Hernieuwbare energie in Nederland 2024

Hernieuwbare energie is al jaren een speerpunt in het Nederlandse energiebeleid. Uit dit speerpunt is een jaarlijkse rapportage voortgekomen over hernieuwbare energie in Nederland. Dit rapport beschrijft de ontwikkelingen van de hernieuwbare energie in 2024. Tevens worden de gebruikte methoden en bronnen toegelicht.

1.1 Protocol Monitoring Hernieuwbare Energie

Bij het berekenen van de hernieuwbare energie moet een aantal keuzes worden gemaakt, zoals: welke bronnen tellen mee en hoe worden de verschillende vormen van energie opgeteld. Deze keuzen zijn gemaakt in overleg met brancheorganisaties, kennisinstellingen en het ministerie van Klimaat en Groene Groei en vastgelegd in het Protocol Monitoring Hernieuwbare Energie, RVO en CBS. Het protocol is in 2022 vernieuwd naar aanleiding van de implementatie in 2021 van de Renewable Energy Directive 2018/2001/EU (Europees Parlement en de Raad, 2018), ook wel bekend als RED II. Noemenswaardige aanpassingen zijn de introductie van een aparte normalisatie van wind op zee en wind op land, nieuwe richtlijnen over het rapporteren van biotransportbrandstoffen, de introductie van hernieuwbare koude en verschillende aanpassingen om het aandeel hernieuwbare energie te berekenen.

Eind 2023 is de RED III gepubliceerd (Europees Parlement en de Raad, 2023). Belangrijke punten uit deze vernieuwde Richtlijn zijn:

• Een hoger gezamenlijk hernieuwbare energie doel van 42,5 procent in 2030.
• Een jaarlijkse stijging van 1,1 procentpunt in hernieuwbare energie voor verwarming en koeling
• Sectorale (streef)doelstellingen voor hernieuwbare energie in de industrie en de gebouwde omgeving
• Strengere criteria voor de duurzaamheid en de broeikasgasemissiereductie van biomassa en biobrandstoffen
• Doelstellingen voor het gebruik van hernieuwbare waterstof en andere hernieuwbare brandstoffen van niet-biologische oorsprong (RFNBO’s) in de industrie en de transportsector.
• Bevordering van geavanceerde biobrandstoffen en RFNBO’s in de transportsector, met specifieke subdoelen voor het gebruik van deze brandstoffen.

Ook worden een aantal methodewijzigingen genoemd, deze zullen worden opgenomen in een nieuwe versie van het Protocol Monitoring Hernieuwbare Energie, RVO en CBS. De implementatiedatum van de RED III is verslagjaar 2025.

Het Protocol beschrijft drie methodes om het aandeel hernieuwbare energie te berekenen, te weten de bruto-eindverbruikmethode, de substitutiemethode en de primaire-energiemethode.

De bruto-eindverbruikmethode wordt gebruikt in de EU-richtlijn voor hernieuwbare energie (Renewable Energy Directive) uit 2009 (RED I) en de herziene versie uit 2018 (RED II). Deze methode wordt gebruikt om de rekentool van Eurostat SHARES mee in te vullen, waarmee het aandeel hernieuwbare energie wordt berekend.

De substitutiemethode berekent hoeveel verbruik van fossiele energie wordt vermeden door het verbruik van hernieuwbare energie. Deze methode werd vanaf de jaren negentig tot en met kabinet-Balkenende IV (2010) gebruikt voor nationale beleidsdoelstellingen. Daarna is de politiek overgestapt op de bruto-eindverbruikmethode. Daarmee is het politieke belang van de substitutiemethode afgenomen. De methode blijft echter wel relevant, omdat ze inzicht geeft in het vermeden verbruik van fossiele energie en de vermeden emissies van CO₂. Het vermijden van dit verbruik en deze emissies zijn de belangrijkste redenen om hernieuwbare energie te bevorderen.

De primaire-energiemethode wordt traditioneel gebruikt in internationale energiestatistieken van het Internationaal Energieagentschap (IEA) en Eurostat. Bij de primaire-energiemethode is de eerst meetbare en bruikbare vorm van de energiedrager voor het produceren van energie het uitgangspunt.

In het Protocol Monitoring Hernieuwbare Energie, RVO en CBS en in paragraaf 2.6 van deze publicatie staat meer informatie over de verschillende methoden.

1.2 Gebruikte databronnen

De cijfers zijn gebaseerd op een zeer diverse reeks databronnen. Een belangrijke bron vormen de gegevens uit de administratie van VertiCer (voorheen CertiQ), onderdeel van de landelijke netbeheerder TenneT. VertiCer ontvangt maandelijks van de regionale netbeheerders een opgave van de elektriciteitsproductie van een groot deel van de installaties die hernieuwbare stroom produceren. Voor windmolens en waterkrachtcentrales is daarmee meteen de hernieuwbare-elektriciteitsproductie bekend. Voor de hernieuwbare-elektriciteitsproductie uit het meestoken van biomassa in elektriciteitscentrales is naast informatie over de geproduceerde elektriciteit ook informatie nodig over het aandeel biomassa in de totale hoeveelheid gebruikte brandstoffen. De eigenaren van de centrales sturen deze aandelen apart op naar VertiCer. Achteraf moeten de centrales nog een accountantsverklaring overleggen over de juistheid van de gegevens. Eventueel volgen er nog correcties. Op basis van de door VertiCer vastgestelde hernieuwbare-elektriciteitsproductie geeft VertiCer certificaten voor Garanties van Oorsprong van groene stroom. Deze Garanties van Oorsprong zijn een voorwaarde voor het verkrijgen van subsidie. Ook kunnen de Garanties van Oorsprong gebruikt worden om groene stroom aan eindverbruikers te verkopen en te verhandelen. VertiCer registreert ook de productie van hernieuwbare warmte die voor subsidie in aanmerking komt. Ook deze data ontvangt en gebruikt het CBS. Sinds begin 2023, na de fusie van Vertogas en CertiQ tot VertiCer, behoort het certificeren van groen gas (opgewaardeerd biogas dat is ingevoed in het aardgasnet) ook tot de taken van VertiCer. Deze gegevens worden ook gebruikt door het CBS.

Een tweede belangrijke bron zijn de reguliere energie-enquêtes van het CBS. Voor de biotransportbrandstoffen zijn deze enquêtes een belangrijke databron, hoewel in toenemende mate gebruik wordt gemaakt van administratieve gegevens van de Nederlandse Emissieautoriteit. De gegevens over de afvalverbrandingsinstallaties zijn afkomstig van administratieve data van Rijkswaterstaat en de Vereniging Afvalbedrijven. Voor informatie over biogas uit rioolwaterzuiveringsinstallaties is gebruik gemaakt van de CBS-enquête Zuivering van Afvalwater, welke gecombineerd is met de uitvraag voor de meerjarenafspraken energie (MJA). Voor zonnewarmte, warmtepompen en biomassaketels voor warmte bij bedrijven zijn specifieke enquêtes uitgestuurd naar de leveranciers van dergelijke systemen. Voor de verzameling van data over zonnestroom wordt gebruik gemaakt van diverse registraties; in paragraaf 5.1 wordt hierover meer informatie verstrekt. Warmte/koudeopslag is in kaart gebracht op basis van gegevens over vergunningen van de provincies in het kader van de Grondwaterwet.

