Gezondheid in coronatijd

27-11-2020 10:40

De coronacrisis is primair een gezondheidscrisis. De pandemie houdt de wereld nu al ruim een half jaar in haar greep. Het kerncijfer: hoeveel mensen zijn er besmet of zijn er besmet geweest, is niet bekend. Dit hangt voornamelijk af van het aantal mensen dat is getest. Dit kan per land, per regio en in de tijd sterk verschillen. De oversterfte geeft een snelle indicatie van het aantal mensen dat door de corona-pandemie is overleden.

Oversterfte door corona

In de koude maanden van het jaar (ruwweg van half november tot half april) sterven er gemiddeld meer mensen dan in de rest van het jaar. Als er sprake is van kou of er komt veel griep voor dan stijgt de sterfte in deze periode boven de ‘normale’ sterfte uit. Men spreekt dan van oversterfte. Dit gebeurde bijvoorbeeld in 2018, toen een lang durende griepepidemie plaatsvond. In achttien weken tijd overleden er ruim 9 duizend mensen meer dan normaal is voor die periode. Na een periode van oversterfte is de sterfte doorgaans lager dan normaal voor die periode.

Dit jaar is er oversterfte als gevolg van de uitbraak van COVID-19. In de eerste negen weken van de corona-pandemie bedroeg de oversterfte naar schatting bijna 9 duizend mensen. Dit is ongeveer evenveel als tijdens de griepepidemie in 2018, maar het aantal werd bereikt in slechts de helft van de tijd. Het hoogste punt werd in de eerste week van april bereikt, toen meer dan 5 duizend mensen kwamen te overlijden, ruim 2 duizend meer dan wat normaal is voor die periode. De corona-epidemie begon in de tweede week van maart, terwijl de periode van oversterfte tijdens de griepepidemie in 2018 al in de één na laatste week van 2017 begon. Het duurde toen dertien weken voordat het hoogste punt (ruim 4 duizend) werd bereikt.

Na de eerste golf van de corona-epidemie in 2020 volgde een periode van lagere sterfte. Sinds half mei schommelde de sterfte rond de 2 600 per week. Begin augustus was er voor het eerst sinds 13 weken weer sprake van enige oversterfte, dit keer niet door COVID-19 maar gerelateerd aan de hittegolf. In de tweede week van augustus overleden er 3,2 duizend mensen.

Eind september 2020 liep de sterfte weer op. Sinds week 39 is de sterfte hoger dan verwacht. Deze hogere sterfte valt samen met de tweede golf van de corona-epidemie in Nederland.

Overledenen per week, 2020*
	Overleden	Verwacht aantal overledenen	Verwacht aantal overledenen (95%-interval)
1	3103	3277	2908 – 3645
2	3365	3311	2930 – 3692
3	3157	3344	2945 – 3742
4	3046	3392	3008 – 3776
5	3162	3407	3027 – 3788
6	3194	3401	2979 – 3823
7	3199	3408	2916 – 3901
8	2959	3387	2851 – 3922
9	3098	3352	2805 – 3898
10	3105	3315	2785 – 3845
11	3219	3253	2756 – 3751
12	3615	3174	2711 – 3637
13	4459	3104	2703 – 3505
14	5084	3024	2712 – 3337
15	4979	2957	2719 – 3195
16	4304	2915	2711 – 3120
17	3907	2869	2677 – 3060
18	3379	2841	2650 – 3032
19	2986	2821	2633 – 3009
20	2775	2794	2626 – 2962
21	2771	2770	2620 – 2920
22	2727	2753	2608 – 2898
23	2682	2735	2591 – 2880
24	2691	2737	2600 – 2875
25	2694	2725	2594 – 2855
26	2660	2717	2577 – 2857
27	2638	2723	2544 – 2902
28	2619	2719	2515 – 2923
29	2527	2720	2507 – 2934
30	2671	2707	2515 – 2900
31	2665	2687	2492 – 2882
32	2639	2682	2483 – 2881
33	3209	2669	2481 – 2857
34	2850	2663	2510 – 2815
35	2732	2667	2526 – 2807
36	2688	2676	2549 – 2804
37	2737	2698	2564 – 2832
38	2717	2729	2585 – 2873
39	2889	2752	2618 – 2886
40	2996	2786	2628 – 2943
41	3015	2807	2655 – 2960
42	3210	2839	2677 – 3001
43	3441	2862	2661 – 3063
44	3670	2889	2683 – 3095
45	3574	2902	2692 – 3111
46	3530	2932	2710 – 3155
47	3336	2972	2742 – 3202
48		3012	2762 – 3263
49		3037	2742 – 3332
50		3100	2800 – 3399
51		3166	2830 – 3501
52		3222	2871 – 3573
* Voorlopige cijfers. Week 47 is een schatting.

