Gezondheid in coronatijd

19-2-2021 11:25

De coronacrisis is primair een gezondheidscrisis. De pandemie houdt de wereld nu al bijna een jaar in haar greep. Het kerncijfer: hoeveel mensen zijn er besmet of zijn er besmet geweest, is niet bekend. Dit hangt voornamelijk af van het aantal mensen dat is getest. Dit kan per land, per regio en in de tijd sterk verschillen. De oversterfte geeft een snelle indicatie van het aantal mensen dat door de corona-pandemie is overleden.

Oversterfte door corona

In de koude maanden van het jaar (ruwweg van half november tot half april) sterven er gemiddeld meer mensen dan in de rest van het jaar. Als er sprake is van kou of er komt veel griep voor dan stijgt de sterfte in deze periode boven de ‘normale’ sterfte uit. Men spreekt dan van oversterfte. Dit gebeurde bijvoorbeeld in 2018, toen een lang durende griepepidemie plaatsvond. In achttien weken tijd overleden er ruim 9 duizend mensen meer dan normaal is voor die periode. Na een periode van oversterfte is de sterfte doorgaans lager dan normaal voor die periode.

Dit jaar is er oversterfte als gevolg van de uitbraak van COVID-19. In de eerste negen weken van de corona-pandemie bedroeg de oversterfte naar schatting bijna 9 duizend mensen. Dit is ongeveer evenveel als tijdens de griepepidemie in 2018, maar het aantal werd bereikt in slechts de helft van de tijd. Het hoogste punt werd in de eerste week van april bereikt, toen meer dan 5 duizend mensen kwamen te overlijden, ruim 2 duizend meer dan wat normaal is voor die periode. De corona-epidemie begon in de tweede week van maart, terwijl de periode van oversterfte tijdens de griepepidemie in 2018 al in de één na laatste week van 2017 begon. Het duurde toen dertien weken voordat het hoogste punt (ruim 4 duizend) werd bereikt.

Na de eerste golf van de corona-epidemie in 2020 volgde een periode van lagere sterfte. Sinds half mei schommelde de sterfte rond de 2 600 per week. Begin augustus was er voor het eerst sinds 13 weken weer sprake van enige oversterfte, dit keer niet door COVID-19 maar gerelateerd aan de hittegolf. In de tweede week van augustus overleden er 3,2 duizend mensen.

Eind september 2020 liep de sterfte weer op. Sinds week 39 van 2020 was de sterfte hoger dan verwacht. In de tweede golf van de corona-epidemie overleden tot en met week 5 van 2021 9,7 duizend meer mensen dan je in deze periode zou verwachten. De schatting van de sterfte in week 6 zit net onder de verwachte sterfte voor deze periode.