Het cijfer voor het biogene aandeel van het verbrande afval in afvalverbrandingsinstallaties is afkomstig van Rijkswaterstaat Leefomgeving. De stortgasgegevens komen uit de stortgasenquête van de Werkgroep Afvalregistratie (WAR) van Rijkswaterstaat Leefomgeving en de Vereniging Afvalbedrijven (VA). Aanvullend op de specifieke enquête van het CBS heeft de Vereniging Warmtepompen van haar leden de afzetgegevens over warmtepompen geleverd. De gegevens over de huishoudelijke houtkachels zijn afkomstig van TNO.

Als controle en om de nauwkeurigheid te beoordelen is gebruik gemaakt van overheidsmilieujaarverslagen. Het gebruik van de bronnen wordt nader toegelicht in de hoofdstukken 3 tot en met 8.

1.3 CBS-publicaties over hernieuwbare energie

StatLine

StatLine is de elektronische databank van het CBS waarin nagenoeg alle gepubliceerde cijfers te vinden zijn, inclusief een korte methodologische toelichting. Alle tabellen die informatie over hernieuwbare energie bevatten zijn te vinden via StatLine - Hernieuwbare Energie (cbs.nl)

Jaarrapport

Dit rapport verschijnt één keer per jaar in september. Het jaartal in de titel heeft steeds betrekking op het meest recente verslagjaar in het rapport. Het jaarrapport is gebaseerd op de nader voorlopige cijfers van juni. De ervaring leert dat de verschillen tussen de nader voorlopige cijfers en de definitieve cijfers voor de meeste onderdelen gering zijn.

Compendium voor de Leefomgeving

Het Compendium voor de Leefomgeving (www.clo.nl) bevat feiten en cijfers over milieu, natuur en ruimte in Nederland. Het is een uitgave van het CBS, het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) en Wageningen Universiteit en Research centrum (Wageningen UR). Het CBS levert drie indicatoren over hernieuwbare energie:

• Verbruik van hernieuwbare energie, 1990-2023 | Compendium voor de Leefomgeving
• Hernieuwbare elektriciteit, onderdeel van Bruto elektriciteitsproductie en inzet energiedragers, 1998-2024 | Compendium voor de Leefomgeving
• Windvermogen in Nederland, 1990-2023 | Compendium voor de Leefomgeving

Deze indicatoren bieden een compact overzicht van de beschikbare cijfers op StatLine geïllustreerd met grafieken en voorzien van achtergrondinformatie over beleid en statistische methoden.

Daarnaast is er in het CLO ook een indicator over zonnestroom (Opgesteld vermogen zonnestroom, 2019-2023 | Compendium voor de Leefomgeving) welke samengesteld is door PBL op basis van CBS data.

Aanvullend statistisch onderzoek & energietransitie-pagina

Met aanvullend statistisch onderzoek worden maatwerktabellen op verzoek van gebruikers gemaakt en deze bevatten cijfers die niet op StatLine te vinden zijn, maar wel op een andere wijze op de CBS-website worden gepubliceerd. Zie hiervoor op internet de pagina die met de volgende link te bereiken is: Industrie en energie (cbs.nl)

Op Energietransitie (cbs.nl) is alle informatie die het CBS publiceert op het gebied van de energietransitie bij elkaar gebracht.

1.4 Attenderingservice

Wilt u actief op de hoogte gehouden worden van nieuwe CBS-publicaties over hernieuwbare energie, stuur dan een e-mail naar HernieuwbareEnergie@cbs.nl en geef aan dat u wilt worden opgenomen in de mailinglist voor hernieuwbare energiestatistieken. U ontvangt dan een paar keer per jaar een mail.

1.5 Internationale cijfers over hernieuwbare energie

Op de website van Eurostat is via Overview - Energy - Eurostat (europa.eu) data over energiecijfers in Europa te vinden. Gedetailleerde informatie over het aandeel hernieuwbare energie in overeenstemming met de EU-Richtlijn Hernieuwbare Energie is te vinden via Additional data - Energy - Eurostat (europa.eu). De officiële publicaties van Eurostat verschijnen relatief laat na afloop van het verslagjaar en bevatten weinig contextuele informatie. Om toch snel een overzicht te krijgen van de ontwikkelingen en achtergronden daarbij heeft de Europese Commissie opdracht gegeven om per hernieuwbare energietechniek snelle publicaties te maken met een toelichtende tekst over de ontwikkelingen in de belangrijkste landen. Deze publicaties zijn te vinden via de website EurObserv'ER | Measures the progress made by renewable energies European Union (eurobserv-er.org). Deze publicaties zijn relatief snel na afloop van het verslagjaar beschikbaar. Soms wordt volstaan met schattingen, wat ten koste kan gaan van de kwaliteit van de cijfers. Daarentegen zijn de publicaties van Observ’ER meestal wel geschikt voor een snelle indicatie van de ontwikkelingen in de belangrijkste landen.

Een overzicht van de Europese doelstellingen met betrekking tot hernieuwbare energie met verwijzingen naar verschillende beleidsdocumenten is te vinden op Renewable energy targets (europa.eu)

Via IEA – International Energy Agency is de website van het IEA bereikbaar. De standaardpublicatie van het IEA over hernieuwbare energie, Renewables Information - Data product - IEA, is niet vrij beschikbaar, maar te koop als hard copy of als pdf-bestand. Naast het maken van statistiek heeft het IEA ook een paraplufunctie voor diverse techniekgeoriënteerde samenwerkingsverbanden. Deze worden Technology agreements of Implementing agreements genoemd. Met betrekking tot hernieuwbare energie bestaan er een aantal van dit soort samenwerkingsverbanden, met vaak eigen websites: Bioenergy | International Collaboration in Bioenergy (ieabioenergy.com) over biomassa, Home - IEA-PVPS over zonnestroom en IEA SHC || International Energy Agency Solar Heating and Cooling Programme over zonnewarmte. Op deze websites zijn diverse publicaties te vinden welke soms ook unieke statistische informatie bevatten.

Tot slot zijn er Europese brancheverenigingen actief op het gebied van statistische informatie. Zo publiceert WindEurope (www.windeurope.org) doorgaans rond 1 februari cijfers over de afzet van windmolens (in MW) per land in het voorafgaande jaar. Ook de brancheorganisatie voor de productie van biodiesel (www.ebb-eu.org), thermische zonne-energiesystemen (https://solarheateurope.eu/) en warmtepompen (www.ehpa.org) presenteren cijfers per land.

1.6 Regionale cijfers over hernieuwbare energie

Het is niet mogelijk om alle cijfers regionaal uit te splitsen. Voor grootschalige technieken zoals afvalverbrandingsinstallaties en het meestoken van biomassa in elektriciteitscentrales heeft dat te maken met de vertrouwelijkheid. Uitsplitsing van deze cijfers naar provincie zou ertoe leiden dat cijfers van een individuele installatie herleidbaar zijn.

Voor een aantal andere technieken zijn geen regionale cijfers beschikbaar, omdat het CBS de cijfers vaststelt aan de hand van opgaven van landelijk opererende leveranciers van hernieuwbare-energiesystemen (zonnewarmte, warmtepompen) of hernieuwbare energie (biobrandstoffen). Om de lastendruk te beperken vraagt het CBS niet aan deze leveranciers in welke regio zij hun producten hebben afgezet. Maar zelfs als het CBS dit zou vragen, is niet zeker of daarmee wel regionale cijfers gemaakt kunnen worden, omdat deze leveranciers vaak niet direct leveren aan de eindverbruiker.

