5. Technische toelichting op verwachte sterfte

Het CBS ontwikkelde in 2020 speciaal voor de pandemie de COVID-19-sterftemonitor. Men spreekt van oversterfte wanneer het waargenomen aantal overledenen hoger is dan het verwachte aantal overledenen in dezelfde periode. De verwachte weeksterfte werd aan het begin van de pandemie iets anders berekend toen bleek dat de sterfte in meerdere golven hoog bleef.

5.1.1 Methode 1: kortetermijnverwachting tot 2 oktober 2020

De eerste methode was geënt op het werk van Kunst en collega’s (Kunst, Looman en Mackenbach, 1993) en gericht op kortetermijnschattingen van de oversterfte door bijvoorbeeld griep of hitte. Met deze methode werd het verwachte aantal overledenen wanneer er geen coronapandemie was geweest, geschat op basis van het aantal overledenen in de voorafgaande weken, gecorrigeerd voor seizoensgebonden factoren. Vanaf week 11 werd aangenomen dat het te verwachten aantal sterfgevallen per week gelijk was aan dat in week 3 tot en met 10. Bij de seizoensgebonden factoren werd gecorrigeerd voor de gemiddelde weektemperatuur. De aanname was dat elke graad Celsius dat deze temperatuur hoger is dan de gemiddelde temperatuur in de week 3 tot en met 10 leidt tot 1 procent minder sterfte. Wanneer de temperatuur boven de 16,5 graad stijgt, neemt de sterfte weer toe met 2 procent per graad. Voor week 11 tot en met 14 was de correctie zeer gering vanwege weinig verschil in temperatuur ten opzichte van week 3 tot en met 10. Vanaf week 15 was het warmer en bedroegen de correcties enkele procentpunten. Sinds week 25 lag de temperatuur (met uitzondering van week 28) boven de 16,5 graden. Vanaf week 35 lag de temperatuur weer onder de 16,5 graden.

Op basis van deze methode werden de eerste statistieken gepubliceerd en in mei 2020 werd samen met Kunst een uitgebreidere analyse van sociaal-demografische en geografische verschillen in de oversterfte tijdens de eerste coronagolf gepubliceerd (Kunst et al, 2020). Het verwachte aantal overledenen volgens de 'methode Kunst' leunde op de waarneming van de sterfte in week 3 tot en met 10 van 2020 en is voor afwijkingen van de gemiddelde weeksterfte gedurende langere perioden minder goed bruikbaar.

5.1.2 Methode 2: seizoentrends 2015-2019 en bevolkingsprognose

Voor de sterfte in de eerste golf van de coronapandemie voldeed methode 1. De pandemie hield echter lang aan, en voor het bepalen van de oversterfte over een langere periode was de methode niet robuust genoeg. Daarom gebruikt het CBS vanaf 2 oktober 2020 een langjarig gemiddelde als basis voor het verwachte aantal overledenen. Daarbij wordt ook aangegeven binnen welke marges de sterfte in een week gewoonlijk ligt, geschat op basis van de spreiding in eerdere jaren. Op basis van deze verbeterde methode is de verwachte sterfte teruggelegd naar week 1 van 2020.

Het verwacht aantal overledenen wanneer er geen coronapandemie was geweest is voor alle weken van 2020 tot en met 2023 geschat op basis van (1) de waargenomen sterfte in de jaren 2015 tot en met 2019 en (2) herschaald naar de jaarsterfteprognose. De jaarsterfteprognose is als onderdeel van de Bevolkingsprognose van het CBS (Stoeldraijer et al, 2019, 2020, 2021, 2022) gebruikt om het verwachte jaartotaal te schatten, dat verdeeld is over de perioden in het jaar volgens het sterftepatroon in de jaren 2015-2019. Dit heeft tot doel te schatten wat de hoogte van de sterfte zou zijn zonder statistisch significante afwijkingen van de normale sterftepatronen.

Met ingang van het tweede jaar (2021) was de sterfte veroorzaakt door de coronapandemie niet meer volledig onverwacht, desalniettemin is het model voor de verwachte sterfte aangehouden om te kunnen vergelijken met de daadwerkelijke sterfte inclusief COVID-19 (en eventuele andere additionele oorzaken). Zo kon op basis van het patroon in de jaren 2015-2019 verwacht worden dat er meer mensen overlijden in de wintermaanden dan in de zomermaanden.

In de jaren 2020-2022 is gebleken dat dit gangbare jaarpatroon is verstoord. De 5 jaar voor de COVID-19 pandemie liggen inmiddels te ver terug om de weekpatronen op te baseren. En de jaren 2020-2022 vormen geen solide basis voor een statistisch verantwoorde schatting van de weeksterfte vanaf 2024 (CBS, 2023c). De Sterftemonitor van het RIVM (en EuroMOMO) is en blijft juist wel goed geschikt om mogelijke incidentele stijgingen van de sterfte te detecteren.