8. 2016 – Veranderende wereldverhoudingen

De kredietcrisis en daarop volgende eurocrisis versterkte anti-globalistische sentimenten aanzienlijk en bracht de kwetsbaarheden van het geglobaliseerde financiële systeem aan het licht. Voor veel burgers wereldwijd werden de negatieve kanten van globalisering duidelijker zichtbaar, zoals de risico’s van complexe mondiale ketens en financiële verwevenheden, alsook de gevolgen van het bezuinigingsbeleid in reactie op de schuldencrisis. Onder andere deze frustraties stimuleerden populistische bewegingen die zich verzetten tegen globalisering, vrijhandel en migratie; allemaal zaken die zouden zorgen voor grotere onveiligheid, het verlies van banen in de industrie en afname van welvaart³⁾. Brexit alsook het presidentschap van Donald Trump markeren belangrijke verschuivingen in de internationale verhoudingen en weerspiegelen een bredere trend van toenemende onvrede met globalisering en traditionele politieke structuren.

Internationale handel in diensten mondiaal steeds belangrijker

Hoewel diensten misschien minder zichtbaar zijn dan goederen, spelen ze een cruciale rol in de wereldeconomie. Sinds de jaren negentig van de vorige eeuw is de dienstensector de belangrijkste bron van economische groei geweest. Logistiek, informatietechnologie en financiële diensten zijn niet weg te denken uit moderne economieën, terwijl zakelijke dienstverlening, gezondheidszorg en entertainment wereldwijd tot de snelst groeiende sectoren behoren (WTO & Wereldbank, 2023). Goederen zijn tastbaar en vaak input of onderdeel van een productieproces, of voor consumenten te koop in een supermarkt of winkel. Diensten zijn in tegenstelling tot goederen niet tastbaar en minder zichtbaar. Bij de internationale handel in goederen gaat het in principe over fysieke grensoverschrijding door goederen, maar bij diensten gaat het over financiële grensoverschrijding (CBS, 2017). Het toenemende belang van de internationale handel in diensten geldt ook voor Nederland. De bijdrage van de dienstenexport aan het Nederlandse bbp kwam in 2022 uit op 13,6 procent. In 1995 was nog 7,1 procent van het bbp te danken aan de dienstenexport (CBS, 2016). Om deze cijfers in perspectief te plaatsen: de goederenexport van Nederlandse makelij is in 2022 goed voor 17,2 procent van het Nederlandse bbp en de wederuitvoer van goederen 4,3 procent.

Coronacrisis

Begin 2020 werd de wereld geconfronteerd met het coronavirus. Dit leidde in de daaropvolgende maanden (jaren) wereldwijd tot maatregelen om de verspreiding van het virus te belemmeren. Ook Nederland werd geraakt door de effecten van het coronavirus, wat ook zijn weerslag had op de internationale handel. Het eerste officiële geval van het coronavirus in Nederland werd op 27 februari 2020 vastgesteld. In de maand ervoor zorgde het virus al voor een lokale crisis in China en in de periode erna groeide het uit tot een pandemie. De coronacrisis had een forse impact op de Nederlandse economie en handel. Nederland exporteerde in 2020 voor 459 miljard euro aan goederen. Dat was 7 procent minder dan een jaar eerder. Tegelijkertijd nam de Nederlandse dienstenexport met 8 procent af tot 200 miljard euro. Ook de import van zowel goederen als diensten kromp in 2020, met respectievelijk 9 en 13 procent. De Nederlandse dienstenhandel daalde in 2020 sterker dan de goederenhandel.

De dienstenhandel werd het hardst getroffen in het derde kwartaal van 2020, met een exportdaling van 13 procent en een importdaling van 18 procent. De goederenhandel herstelde in het derde en vierde kwartaal deels na de grootste jaar-op-jaar daling in het tweede kwartaal. De dienstenhandel werd in vergelijking met de goederenhandel niet alleen harder getroffen, maar ook voor een langere periode.

Begin 2021 kende Nederland alweer een sterke groei van de internationale handel, onder invloed van de sterk toegenomen vraag naar goederen tijdens en na de lockdowns. Deze inhaalslag leidde tot een sterk herstel van de wereldwijde goederenhandel, al waren er ook haperende productieketens door de plotselinge stijging van de vraag. Dit zorgde voor tekorten aan bijvoorbeeld grondstoffen en halfgeleiders en metalen, maar ook voor hogere prijzen.

Russische inval in Oekraïne

De inval van Rusland in Oekraïne in februari 2022 bracht verdere verstoringen van de internationale handel, voor Nederland en Europa vooral merkbaar op het vlak van energie. Nederland, dat haar gaswinning net aan het afbouwen was, moest snel op zoek naar alternatieven voor Russische olie en gas, wat opnieuw leidde tot flinke prijsstijgingen. In 2023 kromp de invoer en uitvoer van Nederland licht, vanwege hoge prijzen, geopolitieke spanningen en stagnatie in Europa. De economie stagneerde.