Voor een aantal technieken zijn wel regionale cijfers beschikbaar. Het gaat om windenergie (hoofdstuk 4), sinds 2018 om zonnestroom (hoofdstuk 5.1), bodemenergie met onttrekking van grondwater (hoofdstuk 7.3) en sinds 2019 is er een regionale maatwerktabel voor biomassa (hoofdstuk 8) Biomassa regionaal, 2021-2022 | CBS. Op de website van de Regionale klimaatmonitor - Klimaatmonitor (databank.nl) van Rijkswaterstaat zijn meer regionale cijfers over hernieuwbare energie beschikbaar. Voor een aantal technieken zijn de CBS-cijfers met verdeelsleutels verder uitgesplitst. Voor andere technieken wordt dat gedeelte van de populatie uitgesplitst waarvoor gegevens beschikbaar zijn.

In het klimaatakkoord is een belangrijke rol toebedeeld aan zogenaamde RES (Regionale energiestrategie) regio’s voor het stimuleren van de energietransitie en in het bijzonder voor de ontwikkeling van zonnestroom en wind op land. Naar aanleiding hiervan heeft het CBS een StatLine-tabel met productie en vermogen van zonnestroom en wind op land per RES regio: Hernieuwbare energie; zonnestroom, windenergie, RES-regio.

Dit hoofdstuk geeft een algemeen overzicht over de ontwikkeling van hernieuwbare energie in Nederland. Eerst volgt een overzicht van het totaal aan hernieuwbare energie met alle vormen van energie bij elkaar waarna uitsplitsingen volgen voor hernieuwbare elektriciteit, hernieuwbare warmte en hernieuwbare energie voor vervoer. Daarna komt uitleg over internationale vergelijkingen, de rekenmethode achter de cijfers en subsidies.

2.1 Hernieuwbare energie totaal

In de RED I uit 2009 hebben Europese regeringen en het Europees parlement gezamenlijk afgesproken dat 20 procent van het energetisch eindverbruik van energie moest komen uit hernieuwbare bronnen in 2020. Dit doel als geheel is behaald (Europese Commissie, 2022). De Nederlandse bijdrage van 14 procent is behaald met behulp van een statistische overdracht van Denemarken (Rijksoverheid, 2022a).
In 2018 is een nieuw gezamenlijk Europees doel van 32 procent hernieuwbare energie in 2030 afgesproken in de herziene RED II. Eind 2023 is een nieuwe versie van de RED gepubliceerd, RED III. Hierin zijn nieuwe doelstellingen voor 2030 afgesproken en is het gezamenlijke doel voor hernieuwbare energie in de EU verhoogd naar minimaal 42,5 procent (Europese Commissie, 2023a). De voorziene bijdrage van Nederland is 39 procent (Europese Commissie, 2023b).

Ontwikkelingen

In 2024 was het aandeel hernieuwbare energie 19,8 procent van het eindverbruik van energie, ruim 2 procentpunt hoger dan in 2023. Het verbruik van hernieuwbare energie was in 2024 met 358 petajoule 15 procent hoger dan het jaar ervoor. Het totale bruto energetisch eindverbruik was 1807 PJ in 2024, dit is ongeveer gelijk aan 2023. Sinds een aantal jaren is er een dalende trend te zien in het totale bruto energetisch eindverbruik. De hogere energieprijzen in combinatie met zachtere weersomstandigheden in 2022 hebben deze daling versneld. In 2024 lijkt deze daling gestabiliseerd.

Het verbruik van energie uit biomassa is met 15 procent gestegen in 2024. Dit is grotendeels het gevolg van een verdubbeling van het gebruik van biodiesel. De meestook van vaste biomassa bij elektriciteitscentrales laat een verdere daling zien. Biomassa levert ongeveer een derde van het totaal aan hernieuwbare energie en is hiermee de belangrijkste hernieuwbare bron.

Het bruto eindverbruik van windenergie laat een stijging van 20 procent zien in 2024. Hiermee staat wind op de tweede plek met een bijdrage van 32 procent aan het totaal aan hernieuwbare energie. Het opgestelde vermogen voor windenergie groeide in 2024 met ongeveer 9 procent naar 11,7 gigawatt. Deze stijging is grotendeels te danken aan nieuwe windmolens op zee, hier is 770 megawatt bijgekomen. Het vermogen op land steeg met 208 megawatt.

De bijdrage van zonne-energie (zonnestroom en zonnewarmte) aan het energieverbruik uit hernieuwbare bronnen is 22 procent. De ontwikkeling van de elektriciteitsproductie uit zonnepanelen was in 2024 met een groei van 9 procent wat minder fors dan in voorgaande jaren. De groei is grotendeels te danken aan de toename van het vermogen van de zonnepanelen, eind 2024 stond ruim 25 gigawatt opgesteld.

De bijdrage van warmtepompen (buitenluchtwarmte en bodemwarmte) aan de totale hoeveelheid hernieuwbare energie is met 8 procent nog relatief klein, maar is de afgelopen jaren aanzienlijk toegenomen. De totale hoeveelheid onttrokken warmte nam in 2024 vergeleken met een jaar eerder met 16 procent toe tot 30 PJ.

Het eindverbruik van energie uit hernieuwbare bronnen gebeurt in de vorm van elektriciteit (60%), warmte (28%) en biobrandstoffen voor vervoer (12%). In de jaren tot 2015 zat de groei vooral bij hernieuwbare warmte, maar sinds 2015 liet juist ook het verbruik van hernieuwbare elektriciteit een grote toename zien. De groei van het totale vermogen van windmolens en zonnepanelen heeft hier belangrijk aan bijgedragen.

In 2018 en 2019 liet het verbruik van biobrandstoffen voor vervoer een flinke groei zien, veroorzaakt door een aanscherping van de wetgeving. Daarna vlakte de groei af, vooral omdat bedrijven meer gebruik hebben gemaakt van de mogelijkheid om vanaf 2018 de verplichting in te vullen via leveringen aan de zeescheepvaart, welke voor de statistiek telt als bunkers, een vorm van export, en niet als verbruik (zie ook 8.11). In 2024 groeide het gebruik van hernieuwbare energie voor vervoer juist weer sterk door een forse toename van de verplichting voor oliebedrijven om hernieuwbare energie te leveren aan de binnenlandse markt (zie ook 8.11).

In 2020 heeft een statistische overdracht plaatsgevonden. Aangezien dit geen fysieke overdracht van energie is geweest wordt deze ook niet onder een van de drie toepassingen (elektriciteit, warmte, vervoer) onderverdeeld.

Methode

De methode voor het bepalen van het eindverbruik van hernieuwbare energie wordt per energiebron beschreven in de hoofdstukken 3 tot en met 8. Voor het totale bruto energetisch eindverbruik (de noemer van het aandeel hernieuwbare energie) tot en met 2023 is gebruik gemaakt van de SHARES (Short assessment of renewable energy sources)-applicatie (Eurostat, 2025). Deze applicatie berekent het bruto eindverbruik van energie op basis van de jaarvragenlijsten over energie die alle lidstaten jaarlijks invullen en opsturen naar Eurostat en IEA, aangevuld met extra data die niet reeds in deze jaarvragenlijsten zitten.

Het nader voorlopige cijfer van de noemer voor 2024 is berekend uit het 2023-cijfer uit SHARES en de mutatie 2024–2023 van het energetisch eindverbruik uit de voorlopige nationale Energiebalans Energiebalans; aanbod, omzetting en verbruik (cbs.nl). Om de berekening van het voorlopige cijfer voor de noemer nauwkeuriger te maken neemt het CBS de ontwikkeling van internationaal vliegverkeer apart mee. Internationaal vliegverkeer zit niet in het finaal energieverbruik van de nationale en internationale energiebalans, maar wel in de noemer van het aandeel hernieuwbare energie.

