Zorguitstel en zorgmijding in coronatijden

Door de coronamaatregelen gingen veel medische afspraken of behandelingen niet door, zijn uitgesteld of vervangen door een telefonische afspraak. Dit was een direct gevolg van maatregelen (sluiting), maar ook een indirect gevolg van het afschalen van reguliere zorg. Naast uit- en afstel van reeds geplande afspraken heeft als gevolg van coronamaatregelen ook zorgmijding plaatsgevonden, waarbij mensen om verschillende redenen geen contact zochten met een zorgverlener, terwijl ze wel zorg nodig hadden.

Uit het Consumentenpanel Gezondheidszorg van het Nivel is bekend dat 8 procent van de panelleden contact had willen opnemen met de huisarts, maar dit vanwege corona niet deed (Meijer, Brabers & De Jong, 2021). Hetzelfde onderzoek laat zien dat 5 procent de fysiotherapeut meed en 4 procent geen contact opnam met de medisch specialist. Dergelijke panelonderzoeken gaven snelle inzichten in de gevolgen van corona op de zorg, maar berusten op kleine aantallen waarnemingen. Landelijke zorgregistraties bevestigen inmiddels dat sinds de uitbraak van de coronapandemie in Nederland de verwijzingen naar zorgverleners fors daalden, wachttijden toenamen en een aanzienlijk deel van de niet acute zorg in vrijwel alle sectoren vanaf medio maart 2020 voor kortere of langere tijd niet doorging (RIVM, 2021; NZa, 2020).

Er komt steeds meer inzicht in de effecten van deze ontwikkelingen. Het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) en de Nederlandse Zorgautoriteit (NZa) doen onderzoek – voornamelijk op basis van declaraties en registraties – naar de effecten van zorguitstel en zorgmijding op de gezondheid van mensen en op de zorgkosten (NZa, 2020; RIVM, 2021). Het burgerperspectief is echter nog niet uitgebreid onderzocht. Dat gebeurt in dit onderzoek. Twee vragen worden beantwoord: 1. hoeveel mensen gaven aan met zorguitstel te maken te hebben gehad, en bij welke groepen speelde dit in 2020 het meest? 2. Hoeveel mensen gaven aan zorg te hebben gemeden, welke groepen deden dit het meest en welke redenen gaven mensen om géén contact te zoeken met een zorgverlener? Met de beantwoording van deze vragen beoogt dit onderzoek meer inzicht te geven in zorguitstel en zorgmijding in 2020 als gevolg van de coronamaatregelen.

De cijfers in dit artikel komen uit de Gezondheidsenquête. Dit is een continu doorlopende enquête die gedurende het hele jaar wordt afgenomen bij de bevolking in particuliere huishoudens. Respondenten kunnen via internet deelnemen aan het onderzoek of worden aan huis bezocht voor een interview (CBS, 2022).

Vraagstellingen

In de Gezondheidsenquête wordt respondenten gevraagd naar diverse onderwerpen met betrekking tot gezondheid, zorggebruik en leefstijl. Naast de standaardvragen over zorggebruik zijn in de maanden augustus tot en met december 2020 extra vragen gesteld over de ervaren invloed van de coronacrisis op zorggebruik. Deze vragen zijn beantwoord door 2 900 respondenten van 12 jaar en ouder. De vragen waarop de in dit artikel gepresenteerde uitkomsten gebaseerd zijn, staan in Bijlage 1.

Zorguitstel en zorgmijding

Zorguitstel betreft hier het niet doorgaan of uitstellen van geplande medische afspraken of behandelingen als gevolg van de coronamaatregelen, of het vervangen daarvan door een telefonische afspraak. Het gaat bijvoorbeeld om afspraken bij de huisarts, tandarts, fysiotherapeut, specialist, de thuiszorg, de psycholoog, of behandelingen in het ziekenhuis. De afspraken hebben geen doorgang gevonden, bijvoorbeeld door sluiting of het afschalen van de betreffende zorg als gevolg van de coronamaatregelen. De cijfers over zorguitstel zijn in dit artikel gebaseerd op eigen opgave door respondenten in de Gezondheidsenquête.

