Afgestudeerden in het hoger onderwijs

Het kabinet Rutte IV stelde dat alle kinderen, jongeren en studenten in Nederland dezelfde kansen moeten krijgen om zich te ontwikkelen en te ontplooien (Coalitieakkoord, 2021). Onderzoek laat echter zien dat dit nog niet altijd het geval is. De SER concludeerde in 2021 dat studenten die ouders hebben die zelf niet hebben gestudeerd, studenten met een mbo-vooropleiding, studenten met een niet-westerse migratieachtergrond en studenten met een functiebeperking belemmeringen ervaren in het hoger onderwijs of op de weg ernaartoe (SER, 2021). Ook uit de Monitor beleidsmaatregelen hoger onderwijs 2021-2022 blijkt dat het uitmaakt of een student ouders heeft die hebben gestudeerd, wat de herkomst is van een student en of een student een functiebeperking heeft die belemmerend is (ResearchNed, 2022). 

Het CBS doet jaarlijks onderzoek naar de studiepuntenmobiliteit van recent afgestudeerden in het hoger onderwijs. Op verzoek van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) is aan dit onderzoek een aantal vragen toegevoegd met als doel om meer inzicht te krijgen in de kansengelijkheid van studenten in het hoger onderwijs. Deze vragen gaan over het hebben van aandoeningen of ziekten, of die aandoeningen of ziekten voor studenten belemmerend waren tijdens hun studie en in het huidige werk en/of de dagelijkse bezigheden. Ook is gevraagd naar de opleiding die hun ouders hebben gevolgd en is informatie beschikbaar over de herkomst van recent afgestudeerden.

Om meer inzicht te krijgen in de kansengelijkheid in het hoger onderwijs wordt in dit rapport voor recent afgestudeerden in het hoger onderwijs ingegaan op de gevolgde opleiding en hun positie op de arbeidsmarkt. Daarbij wordt specifiek onderscheid gemaakt tussen de studenten die wel of geen beperking hebben, studenten met of zonder migratieachtergrond, en tussen degenen met ouder(s) die een opleiding in het hoger onderwijs hebben gehaald en degenen van wie de ouders niet in het hoger onderwijs hebben gestudeerd. 

De doelpopulatie bestond in 2023 uit alle personen die in studiejaar 2021/’22 een diploma behaalden in het hoger onderwijs in Nederland. Vertaald naar de internationale onderwijsclassificatie gaat het om de ISCED-niveaus 5, 6 of 7. Gegevens over deze afgestudeerden worden door DUO aan het CBS geleverd. Afgestudeerden uit studiejaar 2021/’22 die niet (meer) in Nederland wonen, behoren ook tot de doelgroep (Europese Unie, 2013). Omdat deze personen niet in de Basisregistratie Personen (BRP) staan ingeschreven, kunnen ze niet door het CBS benaderd worden. Een tweede groep die buiten beschouwing wordt gelaten, zijn degenen die hun promotie (ISCED-niveau 8) hebben afgerond. Die gegevens worden 5-jaarlijks opgeleverd op basis van het onderzoek dat het CBS onder gepromoveerden uitvoert. Verwachting is dat in 2024 een nieuwe editie van het onderzoek plaatsvindt en dat in 2025 deze groep weer meegenomen kan worden.

In studiejaar 2021/’22 studeerden 169 duizend studenten af in het hoger onderwijs. Een groot deel van deze afgestudeerden (39 procent) behaalde hun hbo-bachelor, een kleiner deel een universitaire master (30 procent) of bachelor (25 procent). Het aandeel dat een associate degree of een master in het hbo heeft afgerond, is klein: beide 3 procent.

Ruim 3 op de 10 (31 procent) van de afgestudeerden gaf aan een beperking te hebben. Het gaat hierbij om degenen die de vraag of men een of meer fysieke of psychische aandoening(en) of ziekte(s) heeft positief beantwoordden. ADHD, ADD of concentratieproblemen worden het meest genoemd, gevolgd door chronische aandoeningen of ziektes.

Van degenen die aangaven een fysieke of psychische aandoening of ziekte te hebben, hadden bijna 9 op de 10 (88 procent) een vastgestelde diagnose. Dat een diagnose is vastgesteld, komt het vaakst voor onder degenen die aangeven dat ze een chronische aandoening of ziekte hebben, gevolgd door degenen die aangeven dat ze dyslexie, dyscalculie of een taalontwikkelingsstoornis hebben. 

Bij een kwart van de afgestudeerden met een aandoening of ziekte belemmerde deze hen redelijk veel of heel veel in hun dagelijkse bezigheden. Dit geldt vooral voor mensen met een psychische aandoening. Van hen gaf 46 procent aan dat het hen belemmert in hun dagelijkse bezigheden. Onder degenen met ADHD, ADD of concentratieproblemen was dat 37 procent. Het aandeel dat zich belemmerd voelt in hun dagelijkse bezigheden was met 11 procent het kleinst onder degenen die aangeven dyslexie, dyscalculie of een taalontwikkelingsstoornis te hebben. 