2.2 Hernieuwbare elektriciteit

Tot en met 2010 was er voor hernieuwbare elektriciteit een aparte doelstelling die voortkwam uit de EU-Richtlijn Hernieuwbare Elektriciteit uit 2001. In de RED I (2009) is er geen aparte doelstelling meer opgenomen voor hernieuwbare elektriciteit. Wel moeten lidstaten rapporteren over het geplande en gerealiseerde aandeel hernieuwbare elektriciteit.

De productie van elektriciteit uit windenergie en waterkracht is afhankelijk van het aanbod van wind en water. Op jaarbasis kunnen er flinke fluctuaties zijn. Deze fluctuaties verminderen het zicht op structurele ontwikkelingen. Om deze fluctuaties uit te filteren, zijn normalisatieprocedures gedefinieerd voor elektriciteit uit windenergie en waterkracht. Tabel 2.2.1 geeft de genormaliseerde cijfers en ook de niet genormaliseerde cijfers. Voor windenergie geldt dat de normalisatiemethode vanaf verslagjaar 2021 is aangepast doordat wind op land en wind op zee nu apart worden genormaliseerd. Dat is nauwkeuriger en vloeit voort uit de aanpassing van de RED II.

Daarnaast kan onderscheid gemaakt worden tussen de netto en bruto productie van hernieuwbare elektriciteit. Het verschil zit in het eigen verbruik van de installaties. Waterkrachtinstallaties en zonnepanelen hebben een klein, verwaarloosbaar, eigen verbruik. Biomassa-installaties hebben juist een relatief groot eigen verbruik. Vooral afvalverbrandingsinstallaties hebben behoorlijk wat elektriciteit nodig voor onder andere rookgasreiniging. Informatie over het eigen verbruik en de netto productie van installaties op biomassa is te vinden in hoofdstuk 8 en op StatLine - Hernieuwbare elektriciteit; productie en vermogen (cbs.nl).

Ontwikkelingen

In 2024 lag de bruto genormaliseerde binnenlandse productie van hernieuwbare elektriciteit op 50 procent van het elektriciteitsverbruik. In 2023 was dit 46 procent. Deze groei wordt veroorzaakt door meer elektriciteitsproductie uit wind en zon.

De opwekking van hernieuwbare elektriciteit vindt vooral plaats met windmolens; ze verzorgen iets meer dan de helft van de totale productie. In 2024 was de genormaliseerde productie van de windmolens 27 procent van het Nederlandse stroomverbruik. De bijdrage van binnenlandse zonnestroom aan de Nederlandse stroomvoorziening is in 2024 opnieuw gegroeid en kwam uit op 18 procent. De genormaliseerde elektriciteitsproductie uit biomassa is juist gedaald. Biomassa leverde in 2024 een bijdrage van 5 procent aan de totale stroomvoorziening. Een kleine bijdrage wordt geleverd door waterkracht; dit was in 2024 ongeveer gelijk aan 2023.

Certificaten van Garanties van Oorsprong voor groene stroom

Via VertiCer kunnen binnenlandse producenten van hernieuwbare elektriciteit certificaten van Garanties van Oorsprong (GvO’s) krijgen voor hun hernieuwbare stroom. Deze Garantie van Oorsprong is nodig om gebruik te kunnen maken van de subsidies voor groene stroom en om de eindafnemers te garanderen dat de afgenomen groene stroom daadwerkelijk groen is.

In 2024 was de vraag naar groene stroom (de hoeveelheid afgeboekte Garanties van Oorsprong) 74 miljard kilowattuur (VertiCer, 2025). Dit is bijna 17 miljard kWh meer dan in 2023 en staat in 2024 gelijk aan 62 procent van het totale bruto elektriciteitsverbruik. Ter vergelijking: in 2015 was dit 36 procent.

De binnenlandse productie (niet genormaliseerd) van hernieuwbare elektriciteit was met 62 miljard kWh in 2024 lager dan de hoeveelheid afgeboekte GvO’s voor groene stroom. Deze fysieke productie hoeft niet overeen te komen met hetgeen wat is afgeboekt. Afgeboekte GvO’s kunnen namelijk ook geïmporteerd zijn.

Internationaal is er waarschijnlijk nog steeds sprake van een overschot aan GvO’s voor groene stroom. Dit is te zien aan het aantal verlopen certificaten (in Nederland bijna 4 miljard kWh in 2024) en het feit dat groene stroom niet, of maar een klein beetje, duurder is dan grijze stroom. In 2022 is het aantal verlopen certificaten omhoog geschoten ten opzichte van eerdere jaren, dit komt doordat de GvO’s voor niet-netleveringen vanaf dit jaar ook kunnen verlopen als gevolg van een administratieve wijziging. In 2023 zijn de verlopen certificaten weer naar een lager niveau gezakt. De reden voor het overschot van GvO’s is dat in veel andere landen alleen de aanbodzijde van hernieuwbare elektriciteit wordt gestimuleerd, terwijl in Nederland ook de vraagzijde aandacht krijgt via het aanbieden van groene stroom aan eindverbruikers. Dat maakt het enerzijds onzeker of de toename van de vraag naar groene stroom in Nederland heeft geleid tot een toename van de productie van groene stroom, in Nederland of elders in Europa, en niet alleen tot een toename van het aantal bestaande installaties buiten Nederland dat certificaten aanbiedt.

Anderzijds zijn er aanbieders van groene stroom die expliciet benadrukken dat de geleverde stroom in Nederland geproduceerd is en mogelijk hiermee stimuleren dat meer groene stroom daadwerkelijk in Nederland wordt geproduceerd. Om deze claim waar te kunnen maken moeten deze aanbieders certificaten kopen gekoppeld aan in Nederland opgewerkte hernieuwbare elektriciteit.

De aanmaak van certificaten voor GvO’s voor binnenlandse productie van hernieuwbare elektriciteit (het aantal uitgegeven GvO’s) is niet gelijk aan de daadwerkelijke fysieke productie (zie Tabel 2.2.1). Het verschil tussen productie en aanmaak van certificaten is in de afgelopen jaren toegenomen. In 2024 bedraagt dit verschil 14 procent. Er zijn twee belangrijke redenen voor dit verschil. Ten eerste zijn er installaties die wel hernieuwbare elektriciteit maken, maar geen GvO’s aanvragen. Dit speelt bij zonnestroom en wordt verder toegelicht in paragraaf 2.7. Ten tweede zit er doorgaans één en soms een paar maanden tussen de fysieke productie en de uitgifte van de GvO’s. In de toekomst zal deze doorlooptijd worden ingekort naar dagen en zelfs uren. Op deze manier kan gegarandeerd worden dat de gebruikte stroom binnen een van tevoren afgesproken tijdsperk geproduceerd is. Bij de productie van groene waterstof is dit een vereiste (Europese Commissie, 2023c). Daarnaast zorgt een kortere doorlooptijd tussen productie, certificering en verbruik voor een betere aansluiting tussen vraag een aanbod van hernieuwbare elektriciteit.

2.3 Hernieuwbare warmte en koude

In tegenstelling tot hernieuwbare elektriciteit en hernieuwbare energie voor vervoer waren er voor hernieuwbare warmte nooit concrete beleidsdoelstellingen op nationaal of Europees niveau geweest. Voor de RED I uit 2009 waren landen verplicht om te rapporteren over het geplande en gerealiseerde aandeel eindverbruik van energie voor verwarming uit hernieuwbare bronnen. In het bij de EU ingediende actieplan voor hernieuwbare energie gaf Nederland aan dat de regering vooralsnog uitging van 9 procent hernieuwbare warmte in 2020 (Rijksoverheid, 2010). Het daadwerkelijke aandeel kwam uit op 8 procent (zie Tabel 2.3.1).