Er is sprake van zorgmijding als mensen die aangeven zorg nodig te hebben, geen contact zoeken met een zorgverlener door de coronamaatregelen. Er zijn verschillende redenen voor mensen om zorg te mijden, zoals angst om corona op te lopen of de zorg te overbelasten. Zorg die direct verband houdt met het coronavirus valt niet onder de definitie van zorgmijding. De cijfers over zorguitstel zijn in dit artikel gebaseerd op eigen opgave door respondenten in de Gezondheidsenquête.

Achtergrondkenmerken

De data in dit onderzoek is uitgesplitst naar geslacht en leeftijd, waarbij voor leeftijd vier groepen zijn onderscheiden: 12 tot 20 jaar, 20 tot 40 jaar, 40 tot 65 jaar en 65 jaar en ouder.
Alle cijfers inclusief de betrouwbaarheidsintervallen zijn terug te vinden in Bijlage 2. In dit artikel zijn alleen de kerncijfers opgenomen. Als verschillen worden benoemd, is er een significant verschil (p < 0,05).

3.1. Wie kregen te maken met uitgestelde zorg?

Op de vraag of iemand te maken had gehad met zorguitstel door de coronamaatregelen antwoordde 33 procent bevestigend, 35 procent gaf aan dat dit niet het geval was geweest, de overige groep gaf aan dat dit niet van toepassing was, omdat er geen afspraken waren.

Zonder de overige groep blijkt dat 48 procent van de mensen met een afspraak aangaf dat één of meer zorgafspraken niet doorgingen, uitgesteld werden of vervangen zijn door een telefonische afspraak. Het gaat dan bijvoorbeeld om afspraken bij de huisarts, tandarts, fysiotherapeut, met een specialist, de thuiszorg, bij een psycholoog of om behandelingen in het ziekenhuis. Vrouwen met afspraken rapporteerden vaker zorguitstel dan mannen (respectievelijk 53 procent en 44 procent).
In de meeste leeftijdsgroepen gaf ongeveer de helft van de mensen met een zorgafspraak aan te maken te hebben gehad met zorguitstel. Onder 20- tot 40-jarigen kwam dit met 40 procent relatief minder vaak voor.

3.2. Uitgestelde zorg naar zorgverlener

Zoals hierboven aangegeven gaf 48 procent van de 12-plussers met een afspraak aan te maken te hebben gehad met zorguitstel, dat is 33 procent van alle 12-plussers. 15 procent van de 12-plussers gaf aan dat medisch specialistische zorg in het ziekenhuis werd uitgesteld, 12 procent rapporteerde uitgestelde tandartszorg en 6 procent kreeg te maken met zorguitstel bij de huisartszorg en/of de behandeling door een fysiotherapeut.

Voor het merendeel van diegenen die te maken kregen met zorguitstel werd op het moment van de enquête aangegeven dat tenminste één uitgestelde zorgafspraak al (telefonisch) ingehaald was en/of opnieuw gepland. Voor 24 procent van de mensen van wie de zorg niet doorging was er voor één of meer zorgafspraken (nog) geen nieuwe afspraak ingepland.

Tussen mannen en vrouwen was er nagenoeg geen verschil in het al dan niet inhalen van uitgestelde zorgafspraken. 12- tot 20-jarigen gaven vaker aan dan 65-plussers aan dat uitgestelde afspraak ingehaald werd met een reguliere afspraak. Deze laatste groep rapporteerde juist vaker dat de uitgestelde zorgafspraak telefonisch was ingehaald. Van 31 procent van de 20- tot 40-jarigen was ten minste één uitgestelde zorgafspraak (nog) niet ingehaald, terwijl 20 procent van de 65-plussers te maken kreeg met die situatie.

Naast de impact van coronamaatregelen op geplande zorg, zijn er ook mensen die rapporteerden dat zij als gevolg van de coronamaatregelen zorg gemeden hebben. Zij gaven aan een zorgvraag te hebben, maar daarvoor (nog) geen contact te hebben gezocht met een zorgverlener.

4.1. Gemeden zorg naar kenmerken

Van diegenen die aangaven zorg nodig te hebben, rapporteerde 11 procent dat daarvoor geen contact opgenomen was met een zorgverlener. Vrouwen meden vaker zorg dan mannen (14 procent versus 8 procent) en naar leeftijd hebben 20- tot 40-jarigen het vaakst zorg gemeden, meer dan de 12- tot 20-jarigen en 65-plussers.