Overledenen per week*
		Overleden	Verwacht aantal overledenen	Verwacht aantal overledenen (95%-interval)
2020	1	3104	3277	2908 – 3645
2020	2	3366	3311	2930 – 3692
2020	3	3157	3344	2945 – 3742
2020	4	3046	3392	3008 – 3776
2020	5	3163	3407	3027 – 3788
2020	6	3194	3401	2979 – 3823
2020	7	3199	3408	2916 – 3901
2020	8	2959	3387	2851 – 3922
2020	9	3098	3352	2805 – 3898
2020	10	3106	3315	2785 – 3845
2020	11	3219	3253	2756 – 3751
2020	12	3615	3174	2711 – 3637
2020	13	4459	3104	2703 – 3505
2020	14	5085	3024	2712 – 3337
2020	15	4981	2957	2719 – 3195
2020	16	4307	2915	2711 – 3120
2020	17	3907	2869	2677 – 3060
2020	18	3379	2841	2650 – 3032
2020	19	2986	2821	2633 – 3009
2020	20	2777	2794	2626 – 2962
2020	21	2771	2770	2620 – 2920
2020	22	2729	2753	2608 – 2898
2020	23	2682	2735	2591 – 2880
2020	24	2692	2737	2600 – 2875
2020	25	2695	2725	2594 – 2855
2020	26	2661	2717	2577 – 2857
2020	27	2639	2723	2544 – 2902
2020	28	2619	2719	2515 – 2923
2020	29	2528	2720	2507 – 2934
2020	30	2673	2707	2515 – 2900
2020	31	2668	2687	2492 – 2882
2020	32	2640	2682	2483 – 2881
2020	33	3209	2669	2481 – 2857
2020	34	2855	2663	2510 – 2815
2020	35	2733	2667	2526 – 2807
2020	36	2690	2676	2549 – 2804
2020	37	2739	2698	2564 – 2832
2020	38	2720	2729	2585 – 2873
2020	39	2892	2752	2618 – 2886
2020	40	2998	2786	2628 – 2943
2020	41	3020	2807	2655 – 2960
2020	42	3220	2839	2677 – 3001
2020	43	3449	2862	2661 – 3063
2020	44	3679	2889	2683 – 3095
2020	45	3589	2902	2692 – 3111
2020	46	3575	2932	2710 – 3155
2020	47	3329	2972	2742 – 3202
2020	48	3401	3012	2762 – 3263
2020	49	3519	3037	2742 – 3332
2020	50	3606	3100	2800 – 3399
2020	51	3896	3166	2830 – 3501
2020	52	3849	3222	2871 – 3573
2020	53	4082	3266	2906 – 3625
2021	1	4128	3309	2940 – 3677
2021	2	3836	3343	2962 – 3724
2021	3	3836	3376	2978 – 3775
2021	4	3693	3425	3040 – 3809
2021	5	3619	3440	3060 – 3821
2021	6	3385	3434	3012 – 3856
2021	7		3441	2949 – 3934
2021	8		3420	2884 – 3955
2021	9		3384	2838 – 3931
2021	10		3347	2817 – 3877
2021	11
2021	12
2021	13
2021	14
2021	15
2021	16
2021	17
2021	18
2021	19
2021	20
2021	21
2021	22
2021	23
2021	24
2021	25
2021	26
2021	27
2021	28
2021	29
2021	30
2021	31
2021	32
2021	33
2021	34
2021	35
2021	36
2021	37
2021	38
2021	39
2021	40
2021	41
2021	42
2021	43
2021	44
2021	45
2021	46
2021	47
2021	48
2021	49
2021	50
2021	51
2021	52
* Voorlopige cijfers. Week 6 van 2021 is een schatting.

Sterfte onder Wlz-gebruikers

Net als alle virussen is het nieuwe coronavirus (SARS-CoV-2) gevaarlijker voor mensen met een zwakkere gezondheid. Een indicatie voor het aantal mensen met een zwakke gezondheid dat aan het nieuwe coronavirus is komen te overlijden, is de sterfte van mensen die zorg ontvingen op basis van de Wet langdurige zorg (Wlz). Dit zijn voornamelijk mensen die in een verpleeg-, verzorgingshuis of andere zorginstelling woonden.

In de eerste negen weken van de corona-pandemie overleden in totaal ruim 15 duizend mensen die langdurige zorg kregen in het kader van de Wlz. Dat zijn naar schatting ruim 5 duizend mensen (52 procent) meer dan je in deze periode zou verwachten als er geen corona-epidemie was geweest. In de overige bevolking—meer dan 17 miljoen mensen—overleden van week 11 tot en met week 19 bijna 21 duizend mensen. Dat zijn zo’n 3 800 mensen (22 procent) meer dan verwacht.

Vanaf week 39 was ook de sterfte onder Wlz-zorggebruikers hoger dan verwacht. In de tweede golf, vanaf week 39 van 2020 tot en met week 5 van 2021, overleden 5,0 duizend meer WLZ-zorggebruikers dan je in deze periode zou verwachten. De schatting van de sterfte in week 6 zit net onder de verwachte sterfte in deze periode.