Vanaf verslagjaar 2021 telt hernieuwbare koude volgens de RED II mee voor het aandeel hernieuwbare energie voor verwarming en koeling. In 2025 zijn voor het eerst cijfers hierover meegenomen, de methode hiervoor staat beschreven in Hernieuwbare koude volgens Europese Richtlijn Hernieuwbare Energie | CBS. In de RED II, welke zich richt op de periode 2021 tot en met 2030, is een (indicatieve) doelstelling opgenomen voor het aandeel hernieuwbare energie voor warmte en koude. Dit aandeel zou met 1,1 procentpunt per jaar moeten stijgen of 1,3 procentpunt als een land restwarmte (en/of koude) mee wil laten tellen.

In RED III is een bindende stijging van het aandeel hernieuwbare warmte opgenomen. In de periode 2021-2025 moet een jaarlijkse groei van 0,8 procentpunt plaatsvinden. Voor de periode 2025-2030 is dit 1,1 procentpunt groei per jaar. Er kan gekozen worden om het gebruik van restwarmte- en koeling en/of het hernieuwbare deel van het elektriciteitsverbruik van warmtepompen mee te tellen in deze jaarlijkse groei, tot een limiet van 0,4 procentpunten. Als hiervoor gekozen wordt stijgt het jaarlijkse groeidoel ook, met maximaal 0,2 procentpunt. Zie voor verdere toelichting 6. Hernieuwbare warmte en koude – artikels 7.3, 23 & 24 | CBS

In de afgelopen jaren is de invloed van de doelen uit de RED zichtbaar in de regelingen die de ontwikkeling van hernieuwbare warmte moeten stimuleren. In de subsidieregeling SDE was al een bonus voor warmte bij projecten met gelijktijdige productie van elektriciteit en warmte. Vanaf 2012 is er in de SDE+(+) ook subsidie voor installaties die alleen warmte uit hernieuwbare bronnen produceren en vanaf 2016 is er ISDE voor diverse kleinschalige technieken voor hernieuwbare warmte. Bovendien is vanaf 1 juli 2018 de aansluitplicht voor aardgas bij nieuwe woningen vervallen, wat een stimulering is voor de toepassing van alternatieven voor verwarming zoals warmtepompen of warmtenetten.

Ontwikkelingen

Het aandeel hernieuwbare warmte en koude was 11,2 procent van het totale eindverbruik van energie voor warmte in 2024. In 2023 was dit 10,2 procent. De totale hernieuwbare warmte is in 2024 met 9 procent gestegen naar 100 petajoule. Het totale verbruik van energie voor warmte is in 2024 ongeveer gelijk aan in 2023. Vergeleken met 2023 was er een toename van het verbruik van hernieuwbare warmte uit buitenluchtwarmte (+19%) en bodemwarmte (+7%), wat vooral in combinatie met een warmtepomp gebeurt. De warmte afkomstig uit de aarde liet een stijging van 10 procent zien. Hernieuwbare koude is met 9 procent toegenomen. De warmte afkomstig uit zonne-energie is nagenoeg gelijk gebleven.

De bijdrage van warmte uit biomassa is in 2024 met 7 procent toegenomen ten opzicht van een jaar eerder. Dit is vooral te danken aan de toename van het verbruik van biodiesel en door meer biomassaverbruik bij bedrijven.

Een belangrijke bron voor hernieuwbare warmte zijn de houtkachels van huishoudens. Impliciete steun van de overheid voor het houtverbruik door huishoudens is de energiebelasting op aardgas en het ontbreken van een energiebelasting op hout. Voor veel huishoudens is geld overigens niet de belangrijkste drijfveer om hout te stoken: sfeer is ook een belangrijke factor. Mogelijk dat de beleving hiervan is gewijzigd door de stijging van de gasprijzen in 2022. CBS heeft daar momenteel nog geen goed zicht op, want onderzoek naar houtverbruik woningen is lastig en duur en vindt daarom slechts eens in zes jaar plaats (zie ook paragraaf 8.6).

2.4 Hernieuwbare energie voor vervoer

De RED I uit 2009 bevatte niet alleen een bindende doelstelling voor hernieuwbare energie totaal maar ook een bindende doelstelling voor hernieuwbare energie voor vervoer. In 2020 moest het verbruik van hernieuwbare energie voor vervoer 10 procent zijn van het totale verbruik van benzine, diesel, biobrandstoffen en elektriciteit voor vervoer. Om dit doel te bereiken heeft de nationale overheid leveranciers van benzine en diesel verplicht om een (oplopend) aandeel van de geleverde energie uit hernieuwbare bronnen te laten komen (Wet Milieubeheer, onderdeel Hernieuwbare Energie Vervoer). Meestal doen ze dat door het bijmengen van biobrandstoffen in fossiele benzine of diesel.

Vanaf verslagjaar 2021 geldt de vernieuwde EU-Richtlijn Hernieuwbare Energie (RED II). Hierin is voor verslagjaar 2030 ook weer een bindende doelstelling opgenomen voor het aandeel hernieuwbare energie voor vervoer, namelijk 14 procent. Voor tussenliggende jaren moeten lidstaten zelf een indicatief traject vast stellen. De rekenwijze voor het aandeel hernieuwbare energie voor vervoer is complex en vanaf 2021 anders dan voor 2020 en eerder.

In het najaar van 2023 is een nieuwe versie van de EU-Richtlijn Hernieuwbare Energie (RED III) aangenomen door de EU met voor hernieuwbare energie voor vervoer nieuwe doelstellingen voor 2030 en nieuwe rekenregels. Voor hernieuwbare energie in de vervoerssector geldt dat er in de RED III enkele zaken hetzelfde blijven ten opzichte van de RED II, maar ook dat enkele zaken veranderen. Voor een uitgebreidere beschrijving van de belangrijkste wijzigingen voor vervoer in de RED III ten opzichte van de RED II kan een eerder verschenen publicatie van ons geraadpleegd worden (CBS, 2025a). Eurostat heeft aangegeven per verslagjaar 2025 over te stappen op de rekenregels volgens RED III. Wij volgen Eurostat hierin en in deze publicatie, met gegevens tot en met verslagjaar 2024, worden dus nog de rekenregels volgens RED II gebruikt.

Ontwikkelingen

In 2024 was het aandeel hernieuwbare energie voor vervoer 20,3 procent en daarmee heeft Nederland het doel van 14 procent hernieuwbare energie voor vervoer volgens RED II reeds ruim gehaald. 

De nationale verplichting voor leveranciers om hernieuwbare energie te leveren is omhoog gegaan van 18,9 procent in 2023 naar 28,4 procent in 2024 (Staatsblad, 2024). Vanaf 2026 zal RED III geïmplementeerd worden met een ander systeem van verplichtingen.

Een belangrijke reden voor de stijging van het aandeel hernieuwbare energie voor vervoer in 2024 is een grote toename van de geleverde hoeveelheid biodiesel, welke verdubbeld is ten opzichte van 2023. Daarnaast kan de stijging verklaard worden door de grote toename van het aandeel geavanceerde biobrandstoffen, met name een gevolg van een sterke stijging in de jaarverplichting van geavanceerde biobrandstoffen. Bovendien is er geen plafond voor geavanceerde biobrandstoffen. Ook het verbruik van hernieuwbare elektriciteit voor vervoer is gestegen in 2024, zowel door het gestegen elektriciteitsverbruik van wegvervoer als een toenemend aandeel van elektriciteit uit hernieuwbare bronnen - in 2024 bijna 40 procent.