4.2. Gemeden zorg naar zorgverlener

Zoals hierboven aangegeven gaf 11 procent van de 12-plussers met een zorgvraag aan zorg te hebben gemeden, dat is 7 procent van alle 12-plussers. De huisarts werd het meest gemeden: 3 procent van alle 12-plussers meed deze zorg. Twee procent van de mensen meed de specialist. De overige zorgverleners werden door ongeveer 1 procent gemeden, met uitzondering van de thuiszorg, waar mijding nagenoeg niet voorkwam.

4.3. Redenen zorgmijding

De twee redenen om geen contact op te nemen met een zorgverlener, die het vaakst werden genoemd door 12-plussers met een zorgvraag, waren: 1. zij vonden het probleem niet dringend genoeg (42 procent), en 2. zij wilden de zorgverlener niet extra belasten (40 procent).

Naast de directe vraag naar de reden om zorg te mijden werden in de enquête ook vragen opgenomen die mogelijk samenhangen met zorgmijding. Het gaat om de vragen over het al dan niet doorgemaakt hebben van een coronabesmetting, en over de zorgen die er zijn over corona, bijvoorbeeld om anderen te besmetten.

De 12-plussers die zelf hebben aangegeven corona te hebben gehad meden vaker zorg (18 procent) dan diegenen die geen corona hebben gehad (11 procent). Van de mensen die corona gehad hebben maakt een groter deel zich zorgen dat een ander corona krijgt en/of om een ander te besmetten dan van de mensen die geen corona hebben gehad.

Mensen die zich (heel) veel zorgen maken dat zij corona krijgen, dat anderen dit krijgen of bang zijn om anderen te besmetten, waren ook sterkere zorgmijders dan de mensen die zich maar een beetje of helemaal geen zorgen maken.

<<Link naar maatwerktabel>>

CBS, 2022. Korte onderzoeksbeschrijving Gezondheidsenquête vanaf 2014. (cbs.nl)

M. Meijer, A. Brabers & J. de Jong (Nivel). 2021. Het uitstellen of mijden van zorg als gevolg van corona was volgens mensen geen goede beslissing voor hun gezondheid.

NZa. 2020. Ontwikkelingen in zorggebruik | NZa-Magazines.

RIVM. 2020. Impact van de eerste COVID-19 golf op de reguliere zorg en gezondheid. Inventarisatie van de omvang van het probleem en eerste schatting van gezondheidseffecten.

Vragen Gezondheidsenquête - Corona (augustus-december 2020)

Heeft u het coronavirus (gehad)?

1. Ja, dit is bevestigd met een test.
2. Ja, ik denk het wel, maar ben niet getest.
3. Nee, ik denk het niet.

In de analyse zijn de antwoordopties 1 en 2 samengevoegd.

Zorgen over corona

In hoeverre heeft u zich tijdens de coronacrisis zorgen gemaakt om de volgende dingen:

• dat u zelf het coronavirus zou krijgen,
• dat iemand in uw omgeving het coronavirus zou krijgen,
• dat u anderen zou kunnen besmetten met het coronavirus.

Antwoordopties waren: heel veel zorgen, veel zorgen, beetje zorgen, geen zorgen en weet niet. Bij de analyse zijn de antwoorden heel veel zorgen en veel zorgen samengevoegd, evenals beetje zorgen en geen zorgen. Hiermee zijn de mensen die weet niet aangaven buiten beschouwing gelaten.

Zorguitstel

Door de coronamaatregelen gingen veel medische afspraken of behandelingen niet door. Denk aan afspraken bij de huisarts, tandarts, fysiotherapeut, met een specialist, de thuiszorg, bij een psycholoog, of behandelingen in het ziekenhuis.

Zijn door de coronamaatregelen één of meer geplande medische afspraken of behandelingen voor u niet doorgegaan, uitgesteld of vervangen door een telefonische afspraak?

1. Ja.
2. Nee.
3. Niet van toepassing, ik had geen afspraak.

Bij welke zorgverlener is een afspraak of behandeling niet doorgegaan, uitgesteld of vervangen door een telefonische afspraak?