Overledenen per week*
		Wlz-zorggebruikers overleden	Wlz-zorggebruikers verwacht overleden	Wlz-zorggebruikers verwacht (95%-interval)	Overige bevolking overleden	Overige bevolking verwacht overleden	Overige bevolking verwacht overleden (95%-interval)
2020	1	1210	1252	1052 – 1451	1894	2025	1780 – 2270
2020	2	1265	1272	1076 – 1468	2101	2039	1793 – 2285
2020	3	1135	1282	1086 – 1478	2022	2062	1805 – 2319
2020	4	1125	1301	1113 – 1489	1921	2091	1842 – 2339
2020	5	1098	1310	1118 – 1503	2065	2097	1853 – 2341
2020	6	1142	1309	1099 – 1519	2052	2092	1826 – 2358
2020	7	1155	1309	1069 – 1549	2044	2099	1796 – 2403
2020	8	1129	1296	1044 – 1549	1830	2091	1762 – 2419
2020	9	1195	1276	1005 – 1546	1903	2076	1756 – 2396
2020	10	1164	1260	989 – 1531	1942	2056	1752 – 2359
2020	11	1200	1229	950 – 1507	2019	2025	1741 – 2308
2020	12	1335	1191	928 – 1454	2280	1983	1714 – 2252
2020	13	1656	1156	912 – 1400	2803	1948	1715 – 2180
2020	14	2212	1120	915 – 1326	2873	1904	1709 – 2100
2020	15	2409	1091	910 – 1273	2572	1866	1709 – 2022
2020	16	2066	1075	912 – 1238	2241	1840	1691 – 1990
2020	17	1716	1055	898 – 1211	2191	1814	1663 – 1965
2020	18	1429	1048	900 – 1195	1950	1793	1643 – 1944
2020	19	1186	1038	897 – 1179	1800	1783	1631 – 1935
2020	20	1031	1029	902 – 1155	1746	1765	1615 – 1915
2020	21	1069	1015	892 – 1138	1702	1755	1615 – 1895
2020	22	1004	1007	887 – 1127	1725	1746	1602 – 1890
2020	23	909	995	886 – 1104	1773	1740	1585 – 1895
2020	24	958	997	888 – 1106	1734	1740	1592 – 1889
2020	25	912	989	879 – 1099	1783	1736	1585 – 1886
2020	26	940	985	864 – 1107	1721	1732	1585 – 1879
2020	27	931	992	850 – 1134	1708	1731	1567 – 1896
2020	28	911	998	849 – 1147	1708	1721	1552 – 1890
2020	29	900	1003	855 – 1152	1628	1717	1555 – 1879
2020	30	957	1004	854 – 1154	1716	1704	1553 – 1855
2020	31	946	997	851 – 1143	1722	1690	1540 – 1840
2020	32	904	993	846 – 1140	1736	1690	1546 – 1834
2020	33	1311	987	840 – 1134	1898	1682	1531 – 1832
2020	34	1113	980	849 – 1111	1742	1683	1553 – 1813
2020	35	995	974	860 – 1087	1738	1693	1550 – 1835
2020	36	942	973	860 – 1087	1748	1703	1562 – 1844
2020	37	942	977	865 – 1089	1797	1721	1579 – 1862
2020	38	980	989	876 – 1102	1740	1740	1594 – 1886
2020	39	1054	1001	892 – 1110	1838	1751	1606 – 1896
2020	40	1076	1015	897 – 1133	1922	1771	1632 – 1909
2020	41	1090	1028	908 – 1147	1930	1780	1638 – 1922
2020	42	1217	1042	910 – 1175	2003	1797	1663 – 1930
2020	43	1317	1054	912 – 1195	2132	1808	1650 – 1966
2020	44	1520	1068	920 – 1215	2159	1821	1662 – 1981
2020	45	1391	1074	925 – 1224	2198	1827	1664 – 1991
2020	46	1423	1086	936 – 1235	2152	1846	1678 – 2014
2020	47	1286	1102	953 – 1252	2043	1870	1684 – 2056
2020	48	1286	1121	964 – 1278	2115	1892	1702 – 2081
2020	49	1286	1135	970 – 1300	2233	1901	1683 – 2120
2020	50	1451	1163	996 – 1329	2155	1937	1721 – 2153
2020	51	1605	1193	1019 – 1368	2291	1972	1739 – 2205
2020	52	1722	1223	1035 – 1410	2127	1999	1763 – 2236
2020	53	1731	1244	1050 – 1437	2351	2022	1781 – 2263
2021	1	1651	1264	1065 – 1463	2477	2045	1799 – 2290
2021	2	1583	1284	1089 – 1480	2253	2059	1813 – 2305
2021	3	1532	1294	1098 – 1491	2304	2082	1825 – 2339
2021	4	1456	1313	1125 – 1501	2237	2111	1863 – 2360
2021	5	1423	1323	1131 – 1515	2196	2117	1874 – 2361
2021	6	1286	1322	1112 – 1532	2099	2112	1846 – 2379
2021	7		1322	1082 – 1562		2120	1816 – 2423
2021	8		1309	1056 – 1561		2111	1783 – 2439
2021	9		1288	1018 – 1559		2096	1776 – 2416
2021	10		1272	1001 – 1543		2075	1772 – 2379
2021	11
2021	12
2021	13
2021	14
2021	15
2021	16
2021	17
2021	18
2021	19
2021	20
2021	21
2021	22
2021	23
2021	24
2021	25
2021	26
2021	27
2021	28
2021	29
2021	30
2021	31
2021	32
2021	33
2021	34
2021	35
2021	36
2021	37
2021	38
2021	39
2021	40
2021	41
2021	42
2021	43
2021	44
2021	45
2021	46
2021	47
2021	48
2021	49
2021	50
2021	51
2021	52
* Voorlopige cijfers. Week 6 van 2021 is een schatting.