Het gerealiseerde aandeel hernieuwbare energie voor vervoer volgens de RED loopt niet gelijk op met het verplichte aandeel volgens de nationale wet- en regelgeving Energie voor Vervoer, doordat de berekening anders is (zie methodesectie). Vanaf 2021 speelt dit in sterke mate bij biobrandstoffen uit gebruikte frituurolie en dierlijk vet, welke in RED II veel sterker begrensd zijn dan in de nationale wet- en regelgeving. Ter compensatie zijn overigens wel duidelijk hogere verplichte percentages hernieuwbare energie voor vervoer opgenomen in de nationale wet- en regelgeving.

Sinds de aanpassing van de RED I in 2015 worden er binnen de dubbeltellende biobrandstoffen twee categorieën onderscheiden: gewone dubbeltellende biobrandstoffen (uit gebruikt frituurvet en dierlijke vetten) en zogenaamde geavanceerde biobrandstoffen (uit milieuvriendelijke grondstoffen). Voor deze geavanceerde biobrandstoffen zijn er aparte doelstellingen. Voor RED II is dit doel 0,2 procent in 2022, 1 procent in 2025 en 3,5 procent in 2030. Volgens de nationale wetgeving waren bedrijven in 2023 verplicht om 2,4 procentpunt van de verplichting met geavanceerde biobrandstoffen in te vullen, oplopend naar 7 procent in 2030. Hiervoor kunnen ook administratief vergroende leveringen van aardgas aan vervoer meetellen, mits het administratief gekoppelde biogas uit de juiste grondstoffen is gemaakt. Voor 2024 kwam het aandeel geavanceerde biobrandstoffen al uit op 10,6 procent waarmee Nederland dit EU-doel voor 2030 dus nu al gehaald heeft.

Sinds 2022 wordt er in Nederland ook biokerosine in bijgemengde vorm gebunkerd. Dit wordt ook wel Sustainable Aircraft Fuel (SAF) genoemd. De getankte hoeveelheid SAF is sindsdien sterk toegenomen van 2,6 PJ in 2023 naar 5,1 PJ in 2024. In relatieve zin maakte SAF in 2023 1,8% uit van de totale hoeveelheid gebunkerde kerosine en is het aandeel in 2024 naar 3,4% gestegen. De Europese Unie heeft middels de REFuelEU-wet een verplichting opgesteld waarin het percentage SAF moet groeien van 2 procent in 2025 naar 6 procent in 2030.

Methode

Voor de EU-Richtlijn Hernieuwbare Energie tellen alleen biobrandstoffen mee welke voldoen aan de duurzaamheidscriteria uit deze Richtlijn. Het verbruik van duurzame biobrandstoffen is bepaald zoals beschreven in paragraaf 8.11.

Via de wet en regelgeving Energie voor Vervoer uit 2018 (voortbouwend op vergelijkbare wetten met verplichtingen) zijn Nederlandse oliebedrijven verplicht om hernieuwbare energie op de markt te brengen. De berekening voor het aandeel hernieuwbare energie voor vervoer uit de wet- en regelgeving Energie voor Vervoer (zoals toegepast door NEa) is niet precies hetzelfde als de berekening volgens de EU-Richtlijn Hernieuwbare Energie, waardoor de resulterende percentages verschillen. De rekenwijze verschilt op de volgende onderdelen:

• Carry-over: Oliebedrijven hebben voor de wet- en regelgeving Energie voor Vervoer de mogelijkheid om het ene jaar meer te doen en het andere jaar minder. De EU-richtlijn kent deze verschuiving niet en gaat uit van de fysieke leveringen in het verslagjaar. Deze flexibiliteit verlaagt de kosten voor de oliebedrijven.
• Hernieuwbare elektriciteit voor railvervoer: Elektriciteit voor railvervoer is geen onderdeel van de wet Hernieuwbare Energie Vervoer, maar telt wel mee voor de EU-doelstelling via het EU-gemiddelde aandeel hernieuwbare elektriciteit.
• Biobrandstoffen voor mobiele werktuigen: Mobiele werktuigen in de bouw en landbouw gebruiken net als veel wegvoertuigen diesel. In deze diesel zit ook biodiesel bijgemengd. Voor de EU-richtlijn valt het gebruik van (bio)diesel door deze mobiele werktuigen niet onder vervoer en telt deze dus niet mee voor het verplichte aandeel hernieuwbare energie voor vervoer. Voor de wet- en regelgeving Energie voor Vervoer tellen de biobrandstoffen geleverd aan mobiele werktuigen wel mee bij het voldoen aan de verplichting. Bij de bepaling van de grondslag voor de verplichting geldt hetzelfde verschil, nationaal tellen de mobiele werktuigen wel mee, internationaal niet.
• Met ingang van verslagjaar 2018 is het voor bedrijven mogelijk om biobrandstoffen geleverd aan de nationale en internationale scheepvaart mee te laten tellen voor het voldoen aan hun verplichting. Leveringen aan de scheepvaart tellen alleen mee voor de EU-verplichting als deze zijn geleverd aan schepen met vertrek en aankomst in Nederland. Veel schepen varen naar het buitenland en de meeste biobrandstoffen geleverd aan schepen tellen daarom ook niet mee voor het aandeel hernieuwbare energie voor vervoer voor de EU-richtlijn, en ook niet voor het totaal aandeel hernieuwbare energie. In 2020 waren de leveringen van biobrandstoffen aan de zeevaart zo sterk gestegen dat het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat heeft besloten enkel nog geavanceerde biobrandstoffen toe te staan. Dat heeft in 2021 geleid tot een daling van de biobrandstoffen geleverd aan de zeevaart (zie ook paragraaf 8.11), hoewel de geleverde hoeveelheden met 7 PJ nog steeds substantieel waren. In 2022 stegen de leveringen aan de zeevaart weer fors tot 18 PJ. In 2023 is de hoeveelheid gebunkerde biobrandstoffen afgenomen tot 13,8 PJ, en in 2024 nog iets verder tot 10,1 PJ. Deze daling kan worden verklaard door verschillende extra reguleringen van de overheid om het aandeel hernieuwbare energie in de zeevaart beter te balanceren ten opzichte van de andere vervoerssectoren.
• Met ingang van verslagjaar 2021 geldt er voor biobrandstoffen uit gebruikte frituurolie en dierlijke vetten volgens de EU-richtlijn een limiet van 1,7 procent. In de nationale wet- en regelgeving ligt deze limiet veel hoger: op 10 procent.
• Berekening noemer: in de EU-richtlijn gaat het om benzine, diesel en elektriciteit voor wegvervoer en spoor. In de wet- en regelgeving Energie voor Vervoer gaat het ook om alle belast uitgeslagen benzine en diesel. Het uitsluiten van leveringen aan mobiele machines is door aanpassing van de wet vanaf verslagjaar 2018 niet meer mogelijk.

2.5 Hernieuwbare energie in de EU

Nederland heeft weinig hernieuwbare energie ten opzichte van veel andere Europese landen. In 2023 komt in Nederland ruim 17 procent van alle energie uit hernieuwbare bronnen, bij koploper Zweden is dit 66 procent.