Sterfte onder Wlz-gebruikers

Net als alle virussen is het nieuwe coronavirus (SARS-CoV-2) gevaarlijker voor mensen met een zwakkere gezondheid. Een indicatie voor het aantal mensen met een zwakke gezondheid dat aan het nieuwe coronavirus is komen te overlijden, is de sterfte van mensen die zorg ontvingen op basis van de Wet langdurige zorg (Wlz). Dit zijn voornamelijk mensen die in een verpleeg-, verzorgingshuis of andere zorginstelling woonden.

In de eerste negen weken van de corona-pandemie overleden in totaal ruim 15 duizend mensen die langdurige zorg kregen in het kader van de Wlz. Dat zijn naar schatting ruim 5 duizend mensen (52 procent) meer dan je in deze periode zou verwachten als er geen corona-epidemie was geweest. In de overige bevolking—meer dan 17 miljoen mensen—overleden van week 11 tot en met week 19 bijna 21 duizend mensen. Dat zijn zo’n 3 800 mensen (22 procent) meer dan verwacht.

Vanaf week 39 was ook de sterfte onder Wlz-zorggebruikers hoger dan verwacht.

Overledenen per week, 2020*
	Wlz-zorggebruikers overleden	Wlz-zorggebruikers verwacht overleden	Wlz-zorggebruikers verwacht (95%-interval)	Overige bevolking overleden	Overige bevolking verwacht overleden	Overige bevolking verwacht overleden (95%-interval)
1	1210	1252	1052 – 1451	1893	2025	1780 – 2270
2	1265	1272	1076 – 1468	2100	2039	1793 – 2285
3	1135	1282	1086 – 1478	2022	2062	1805 – 2319
4	1125	1301	1113 – 1489	1921	2091	1842 – 2339
5	1098	1310	1118 – 1503	2064	2097	1853 – 2341
6	1142	1309	1099 – 1519	2052	2092	1826 – 2358
7	1155	1309	1069 – 1549	2044	2099	1796 – 2403
8	1129	1296	1044 – 1549	1830	2091	1762 – 2419
9	1195	1276	1005 – 1546	1903	2076	1756 – 2396
10	1164	1260	989 – 1531	1941	2056	1752 – 2359
11	1200	1229	950 – 1507	2019	2025	1741 – 2308
12	1335	1191	928 – 1454	2280	1983	1714 – 2252
13	1656	1156	912 – 1400	2803	1948	1715 – 2180
14	2212	1120	915 – 1326	2872	1904	1709 – 2100
15	2409	1091	910 – 1273	2570	1866	1709 – 2022
16	2066	1075	912 – 1238	2238	1840	1691 – 1990
17	1716	1055	898 – 1211	2191	1814	1663 – 1965
18	1429	1048	900 – 1195	1950	1793	1643 – 1944
19	1186	1038	897 – 1179	1800	1783	1631 – 1935
20	1031	1029	902 – 1155	1744	1765	1615 – 1915
21	1069	1015	892 – 1138	1702	1755	1615 – 1895
22	1004	1007	887 – 1127	1723	1746	1602 – 1890
23	909	995	886 – 1104	1773	1740	1585 – 1895
24	958	997	888 – 1106	1733	1740	1592 – 1889
25	912	989	879 – 1099	1782	1736	1585 – 1886
26	940	985	864 – 1107	1720	1732	1585 – 1879
27	931	992	850 – 1134	1707	1731	1567 – 1896
28	911	998	849 – 1147	1708	1721	1552 – 1890
29	900	1003	855 – 1152	1627	1717	1555 – 1879
30	957	1004	854 – 1154	1714	1704	1553 – 1855
31	946	997	851 – 1143	1719	1690	1540 – 1840
32	904	993	846 – 1140	1735	1690	1546 – 1834
33	1311	987	840 – 1134	1898	1682	1531 – 1832
34	1113	980	849 – 1111	1737	1683	1553 – 1813
35	995	974	860 – 1087	1737	1693	1550 – 1835
36	942	973	860 – 1087	1746	1703	1562 – 1844
37	942	977	865 – 1089	1795	1721	1579 – 1862
38	980	989	876 – 1102	1737	1740	1594 – 1886
39	1054	1001	892 – 1110	1835	1751	1606 – 1896
40	1076	1015	897 – 1133	1920	1771	1632 – 1909
41	1090	1028	908 – 1147	1925	1780	1638 – 1922
42	1216	1042	910 – 1175	1994	1797	1663 – 1930
43	1316	1054	912 – 1195	2125	1808	1650 – 1966
44	1520	1068	920 – 1215	2150	1821	1662 – 1981
45	1389	1074	925 – 1224	2185	1827	1664 – 1991
46	1415	1086	936 – 1235	2115	1846	1678 – 2014
47	1288	1102	953 – 1252	2048	1870	1684 – 2056
48		1121	964 – 1278		1892	1702 – 2081
49		1135	970 – 1300		1901	1683 – 2120
50		1163	996 – 1329		1937	1721 – 2153
51		1193	1019 – 1368		1972	1739 – 2205
52		1223	1035 – 1410		1999	1763 – 2236
* Voorlopige cijfers. Week 47 is een schatting.

