1920: Invoering van de Lager Onderwijswet

De eerste minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen, Dr. J. Th. De Visser, zorgde in 1920 voor een nieuwe wet. In deze Lager Onderwijswet werd onder meer geregeld dat bijzondere scholen (scholen die vanuit een bepaalde godsdienst, levensbeschouwing of onderwijsfilosofie onderwijs gaven) dezelfde financiële steun van de overheid kregen als openbare scholen. Hierdoor ontvingen alle scholen bekostiging voor personeel en materiële uitgaven en werd de overheid verantwoordelijk voor goede en voldoende onderwijshuisvesting.

De school is in 1904 gebouwd en op 1 mei 1905 in gebruik genomen. De Vereeniging van vrouwen tot bevordering van huiselijk geluk van de Congregatie van Heythuizen, gevestigd te Utrecht, vormt het schoolbestuur.Klaslokaal met kinderen van de bewaarschool, R.K. Bijzondere School voor Lager Onderwijs, Utrecht.

(Het einde van) de schoolstrijd

Vanaf de invoering van de Grondwet in 1848 was er vrijheid van onderwijs: iedereen had het recht een school op te richten en ouders mochten voor hun kinderen kiezen tussen openbare scholen en bijzondere scholen. Openbare scholen werden door de overheid bestuurd en gefinancierd. Bijzondere scholen waren ofwel confessionele scholen (die onderwijs gaven vanuit een bepaalde godsdienst of levensbeschouwing) of niet-confessionele scholen (scholen met een eigen onderwijsfilosofie zoals Montessori, Dalton, de vrijeschool of samenwerkingsverbanden tussen openbare en bijzondere scholen). Bijzondere scholen hadden een zelfstandig bestuur en moesten hun financiering zelf regelen. Begin 1900 eisten de confessionele groepen steeds stelliger dat ze ook recht hadden op staatssteun voor hun scholen. Zij vonden dat ouders het recht moesten hebben om hun kinderen onderwijs te laten volgen dat overeenkwam met hun religieuze overtuiging, zonder dat dit extra financiële lasten met zich meebracht. De liberalen, die in die tijd de regering vormden, waren daar tegen. Zij vonden dat de overheid alleen neutraal, openbaar onderwijs moest financieren, en niet het bijzonder onderwijs.

In 1917 kwam er een einde aan deze discussie met de ‘Pacificatie van 1917’: een politiek compromis dat werd bereikt tijdens een grondwetsherziening. Dit compromis hield in dat bijzondere scholen voortaan dezelfde financiële overheidssteun kregen als openbare scholen. In 1920 werd deze financiële gelijkstelling formeel vastgelegd in de Lager Onderwijswet.

grafiek leerlingen 1845 1930
© CBS

De groei van het bijzonder onderwijs

In de tweede helft van de negentiende eeuw groeide het aantal leerlingen op openbare scholen en het aantal leerlingen op bijzondere scholen in het lager onderwijs in een vergelijkbaar tempo. Vanaf 1920, toen openbare en bijzondere scholen financieel gelijkgesteld werden, is een duidelijke daling te zien in het aantal leerlingen op openbare scholen en een stijging in het aantal leerlingen op bijzondere scholen. Een vergelijkbare trend is te zien in het aantal scholen naar denominatie (d.w.z. het onderscheid tussen openbaar onderwijs en verschillende vormen van het bijzonder onderwijs).

Aantal leerlingen per onderwijzer

In de Lager Onderwijswet van 1920 werd verder onder andere vastgelegd hoeveel leerlingen per onderwijzer waren toegestaan in het gewoon lager onderwijs (glo). Voor scholen met maximaal 30 leerlingen werd alleen een hoofd aangesteld dat zelf les gaf. Bij scholen met meer dan 30 leerlingen waren maximaal 45 leerlingen per onderwijzer toegestaan.

Van de periode 1930-1964 zijn er cijfers beschikbaar over het gemiddeld aantal leerlingen per onderwijzer. Voor de oorlog steeg dit aantal, maar tijdens de oorlog daalde het weer. In de jaren daarna veranderde het aantal geleidelijk en in de jaren ’60 kwam het gemiddelde weer op of onder het niveau van 1930 (m.u.v. overig bijzondere scholen). Overig bijzondere scholen hadden gemiddeld veel minder leerlingen per onderwijzer dan het totale gemiddelde van alle scholen. Rooms-Katholieke scholen hadden gemiddeld juist het hoogste aantal leerlingen per onderwijzer (in de piek van 1938 waren dat er gemiddeld 40).

Het gemiddelde aantal leerlingen per onderwijzer geeft niet altijd een nauwkeurig beeld van de klassengrootte. Dit komt omdat er ook zogenoemde ‘kwekelingen’ (onderwijzers in opleiding) werkten in een klas. Hoewel ze zelf geen volleerd onderwijzer waren, telden ze vaak wel mee als ‘onderwijzend personeel’ in statistieken. Als een school bijvoorbeeld één onderwijzer en één kwekeling had voor 50 leerlingen, zou het gemiddelde in de statistieken 25 leerlingen per ‘onderwijzer’ zijn. In werkelijkheid zou de klassengrootte 50 leerlingen zijn, omdat de kwekeling eerder als assistent fungeerde dan als volwaardige onderwijzer met een eigen klas. Ook konden onderwijzers meerdere klassen onder hun hoede hebben.

Bronnen