Er zijn drie belangrijke redenen waarom Nederland zo laag staat op de Europese ranglijst. Ten eerste hebben we nauwelijks waterkracht door de geringe hoogteverschillen in onze rivieren. Ten tweede wordt er relatief weinig hout verbruikt door huishoudens. In Nederland hebben de meeste huishoudens een aardgasaansluiting en soms stadsverwarming. In veel andere landen ontbreken deze aansluitingen op het platteland. Hout concurreert in Nederland dus altijd met het makkelijke aardgas of stadsverwarming. In het buitenland zijn er veel gebieden waar hout alleen concurreert met elektriciteit, kolen of olie. Deze laatste drie energiedragers zijn relatief duur en en/of bewerkelijk. In die gebieden is hout daarom relatief snel aantrekkelijk.

Er is een derde reden waarom het aandeel hernieuwbare energie in Nederland lager is dan in bijvoorbeeld Denemarken, Duitsland of Spanje. In deze landen heeft de overheid ‘nieuwe’ vormen van hernieuwbare energie zoals windenergie of zonnestroom in het verleden meer gesteund dan in ons land. Dit is een politieke keuze. Direct of indirect kost het stimuleren van deze vormen van hernieuwbare energie geld en in Nederland heeft de politiek dat er niet altijd voor over gehad. Sinds 2014 is hierin verandering gekomen met het ‘op stoom komen’ van de SDE-subsidieregeling en de forse verhogingen van de subsidiebudgetten (zie verder paragraaf 2.7 Subsidies). De ruimere subsidiemogelijkheden waren niet direct zichtbaar in de realisatiecijfers vanaf 2014, omdat vooral voor de grote projecten er veel tijd zit tussen plannen, discussie over de ruimtelijke inpassing, aanvraag en realisatie. De laatste jaren is een grote groei zichtbaar voor zonnestroom, windenergie en warmtepompen, gestimuleerd door de subsidies.

2.6 Vergelijking methoden voor berekening totaal aandeel hernieuwbare energie

Het Protocol Monitoring Hernieuwbare Energie beschrijft drie methodes om het aandeel hernieuwbare energie uit te rekenen, namelijk de bruto-eindverbruikmethode, de substitutiemethode en de primaire energiemethode.

Bruto-eindverbruikmethode

In de RED I uit 2009 hebben Europese regeringen en het Europees Parlement gezamenlijk afgesproken om 20 procent van het energetisch eindverbruik van energie in 2020 uit hernieuwbare bronnen te laten komen. In deze richtlijn staat ook de methode beschreven om dit doel te monitoren, de bruto-eindverbruikmethode. Bij de berekeningen van het aandeel hernieuwbare energie wordt gebruik gemaakt van concepten uit de energiebalans. In de RED is het bruto eindverbruik opgebouwd uit drie componenten: elektriciteit, warmte & koude en vervoer. Hieronder worden de belangrijkste aspecten van de op dit moment geldige RED II toegelicht.

Voor elektriciteit is het eindverbruik van hernieuwbare energie gelijk gesteld aan de bruto binnenlandse productie. Dit is de productie zonder aftrek van het eigen elektriciteitsverbruik van de elektriciteit producerende installatie.

Voor warmte is het eindverbruik van hernieuwbare energie gelijk aan het finaal verbruik van hernieuwbare energie (bijvoorbeeld de inzet van hout in kachels) plus de verkochte warmte uit hernieuwbare bronnen (bijvoorbeeld de geleverde warmte aan stadsverwarming).

Voor vervoer gaat het om de biobrandstoffen die geleverd zijn op de nationale markt, al dan niet gemengd in gewone benzine en diesel. Leveringen aan vliegtuigen tellen wel mee, leveringen aan internationale scheepvaart niet.

Voor het totale eindverbruik van energie (de noemer) gaat het bij de RED alleen om het eindverbruik van energie in de industrie (exclusief raffinaderijen), de dienstensector, de landbouw, huishoudens en vervoer. Daar komt dan nog een kleine bijdrage van de transportverliezen van elektriciteit en warmte en het eigen verbruik van elektriciteit en warmte voor elektriciteitsproductie bij. Het andere eigen verbruik van de energiesector, zoals de ondervuring bij de raffinaderijen, telt niet mee. Het gaat alleen om het energetisch verbruik van energie. Het niet-energetisch verbruik van energie, bijvoorbeeld olie of biomassa voor het maken van plastics, telt niet mee.

Vloeibare biomassa en vaste en gasvormige biomassa in grote installaties telt in de RED alleen mee als deze voldoet aan de duurzaamheidscriteria uit deze richtlijn. Voor de gewone energiestatistieken van het CBS, Eurostat en IEA telt alle biomassa mee.

Tot slot vindt er een correctie plaats voor landen met een groot aandeel energieverbruik voor vliegverkeer. Voor Nederland resulteert deze correctie voor 2023 in een verlaging van het totale eindverbruik van energie met 2 procent. Voor 2024 zijn deze cijfers nog niet berekend.

Een bijzonder aspect bij de bruto eindverbruikmethode in de RED is dat de elektriciteitsproductie uit windenergie en waterkracht wordt genormaliseerd om te corrigeren voor jaren met veel of weinig wind of neerslag. Voor wind is de normalisatieperiode vijf jaar en voor water vijftien jaar.

Substitutiemethode

De substitutiemethode berekent hoeveel verbruik van fossiele energie wordt vermeden door het verbruik van hernieuwbare energie. Deze methode werd sinds de jaren negentig gebruikt voor nationale beleidsdoelstellingen. Het eerste kabinet-Rutte heeft de nationale beleidsdoelstelling voor hernieuwbare energie echter losgelaten en daarmee is het politieke belang van deze methode afgenomen. Maar de methode blijft wel relevant, omdat ze inzicht geeft in het vermeden verbruik van fossiele energie en de vermeden emissie van CO₂. Deze effecten zijn belangrijke motieven om het verbruik van hernieuwbare energie te bevorderen.

Uitgangspunten bij de substitutiemethode zijn de productie van hernieuwbare elektriciteit, de productie van hernieuwbare nuttige warmte en het verbruik van biobrandstoffen. Daarna wordt bepaald hoeveel fossiele energie nodig geweest zou zijn om dezelfde hoeveelheid elektriciteit, warmte of transportbrandstoffen te maken. Daarbij wordt gebruik gemaakt van referentietechnologieën die zijn gedefinieerd in het Protocol Monitoring Hernieuwbare Energie.

Achtergrondinformatie over hoe de gebruikte referentierendementen en emissiefactoren worden berekend is te vinden op Rendementen, CO2-emissie elektriciteitsproductie, CBS 2024a. Voor de substitutiemethode worden de waarden die berekend zijn met de referentieparkmethode gebruikt. Voor de berekening van de (voorlopige) cijfers van 2024 worden de waarden van een jaar eerder gebruikt.

Primaire-energiemethode

De primaire-energiemethode wordt gebruikt in internationale energiestatistieken van het Internationaal Energieagentschap (IEA) en Eurostat. Net als het IEA en Eurostat gebruikt het CBS deze methode in de Energiebalans. Bij de primaire-energiemethode is de eerst meetbare en bruikbare vorm van energie het uitgangspunt. Bij windenergie gaat het om de elektriciteitsproductie. Bij biomassa om de energie-inhoud en niet om de elektriciteit of warmte die uit de biomassa wordt gemaakt. Biomassa komt pas binnen het systeem van de energiestatistieken (als winning) op het moment dat het geschikt en bestemd is voor gebruik als energiedrager. Koolzaad is dus nog geen biomassa, biodiesel wel. Mest nog niet, biogas uit mest wel.

Vergelijking tussen methoden

De drie methoden verschillen dus sterk van elkaar. Voor alle drie methoden is wat te zeggen en ze worden ook alle drie gebruikt. Daarom is voor de drie methoden het aandeel hernieuwbare energie uitgerekend.