Sterfte aan vastgestelde en vermoedelijke COVID-19

Het CBS publiceert het sterftecijfer op weekbasis, met een vertraging van ongeveer een week. Die sterftecijfers bevatten geen informatie over de doodsoorzaak van de overledenen. De cijfers over doodsoorzaken zijn gebaseerd op doodsoorzaakverklaringen ingevuld door een arts die de overledene schouwt. Het CBS ontvangt deze verklaringen via de gemeente waar het overlijden heeft plaatsgevonden. De statistieken over doodsoorzaken worden standaard op jaar- en kwartaalbasis gepubliceerd. Vanwege de coronacrisis brengt het CBS versneld nu ook maandcijfers over de doodsoorzaken uit. Deze zijn inmiddels gepubliceerd tot en met juni. COVID-19, de ziekte veroorzaakt door het nieuwe coronavirus, is toegevoegd aan de lijst van de doodsoorzaken. Bij overlijden als gevolg van COVID-19, heeft de behandelend arts of schouwarts gemeld dat COVID-19 (of vermoedelijke COVID-19) een cruciale rol heeft gespeeld bij het overlijden.

In maart, april, mei en juni 2020 stierven 7 797 inwoners van Nederland aan vastgestelde COVID-19. Nog eens 2 270 inwoners stierven met vermoedelijk COVID-19 als doodsoorzaak. In totaal stierven er in deze vier maanden 10 067 mensen waarbij vastgestelde of vermoedelijke COVID-19 de (onderliggende) doodsoorzaak was.

Doodsoorzaken, eerste halfjaar 2020*
Maand	Nieuwvormingen (w.o. kanker) (overledenen)	Hart- en vaatziekten (overledenen)	Psychische stoornissen of ziekte van zenuwstelsel (overledenen)	Ziekten van de ademhalingsorganen (overledenen)	Niet-natuurlijke dood (overledenen)	Overige doodsoorzaken (overledenen)	COVID-19 vastgesteld (overledenen)	Vermoedelijke COVID-19 (overledenen)
Januari	4210	3649	1967	1388	821	2085	0	0
Februari	3877	3314	1766	1256	756	1903	0	0
Maart	4164	3453	2032	1385	796	2177	1704	490
April	3912	3037	1884	962	777	1965	4820	1497
Mei	3749	2868	1496	684	731	1788	1087	213
Juni	3912	2856	1403	633	694	1731	186	70
* voorlopige cijfers

Sterfte aan COVID-19 onder Wlz-gebruikers

Bijna 60 procent van de mensen die tot en met juni overleden aan vastgestelde of vermoedelijke COVID-19, ontvingen langdurige zorg vanuit de Wet langdurige zorg. Net als de totale sterfte liep de sterfte onder Wlz-gebruikers vanaf half maart sterk op. In week 15, op de piek van de sterfte in de eerste golf van de corona-pandemie, werd meer dan de helft van de overlijdens van Wlz-zorggebruikers veroorzaakt door vastgestelde of vermoedelijke COVID-19.