Nederland importeerde in 2022 voor 1,3 miljard euro aan goederen uit Oekraïne. Dat was bijna 30 procent minder dan in 2021. Bedrijven in Nederland importeerden in 2022 hoofdzakelijk plantaardige fijne oliën en vetten, zoals zonnebloemolie, en maïs uit Oekraïne. De exportwaarde naar Oekraïne lag in 2022 ruim 3 procent lager dan een jaar eerder.

Goederen uit Oekraïne zijn goed voor iets meer dan 0,2 procent van de totale Nederlandse import, maar Oekraïne was in 2022 wel de belangrijkste leverancier van maïs (voor veevoer), op ruime afstand gevolgd door Frankrijk, Duitsland en Brazilië. Maïs is een van de weinige productgroepen waarvan de Nederlandse invoer hoog geconcentreerd is bij enkele landen, en waarvan de wereldexport ook relatief geconcentreerd is. Nederland importeerde voor 459 miljoen euro maïs uit Oekraïne in 2022. Dat komt overeen met 35 procent van de totale import uit Oekraïne. Voor plantaardige fijne oliën is Oekraïne de tweede belangrijkste leverancier.

De Nederlandse import uit Rusland werd hard geraakt door de Russische invasie in Oekraïne. De waarde van de Nederlandse goedereninvoer uit Rusland nam tot en met maart 2022 nog fors toe. Dit werd met name veroorzaakt door de sterk gestegen energieprijzen. Ruim een maand na de start van de oorlog en het ingaan van de eerste sancties, begon de invoerwaarde af te nemen. De waarde van de goedereninvoer uit Rusland kwam in het eerste kwartaal van 2023 uit op 2,2 miljard euro. Dat is 70 procent minder dan in het eerste kwartaal van 2022. Het Russische aandeel in de Nederlandse import viel terug van 5 procent in het eerste kwartaal van 2022 naar 1 procent in hetzelfde kwartaal van 2023. Sinds het importverbod op Russische ruwe aardolie (in december 2022) haalden Nederlandse bedrijven aanzienlijk minder ruwe olie uit Rusland. In plaats daarvan nam vooral de import van ruwe aardolie uit Saoedi-Arabië, de VS, Kazachstan en Irak toe.

Terugkijkend op de periode na de eurocrisis heeft Nederland een bloeiperiode meegemaakt waar zelfs de coronacrisis geen einde aan bracht. In de jaren 2015-2019 groeide het volume van het bbp telkens met 2 procent of meer. In 2020 was er vanwege de pandemie weliswaar een krimp van bijna 4 procent, de groei pakte zowel in 2021 als 2022 hoger uit dan de krimp in 2020. Dit geldt ook voor de in- en uitvoer. Uitbundige groei in de jaren 2015-2022, behoudens de coronadip in 2020 en een incidentele krimp van de invoer in 2016. De bbp-groei stagneerde echter in 2023, en de in- uitvoer krompen dat jaar. Zowel de reële economie als het sentiment lijken inmiddels helemaal gekanteld.

Lang heeft Nederland en een groot deel van de westerse wereld in de veronderstelling kunnen leven dat de handel met de rest van de wereld vanzelfsprekend zou groeien, en dat dit een positief effect zou hebben op de verhoudingen. Steeds meer landen zouden deel gaan uitmaken van het democratische blok, en handelsbarrières zouden worden beslecht. De coronacrisis, de inval van Rusland in Oekraïne, het terugdraaien van vrijheden door China in onder andere Hongkong, en de opkomst (terugkeer) van autocratische regimes hebben de sfeer echter doen omkeren. Meer handel leidt niet automatisch tot een betere wereld. Ook is onder andere tijdens de coronacrisis gebleken hoe kwetsbaar een land is als cruciale goederen ver van huis worden gemaakt. Sinds de Russische invasie geldt dit zeker ook voor defensiematerieel. Ten slotte is sinds het Akkoord van Parijs (2015) het besef gegroeid dat de uitstoot van broeikasgassen omlaag moet en er ook op andere vlakken moet worden verduurzaamd. Reshoring, het terugbrengen van goederenproductie dichter bij huis, kan hierbij een positieve rol spelen. Dit alles maakt dat Nederland en Europa zich heroriënteren op het gebied van handels- en internationaal beleid. Er is meer aandacht voor het verkleinen van afhankelijkheden van landen buiten de EU wat betreft grondstoffen, metalen en energie. Daarnaast kunnen handelsoorlogen, waarop het risico sinds de herverkiezing van Donald Trump tot Amerikaans president is vergroot, de ontwikkeling van import en export in de komende jaren ernstig verstoren.