>>Meerdere antwoorden mogelijk.<<

1. Huisarts.
2. Tandarts.
3. Fysiotherapeut.
4. Specialist in ziekenhuis.
5. Thuiszorg.
6. Psycholoog, psychiater of psychotherapeut.
7. Andere zorgverlener.

U heeft aangegeven dat u een afspraak of behandeling bij [de zorgverlener] had. Geef aan wat met deze afspraak of behandeling is gebeurd.

>> Indien u meerdere afspraken had, kies dan alle antwoordopties die van toepassing zijn. Meerdere antwoorden mogelijk.<<

1. De afspraak is al ingehaald.
2. De afspraak is telefonisch doorgegaan.
3. Er is een nieuwe afspraak gepland.
4. Er is geen nieuwe afspraak gepland.

Zorgmijding

Is het voorgekomen dat u zorg nodig had, maar dat u door de coronamaatregelen hiervoor geen contact heeft gezocht met een zorgverlener?
>> Het gaat hierbij om zorg die niet verband hield met het coronavirus.<<

1. Ja.
2. Nee.
3. Niet van toepassing, ik had geen zorg nodig.

Van welke zorgverlener had u een behandeling of afspraak nodig gehad?

>>Meerdere antwoorden mogelijk.<<

1. Huisarts.
2. Tandarts.
3. Fysiotherapeut.
4. Specialist in ziekenhuis.
5. Thuiszorg.
6. Psycholoog, psychiater of psychotherapeut.
7. Andere zorgverlener.

Om welke reden(en) heeft u geen contact opgenomen met [de zorgverlener]?

>>Meerdere antwoorden mogelijk.<<

1. Ik was bang om besmet te raken, of anderen te besmetten met het coronavirus.
2. Ik wilde de zorgverlener niet extra belasten.
3. Ik was bang dat de zorgverlener geen tijd had.
4. Door de coronacrisis kon ik het me financieel niet veroorloven.
5. Door de maatregelen vond ik het te ingewikkeld om een afspraak te maken.
6. De zorgverlener mocht geen behandelingen doen, de praktijk was gesloten.
7. Ik wist niet of je alweer afspraken kon maken bij de zorgverlener.
8. Ik vond mijn probleem niet dringend genoeg.
9. Andere reden, namelijk…

De vraag over redenen voor zorgmijding bij de specialist in het ziekenhuis bevatte ook de antwoordopties Ik was bang dat er geen plek zou zijn in het ziekenhuis, en Ik was bang om in isolatie te komen in het ziekenhuis. De groep mensen die zorg van de specialist meed (en daarmee deze antwoordopties kon kiezen) was echter te klein om betrouwbare cijfers te maken.

Deze tabellen zijn gebaseerd op de Gezondheidsenquête 2020, dat een onderzoek is naar (de ontwikkeling in) de gezondheid, medische contacten, leefstijl en het preventieve gedrag van de Nederlandse bevolking in particuliere huishoudens.

In de periode augustus tot en met december 2020 werd binnen de Gezondheidsenquête gevraagd naar (de impact van) corona(maatregelen), waarbij het ook over zorguitstel en zorgmijding ging.

In de statistiekjaren 2020 en 2021 werd de waarneming voor de Gezondheidsenquête verstoord door de coronacrisis. In delen van die jaren was niet mogelijk om aan huis interviews af te nemen en kwam er dus alleen via internet respons binnen.

Om hiermee om te kunnen gaan is het weegmodel van de Gezondheidsenquête aangepast voor de jaren 2020 en 2021. Daarbij is gebruikgemaakt van tijdreeksmodellen om te kunnen corrigeren voor het wegvallen van een deel van de waarneming.

Hierdoor zijn de cijfers zo goed mogelijk vergelijkbaar gemaakt met die van eerdere jaren. Meer informatie hierover kunt u vinden in de nota Toelichting berekening kwartaal- en jaarcijfers Gezondheidsenquête 2020.

Daar het een steekproefonderzoek betreft, zijn de weergegeven cijfers schattingen.

De precisie van deze schattingen wordt in deze tabellen weergegeven door het 95%-betrouwbaarheidsinterval. Dit interval bevat met 95% zekerheid de werkelijke (onbekende) waarde.
Indien er minder dan 100 mensen zijn ondervraagd wordt er geen schatting gegeven (.).

Tabellen