Sterfte aan COVID-19, per week, 2020*
Week	Totaal (% van alle sterfgevallen in die betreffende week)	Wlz-zorggebruikers (% van alle sterfgevallen in die betreffende week)	Overige bevolking (% van alle sterfgevallen in die betreffende week)
10	0,2	0,0	0,3
11	1,1	1,3	1,0
12	11,3	11,2	11,4
13	27,9	28,1	27,9
14	37,4	44,8	31,9
15	39,4	51,9	27,8
16	33,8	48,9	19,7
17	27,7	41,4	16,9
18	19,5	31,8	10,5
19	14,3	25,3	7,0
20	9,9	17,0	6,0
21	7,8	14,0	3,8
22	5,3	9,5	2,9
23	3,7	7,1	2,0
24	2,4	4,2	1,4
25	1,9	2,7	1,4
26	1,1	2,1	0,9
27	0,4	0,5	0,3
* voorlopige cijfers

Meer positieve beoordelingen eigen gezondheid

In het derde kwartaal van 2020 was de bevolking positiever over de eigen gezondheid dan in het derde kwartaal in eerdere jaren. Zo beoordeelde in het derde kwartaal 83 procent van de mensen de eigen gezondheid als goed of zeer goed. In hetzelfde kwartaal van de drie eraan voorafgaande jaren was dat 79 of 80 procent. Eerder bleek dat de eigen gezondheid ook in het tweede kwartaal al positiever werd beoordeeld dan eerder. In het eerste kwartaal van 2020 beoordeelde 80 procent van de mensen de eigen gezondheid als goed of zeer goed, vergelijkbaar met de eerste kwartalen van eerdere jaren (79 procent). Dit blijkt uit voorlopige kwartaalcijfers uit de Gezondheidsenquête/Leefstijlmonitor. Tot voor kort publiceerde het CBS alleen jaarcijfers uit dit onderzoek.

Ervaren gezondheid goed of zeer goed*
Jaar	2017 (%)	2018 (%)	2019 (%)	2020 (%)
1e kwartaal	79,3	78,8	78,5	80
2e kwartaal	78,5	78,3	77,8	81,7
3e kwartaal	79,8	79,1	79,7	83,4

*voorlopige cijfers

Bovengenoemd onderzoek voorziet ook in kwartaalcijfers van het zelfgerapporteerde zorggebruik. Dat lag in het tweede kwartaal een stuk lager dan in eerdere jaren. In het derde kwartaal veranderde dit. Toen gaf 14 procent aan contact te hebben gehad met een medisch specialist in de vier weken voorafgaande aan het onderzoek, vergelijkbaar met het cijfer over het derde kwartaal van 2019. Het aandeel mensen dat in het derde kwartaal van 2020 aangaf contact te hebben gehad met de huisarts bleef wel lager dan in hetzelfde kwartaal van vorig jaar.

Contact met medisch specialist gedurende voorgaande 4 weken*
	2017 (%)	2018 (%)	2019 (%)	2020 (%)
1e kwartaal	15,5	16,8	16,4	15,2
2e kwartaal	15,4	15,7	17,8	12,3
3e kwartaal	14,6	16,3	15,1	13,9

* Voorlopige cijfers

Verder worden op basis van de Gezondheidsenquête/Leefstijlmonitor ook kwartaalcijfers over psychische ongezondheid, dagelijks roken, overmatig drinken en overgewicht gepubliceerd. Alle kwartaalcijfers zijn te vinden in de tabel Kwartaalcijfers ervaren gezondheid, zorg en leefstijl.

Hoger ziekteverzuim

Het ziekteverzuim kent een seizoenpatroon dat aan de uitbraak aan griepepidemieën en andere virusuitbraken is gerelateerd. In de voorbije jaren kende het ziekteverzuim een licht stijgende trend. In het eerste kwartaal van 2020 lag het verzuim met 5,2 procent significant hoger dan een jaar eerder (4,7 procent). Het tweede kwartaal was het verschil met vorig jaar kleiner, 4,5 procent tegen 4,3 procent verzuim een jaar eerder.

Binnen de verpleging steeg het verzuim in het eerste kwartaal nog eens extra snel. Het verzuim kwam daar uit op 7,8 procent. De gezondheidszorg kende ten opzichte van een jaar eerder een vergelijkbare stijging als de totale economie. Het verzuim lag er met 5,7 procent in het eerste kwartaal wel wat hoger. In de ziekenhuizen, onderdeel van de gezondheidszorg, was het verzuim relatief klein. Het tweede kwartaal nam het ziekteverzuim binnen de gezondheidszorg af met uitzondering van de verpleging. Daar bleef het verzuim ongeveer gelijk aan dat in het eerste kwartaal van 2020.