Sterfte aan vastgestelde en vermoedelijke COVID-19

Het CBS publiceert het sterftecijfer op weekbasis, met een vertraging van ongeveer een week. Die sterftecijfers bevatten geen informatie over de doodsoorzaak van de overledenen. De cijfers over doodsoorzaken zijn gebaseerd op doodsoorzaakverklaringen ingevuld door een arts die de overledene schouwt. Het CBS ontvangt deze verklaringen via de gemeente waar het overlijden heeft plaatsgevonden. De statistieken over doodsoorzaken worden standaard op jaar- en kwartaalbasis gepubliceerd. Vanwege de coronacrisis brengt het CBS versneld nu ook maandcijfers over de doodsoorzaken uit. Deze zijn inmiddels gepubliceerd tot en met juni. COVID-19, de ziekte veroorzaakt door het nieuwe coronavirus, is toegevoegd aan de lijst van de doodsoorzaken. Bij overlijden als gevolg van COVID-19, heeft de behandelend arts of schouwarts gemeld dat COVID-19 (of vermoedelijke COVID-19) een cruciale rol heeft gespeeld bij het overlijden.

In maart, april, mei en juni 2020 stierven 10 154 inwoners van Nederland aan vastgestelde of vermoedelijke COVID-19. In juli stierven 92 mensen aan deze ziekte. Vervolgens nam het aantal sterfgevallen in augustus en september verder toe, naar respectievelijk 168 en 331. In oktober stierven bijna evenveel mensen als in maart waarbij vastgestelde of vermoedelijke COVID-19 de (onderliggende) doodsoorzaak was.

Doodsoorzaken, 2020*
Maand	Nieuwvormingen (w.o. kanker) (overledenen)	Hart- en vaatziekten (overledenen)	Psychische stoornissen of ziekte van zenuwstelsel (overledenen)	Ziekten van ademhalingsorganen (overledenen)	Niet-natuurlijke dood (overledenen)	Overige doodsoorzaken (overledenen)	Vastgestelde en vermoedelijke COVID-19 (overledenen)
Januari	4125	3577	1929	1361	803	2316	0
Februari	3814	3266	1737	1236	742	2099	0
Maart	4108	3401	2005	1363	783	2373	2208
April	3854	2991	1854	947	767	2100	6357
Mei	3686	2820	1469	667	713	1956	1323
Juni	3825	2778	1375	621	706	1914	266
Juli	4002	2683	1534	660	709	1950	92
Augustus	3985	2842	1782	805	791	2191	168
September	3779	2743	1563	631	734	2120	331
Oktober	3922	3147	1600	718	714	2379	2127
* voorlopige cijfers

Sterfte aan COVID-19 onder Wlz-gebruikers

Bijna 60 procent van de mensen die tot en met juni overleden aan vastgestelde of vermoedelijke COVID-19, ontvingen langdurige zorg vanuit de Wet langdurige zorg. Net als de totale sterfte liep de sterfte onder Wlz-gebruikers vanaf half maart sterk op. In week 15, op de piek van de sterfte in de eerste golf van de corona-pandemie, werd meer dan de helft van de overlijdens van Wlz-zorggebruikers veroorzaakt door vastgestelde of vermoedelijke COVID-19.