Bijna een derde (32 procent) van de afgestudeerden met een ziekte of aandoening gaf aan dat deze aandoening of ziekte hen redelijk veel of heel veel belemmerde bij hun studie. Dit geldt voor de helft van de afgestudeerden met een psychische aandoening (51 procent) en de helft van degenen met ADHD, ADD of concentratieproblemen (51 procent). Onder de afgestudeerden met een belemmering die werk hadden, gaf 16 procent aan dat hun beperking hen (redelijk of heel) veel hinderde bij het uitvoeren van hun werk. 

Van alle afgestudeerden in het hoger onderwijs in studiejaar 2021/’22 had ruim een kwart (27 procent) een migratieachtergrond. De grootste groep van degenen met een migratieachtergrond bestond uit afgestudeerden met een Duitse achtergrond, hierbij gaat het voor het merendeel om mensen die in Duitsland geboren zijn (eerste generatie). Zij worden in omvang gevolgd door afgestudeerden met een Turkse of Surinaamse achtergrond, bij hen gaat het vooral om kinderen van migranten (de tweede generatie), die in Nederland zijn geboren. 

In hun onderzoek naar ervaren discriminatie heeft het Sociaal en Cultureel Planbureau specifiek aandacht besteed aan personen met een Turkse, Surinaamse, Marokkaanse, Antilliaanse en Midden- of Oost-Europese (uit de zogenoemde MOE-landen) achtergrond (SCP; 2020). Conclusie van het SCP was dat deze groepen juist vanwege hun etnisch-culturele achtergrond te maken (kunnen) hebben met discriminatie. Van de afgestudeerden in het hoger onderwijs behoorde 8 procent tot deze onderscheiden groep. 

Personen die een opleiding in het hoger onderwijs volgen en van wie beide ouders geen opleiding op dit niveau hebben afgerond, worden eerstegeneratiestudenten genoemd. In dit onderzoek gaat het alleen om de opleiding van de ouder met het hoogst behaalde onderwijsniveau. In studiejaar 2021/’22 ging het om 32 procent van de afgestudeerden. Van iets minder dan de helft, 44 procent, van de eerstegeneratiestudenten heeft de ouder een mbo-diploma. Bijna 17 procent heeft een mavo-diploma en een vergelijkbaar deel een havo- of vwo-diploma. 

Afgestudeerden in het hoger onderwijs met een beperking behaalden vaker een hbo bachelor dan degenen zonder een beperking. Ditzelfde geldt voor eerstegeneratiestudenten vergeleken met afgestudeerden waarvan de ouders zelf een diploma in het hoger onderwijs hebben behaald en voor degenen met een Nederlandse achtergrond vergeleken met degenen met een ‘overige’ migratieachtergrond. 

Een derde van degenen die in studiejaar 2021/’22 afstudeerden, volgde na het behalen van hun diploma opnieuw een opleiding of cursus. Dit was vooral gebruikelijk onder de afgestudeerden met een universitaire bachelor (78 procent). Onder degenen met een associate degree begon 31 procent opnieuw een opleiding. Bij de hbo bachelors en universitaire masters ging het om lagere percentages, respectievelijk 22 en 13.

Van de afgestudeerden die op het moment van bevraging geen opleiding volgden, hadden ruim 3 op de 10 (31 procent) wel plannen om in de komende twaalf maanden weer te gaan studeren. Dit gold met name voor degenen met een universitaire bachelor: 59 procent. Bijna de helft van de afgestudeerden met plannen voor een vervolgstudie wilde een studie van zes maanden of langer oppakken (47 procent), een iets kleiner deel een korte opleiding of cursus (44 procent).

Een grote meerderheid (90 procent) van degenen die in studiejaar 2021/’22 een diploma in het hoger onderwijs hebben behaald, had in het tweede kwartaal van 2023 betaald werk. Voor een deel van deze groep, 29 procent, geldt dat ze niet alleen werkten maar ook een vervolgopleiding deden. Onder degenen die het onderwijs hebben verlaten, was de arbeidsparticipatie hoger dan onder degenen die opnieuw een opleiding volgden, respectievelijk 95 procent en 79 procent. Ook werkten degenen die het onderwijs hebben verlaten, beduidend vaker in voltijd dan degenen die een opleiding volgden. Van de niet-onderwijsvolgenden gold dat in het tweede kwartaal van 2023 voor 66 procent. Van de onderwijsvolgenden daarentegen werkte 30 procent minder dan 12 uur en 37 procent 12 tot 28 uur per week. 

