent in 2022). Zorgvrijwilligers besteedden wel meer uren dan vrijwilligers op andere terreinen: gemiddeld 4,6 uur per week. Daarmee is de totale omvang van het vrijwilligerswerk in de zorg, afgemeten aan de combinatie van het percentage vrijwilligers én het aantal uren dat zij er per week aan besteden, vergelijkbaar met die bij sportverenigingen en groter dan op andere terreinen.

In deze publicatie is allereerst de vraag beantwoord hoe groot de totale inzet van mantelzorg en vrijwilligerswerk in de zorg is en daarnaast ook de vraag hoeveel mantelzorg er wordt verleend door werknemers in zorg en welzijn. De hoeveelheid mantelzorg en vrijwilligerswerk is daarbij bepaald aan de hand van het percentage van de bevolking dat deze zorg en werkzaamheden verricht en het aantal uren dat mantelzorgers en vrijwilligers daar per week aan besteden.

De vraag over mantelzorg is beantwoord op basis van gegevens uit de Gezondheidsenquête van het CBS en de Corona Gezondheidsmonitor Volwassenen en Ouderen 2022 van GGD’en, CBS en RIVM. Om werknemers in verschillende branches binnen de zorg en welzijn onderling en met andere werkenden te kunnen vergelijken is de Gezondheidsmonitor aangevuld met registergegevens over de bedrijfstak van werknemers. De vraag over vrijwilligerswerk in de zorg is beantwoord op basis van gegevens uit de CBS-enquête Sociale samenhang en welzijn.

Het percentage mantelzorgers is sinds 2020 lager dan in voorgaande jaren, maar gemiddeld genomen verleenden de mantelzorgers wel iets meer uren zorg. In de jaren 2020-2022 was 12 à 13 procent van de bevolking van 16 jaar of ouder mantelzorger. Daarmee lag het percentage op een lager niveau dan in de periode 2015-2019, toen 14 à 15 procent mantelzorger was. In de periode 2020-2022 was het aantal uren zorg aan een familielid of aan een andere bekende iets hoger dan in de periode 2015-2019. Mantelzorgers gaven in 2022 gemiddeld 13 uur per week zorg.

Met 19 procent in 2022 verleenden werknemers in zorg en welzijn relatief vaak mantelzorg, maar het aantal uren mantelzorg is bij zorg- en welzijnswerknemers juist wat lager dan bij andere werkenden binnen en buiten zorg en welzijn. Tussen AZW-branches onderling zijn er verschillen in het percentage werknemers die mantelzorg verlenen. Zo was in 2022 bijna een kwart van alle werknemers in verpleging en verzorging en in de thuiszorg een mantelzorger. Van werknemers in de kinderopvang en de UMC’s verleende juist een relatief klein deel mantelzorg. Binnen zorg en welzijn worden door mantelzorgende jeugdzorgwerknemers gemiddeld minder uren mantelzorg gegeven dan werknemers in een aantal andere branches.

Van de bevolking van 15 jaar of ouder in 2022 deed 7 procent in de afgelopen twaalf maanden vrijwilligerswerk in de verzorging of gezondheidszorg. In de periode 2012-2018 was het aandeel vrijwilligers in de zorg jaarlijks nog 8 à 9 procent. Daarna nam het percentage af, maar in 2022 zette de daling niet verder door. Vrijwilligers in de zorg besteden daaraan relatief veel uren, waardoor de totale inzet van vrijwilligerswerk in de zorg vergelijkbaar is met die bij sportverenigingen en hoger is dan die op andere terreinen.

De uitkomsten in deze publicatie zijn niet gedetailleerd naar achtergrondkenmerken van personen die mantelzorg verlenen of die vrijwilligerswerk in de zorg verrichten. Daarvoor wordt verwezen naar de tabellen op StatLine (zie hieronder voor de relevante links). Cijfers over de achtergrondkenmerken van werknemers in zorg en welzijn zijn niet op StatLine beschikbaar, maar kunnen op verzoek worden samengesteld op basis de Gezondheidsmonitor Volwassenen en Ouderen van GGD’en, CBS en RIVM, aangevuld met registergegevens over de bedrijfstak van werknemers. Daarmee kan bijvoorbeeld in beeld worden gebracht of er een verschil is in het verlenen van mantelzorg tussen werknemers in zorg en welzijn al naar gelang hun geslacht, leeftijd of arbeidsduur. Op die manier kan ook worden nagegaan in hoeverre verschillen binnen zorg en welzijn verband houden met de samenstelling van branches naar geslacht, leeftijd of arbeidsduur.

Uitkomsten over mantelzorg verleend door zelfstandigen in zorg en welzijn (of daarbuiten) zijn niet beschikbaar. Maar ook dergelijke uitkomsten kunnen worden samengesteld op basis van een aanvulling op de Gezondheidsmonitor met registergegevens over de bedrijfstak van zelfstandigen. Dergelijke registergegevens voor zelfstandigen over het jaar 2022 waren ten tijde van het samenstellen van deze publicatie nog niet beschikbaar, maar worden eind 2023/begin 2024 verwacht.

CBS StatLine (2023). Leefstijl; persoonskenmerken.

CBS StatLine (2023). Gezondheid en zorggebruik; persoonskenmerken.

CBS StatLine (2023). Gezondheidsmonitor; bevolking 18 jaar of ouder, regio, 2022.

CBS StatLine (2023). Sociale contacten en maatschappelijke participatie.

Arends, J., en H. Schmeets (2018). Vrijwilligerswerk: activiteiten, duur en motieven. CBS Paper.

CBS (2023, 26 september). Meer vrijwilligers in 2022, maar nog niet terug op niveau van voor corona. CBS Nieuwsbericht.