Sterfte aan COVID-19, per week, 2020*
week	Wlz-zorggebruikers (% van alle sterfgevallen in die betreffende week)	Overige bevolking (% van alle sterfgevallen in die betreffende week)
10	0,2	0,2
11	1,1	1,1
12	11,3	11,4
13	28,2	28,0
14	45,0	32,0
15	52,1	27,8
16	49,3	19,9
17	41,8	17,0
18	32,2	10,5
19	25,8	7,1
20	17,4	5,9
21	14,3	3,8
22	10,0	2,8
23	7,5	2,1
24	4,2	1,5
25	2,7	1,3
26	2,2	0,8
27	2,3	0,6
28	2,3	0,2
29	0,6	0,2
30	1,1	0,4
31	1,2	0,6
32	1,8	0,7
33	3,0	0,7
34	2,8	1,0
35	1,8	0,7
36	1,8	0,6
37	1,9	0,6
38	4,6	1,1
39	8,2	2,9
40	9,9	4,5
41	13,7	6,0
42	19,5	9,5
43	24,8	14,2
44	31,4	16,3
* voorlopige cijfers

Meer positieve beoordelingen eigen gezondheid

In het derde kwartaal van 2020 was de bevolking positiever over de eigen gezondheid dan in het derde kwartaal in eerdere jaren. Zo beoordeelde in het derde kwartaal 83 procent van de mensen de eigen gezondheid als goed of zeer goed. In hetzelfde kwartaal van de drie eraan voorafgaande jaren was dat 79 of 80 procent. Eerder bleek dat de eigen gezondheid ook in het tweede kwartaal al positiever werd beoordeeld dan eerder. In het eerste kwartaal van 2020 beoordeelde 80 procent van de mensen de eigen gezondheid als goed of zeer goed, vergelijkbaar met de eerste kwartalen van eerdere jaren (79 procent). Dit blijkt uit voorlopige kwartaalcijfers uit de Gezondheidsenquête/Leefstijlmonitor. Tot voor kort publiceerde het CBS alleen jaarcijfers uit dit onderzoek.

Ervaren gezondheid goed of zeer goed*
Jaar	2017 (%)	2018 (%)	2019 (%)	2020 (%)
1e kwartaal	79,3	78,8	78,5	80
2e kwartaal	78,5	78,3	77,8	81,7
3e kwartaal	79,8	79,1	79,7	83,4

*voorlopige cijfers

Bovengenoemd onderzoek voorziet ook in kwartaalcijfers van het zelfgerapporteerde zorggebruik. Dat lag in het tweede kwartaal een stuk lager dan in eerdere jaren. In het derde kwartaal veranderde dit. Toen gaf 14 procent aan contact te hebben gehad met een medisch specialist in de vier weken voorafgaande aan het onderzoek, vergelijkbaar met het cijfer over het derde kwartaal van 2019. Ook het bezoek aan de tandarts was weer terug op het niveau van eerder. Het aandeel mensen dat in het derde kwartaal van 2020 aangaf contact te hebben gehad met de huisarts bleef wel lager dan in hetzelfde kwartaal van vorig jaar.

Contact met medisch specialist gedurende voorgaande 4 weken*
	2017 (%)	2018 (%)	2019 (%)	2020 (%)
1e kwartaal	15,5	16,8	16,4	15,2
2e kwartaal	15,4	15,7	17,8	12,3
3e kwartaal	14,6	16,3	15,1	13,9

* Voorlopige cijfers

Verder worden op basis van de Gezondheidsenquête/Leefstijlmonitor ook kwartaalcijfers over psychische ongezondheid, dagelijks roken, overmatig drinken en overgewicht gepubliceerd. Alle kwartaalcijfers zijn te vinden in de tabel Kwartaalcijfers ervaren gezondheid, zorg en leefstijl.

Hoger ziekteverzuim

Het ziekteverzuim kent een seizoenpatroon dat aan de uitbraak aan griepepidemieën en andere virusuitbraken is gerelateerd. In de voorbije jaren kende het ziekteverzuim een licht stijgende trend. In het eerste kwartaal van 2020 lag het verzuim met 5,2 procent significant hoger dan een jaar eerder (4,7 procent). Het tweede kwartaal was het verschil met vorig jaar kleiner, 4,5 procent tegen 4,3 procent verzuim een jaar eerder. Het ziekteverzuim verschilde in het derde kwartaal (4,4 procent) iets meer van dezelfde periode in 2019 (4,0 procent). In het vierde kwartaal van 2020 was het ziekteverzuim 4,9 procent, tegen 4,5 procent in 2019.

Het verzuim door ziekte was in de gezondheids- en welzijnszorg met 6,8 procent in het vierde kwartaal opnieuw het hoogst (5,9 procent in het vierde kwartaal van 2019). Vooral onder personeel van verpleeghuizen was het verzuim hoog, met 8,2 procent (7,1 procent een jaar eerder).