Wordt de groep onderwijsvolgenden buiten beschouwing gelaten en nader ingezoomd op de groep die geen onderwijs meer volgt, dan blijken er weinig verschillen in arbeidsparticipatie te zijn tussen degenen met een beperking en degenen zonder. Er zijn ook weinig verschillen tussen eerstegeneratiestudenten en degenen van wie de ouders ook een diploma in het hoger onderwijs hebben behaald. Wel zijn afgestudeerden met een Nederlandse achtergrond (97 procent) iets vaker werkzaam dan degenen met een migratieachtergrond. Ook zijn er kleine verschillen als aan degenen met werk gevraagd wordt of men ander werk wil. 

Van alle afgestudeerden in studiejaar 2021/’22 in het hoger onderwijs gaven 4 op de 5 aan dat hun opleiding wat hen betreft een (zeer) goede basis was voor de start op de arbeidsmarkt. Dit geldt vaker voor degenen met een Nederlandse achtergrond dan voor degenen met een migratieachtergrond, en ook voor degenen zonder een beperking vergeleken met degenen met beperking. 

Aan de afgestudeerden die geen onderwijs meer volgden en werk hadden in het tweede kwartaal van 2023 is ook gevraagd naar de aansluiting van hun opleiding en hun huidige werkzaamheden. Ruim drie kwart (77 procent) was daar positief over en gaf aan dat de opleiding die ze hebben gevolgd, aansluit bij hun huidige werkzaamheden. Ook hier gaven degenen zonder een beperking dit wat vaker aan dan degenen met een beperking, en datzelfde geldt voor degenen met een Nederlandse achtergrond vergeleken met degenen met een migratieachtergrond.

Beperking

Dit wordt afgebakend aan de hand van onderstaande vraag of iemand een aandoening of ziekte heeft. Men kan meerdere categorieën aankruisen. Als men kiest voor geen van deze, dan wordt dat beschouwd als geen beperking. Het gaat hierbij dus om zelfrapportage. 

Heeft u één of meer van de volgende aandoeningen of ziekten?

1. ADHD, ADD of concentratieproblemen
2. Autisme, bijvoorbeeld Asperger of PDD-NOS
3. Dyslexie, dyscalculie of een taalontwikkelingsstoornis
4. Beperking zien, horen, bewegen of spreken
5. Chronische aandoening of ziekte (bijv. migraine, huidaandoening, diabetes, CVS/ME, reuma, MS, astma, kanker, hart- en vaatziekte)
6. Psychische aandoening (bijv. depressie, psychose, bipolaire stoornis, angststoornis, eetstoornis)
7. Andere aandoening of ziekte
8. Geen van deze

Migratieachtergrond

Kenmerk dat weergeeft met welk land een persoon verbonden is op basis van het geboorteland van de ouders of van zichzelf. Een persoon heeft een migratieachtergrond als ten minste één van de ouders in het buitenland is geboren. 

De aantallen respondenten in dit onderzoek zijn te klein voor een gedetailleerde uitsplitsing naar land van herkomst. Daarom is in deze publicatie een driedeling gebruikt waarvoor groepen zijn samengevoegd. Deze driedeling is als volgt: 

• Nederlandse achtergrond
• Selectie met een migratieachtergrond (Turkse, Marokkaanse, Surinaamse, Antilliaanse, MOE-landen, Cyprus en Malta). 
• Overig met een migratieachtergrond.

In dit rapport is hiermee nog geen gebruik gemaakt van de nieuwe indeling die het CBS in februari 2022 introduceerde voor migranten – naar hun herkomst – en hun in Nederland geboren kinderen (CBS introduceert nieuwe indeling bevolking naar herkomst). 

Onderwijsniveau

Laag
Het hoogst behaald onderwijsniveau is laag onderwijs. 
Dit omvat onderwijs op het niveau van basisonderwijs, het vmbo, de eerste 3 leerjaren van havo/vwo en de entreeopleiding, de voormalige assistentenopleiding (mbo1).

Middelbaar
Het hoogst behaald onderwijsniveau is middelbaar onderwijs. 
Dit omvat de bovenbouw van havo/vwo, de basisberoepsopleiding (mbo2), de vakopleiding (mbo3) en de middenkader- en specialistenopleidingen (mbo4).

Hoog
Het hoogst behaald onderwijsniveau is hoog onderwijs. 
Dit omvat onderwijs op het niveau van hbo of wo.

Coalitieakkoord (2021). Omzien naar elkaar, vooruitkijken naar de toekomst. Coalitieakkoord 2021 – 2025 VVD, D66, CDA en ChristenUnie. Verkregen van https://www.rijksoverheid.nl op 10 januari 2023. 

Europese Unie (2013). COMMISSION REGULATION (EU) No 912/2013. Official Journal of the European Union, L252/5 – L252/10.

ResearchNed (2022). Monitor beleidsmaatregelen hoger onderwijs 2021-2022. Nijmegen: ResearchNed.

SCP (2020). Ervaren discriminatie in Nederland. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. 

SER (2021). Gelijke kansen in het onderwijs. Structureel investeren in kansengelijkheid voor iedereen. Den Haag: Sociaal-Economische Raad.