Het resulterende percentage voor het aandeel hernieuwbare energie is in 2024 voor alle drie methodes verschillend. De bijdrage van de componenten verschilt per methode. Zo telt in de substitutiemethode hernieuwbare elektriciteit veel zwaarder mee. Dat komt omdat in de twee andere methoden alleen de geproduceerde elektriciteit telt, terwijl het in de substitutiemethode gaat om de fossiele energie die een gemiddelde centrale nodig zou hebben om dezelfde hoeveelheid elektriciteit te produceren. Daar staat tegenover dat in de substitutiemethode het houtverbruik bij huishoudens veel minder zwaar meetelt, omdat het gemiddeld lage rendement van de houtkachels wordt verdisconteerd.

Van belang is verder dat de noemer bij de bruto-eindverbruikmethode aanzienlijk kleiner is. Dat komt vooral omdat hierin de omzettingsverliezen bij elektriciteitsproductie en het niet-energetisch verbruik van energie niet zijn meegenomen.

Nadeel van de substitutiemethode is dat deze ingewikkeld is. Voordeel is dat deze de beste benadering geeft van het vermeden verbruik van fossiele energie en vermeden emissies van CO₂: belangrijke redenen voor het stimuleren van hernieuwbare energie (Segers, 2008 en Segers, 2010).

2.7 Subsidies

Onder de huidige marktcondities is hernieuwbare energie in sommige situaties duurder dan fossiele energie. Om de productie en het verbruik van hernieuwbare energie te stimuleren stelt de overheid subsidies beschikbaar, geeft belastingkortingen en stelt verplichtingen vast voor het verbruik van hernieuwbare energie.

MEP en SDE(+)(+)

De oudste ingrijpende overheidsmaatregel is de MEP-subsidie (Milieukwaliteit elektriciteitsproductie). Voor de MEP konden van halverwege 2003 tot half augustus 2006 aanvragen worden ingediend. Na start van een project was er tien jaar recht op subsidie voor de productie van hernieuwbare elektriciteit. Het bedrag verschilde per technologie. In augustus 2006 is de MEP gesloten voor nieuwe projecten, omdat de kosten uit de hand dreigden te lopen en omdat het beoogde doel (9 procent hernieuwbare elektriciteit in 2010) binnen bereik kwam (Ministerie van Economische Zaken, 2006). Die doelstelling is inderdaad gehaald.

Na 2010 streeft de overheid naar verdere groei van productie en verbruik van hernieuwbare energie. Daarom is de MEP in 2008 opgevolgd door een nieuwe subsidieregeling: de Stimuleringsregeling Duurzame Energieproductie (SDE) voor bedrijven, (non-profit)instellingen en particulieren. Belangrijke verschillen met de MEP waren:

• De SDE richt zich niet alleen op hernieuwbare elektriciteit, maar ook op groen gas en hernieuwbare warmte.
• De subsidie is afhankelijk van de marktprijs van gewone stroom of aardgas: hoe hoger de prijs voor gewone stroom of aardgas, hoe kleiner het prijsverschil tussen conventionele en hernieuwbare energie en hoe lager de subsidie.
• Elk jaar wordt een subsidieplafond vastgesteld. Het is dus geen open-einde-regeling.
• De regeling wordt elk jaar aangepast. Daarmee speelt de overheid in op nieuwe markt- en beleidsontwikkelingen. Voor ondernemers kunnen deze aanpassingen wel lastig zijn, omdat het plannen van een project vaak meerdere jaren duurt.

Vanaf 2011 heet de regeling SDE+ en is alleen nog beschikbaar voor bedrijven en (non-profit)instellingen. Belangrijke verschillen ten opzichte van de oorspronkelijke SDE zijn:

• In de SDE was er voor iedere techniek een apart tarief (subsidie per eenheid geproduceerde energie) en maximumbedrag beschikbaar. In de SDE+ zijn er geen vaste tarieven meer per techniek en ook geen apart subsidiebudget per techniek. De regeling is zo ingericht dat er competitie ontstaat tussen de technieken, waarbij de technieken en de projecten die de minste subsidie nodig hebben eerder aan bod komen. Achterliggend doel is het halen van de Europese doelstelling met zo min mogelijk subsidie.
• In de SDE was er alleen een stimulans voor hernieuwbare-warmteproductie, indien deze werd gecombineerd met elektriciteitsproductie. In de SDE+ is vanaf 2012 ook plek voor projecten die alleen hernieuwbare warmte produceren.

In 2020 is de Stimuleringsregeling Duurzame Energietransitie (en Klimaattransitie) (SDE++) geïntroduceerd. Bij deze tweede uitbreiding van de SDE-regeling is extra aandacht voor CO₂-reducerende technieken met als doel het behalen van de afspraken van het klimaatakkoord. Voorbeelden van nieuwe categorieën waar subsidie voor beschikbaar is zijn CO₂-afvang en -opslag en waterstofproductie door middel van elektrolyse.

Tussen het bedenken van de aanvraag en de realisatie van een project zit vaak een paar jaar. Deze tijd is onder andere nodig voor vergunningen, ontwerp, financiering en bouw. Dat verklaart waarom de effecten van veranderingen in de subsidieregelingen pas na enige jaren zichtbaar worden in de meting van nieuwe productie van hernieuwbare energie. Zo was het stopzetten van de MEP in 2006 pas zichtbaar in 2009 door het opdrogen van nieuwe gerealiseerde projecten. 2013 was pas het eerste jaar dat het bijgeplaatst vermogen voor windenergie weer op hetzelfde niveau was als de periode dat er veel molens met MEP-subsidie in gebruik werden genomen (2003-2009). En in 2014 werd voor het eerst een substantiële groei van de biomassaketels voor warmte bij bedrijven zichtbaar.

Zoals hierboven vermeld wordt jaarlijks vastgesteld hoeveel budget beschikbaar komt voor de SDE++-regeling. De hoogte van dit budget, het openstellingsbudget, was voor het SDE++-jaar 2024 met 11,5 miljard euro weer een stuk hoger dan het jaar ervoor (Rijksoverheid, 2024a). De hier genoemde bedragen zijn exclusief die voor ‘wind op zee’. Deze techniek heeft een eigen aanvraagprocedure via tenders waarbij de overheid vooronderzoek doet, de vergunningen regelt en TenneT de netaansluiting laat verzorgen. De laatste tenders zijn gegund tegen een subsidie van 0 euro (zie ook H4).

De subsidiebedragen kunnen op kas- en op transactiebasis berekend worden. Berekeningen op kasbasis geven aan hoeveel geld er in een jaar daadwerkelijk is uitgekeerd. Berekeningen op transactiebasis laten zien hoeveel recht op subsidie is opgebouwd in het betreffende jaar. Dit is het moment van productie van de hernieuwbare energie. Het moment van produceren en het moment van uitbetalen is niet hetzelfde, de SDE(+)(+) werkt met voorschotten.

In 2024 is 81 miljard euro SDE(+)(+) subsidie uitgekeerd (kasbasis), nog steeds fors minder dan in de tijd voor de energiecrisis van 2022. Wind en de overige categorieën (zonne-energie, bodemenergie en waterkracht) hadden positieve kasuitgaven, voor biomassa was dit sterk negatief in 2024. Dit betekent dat er nog steeds een teveel aan overschot als gevolg van de gestegen energieprijzen in 2022 en 2023 verrekend moest worden. De SDE-voorschotten worden bepaald met een voorlopig subsidietarief per eenheid energie dat jaarlijks door PBL wordt vastgesteld (Adviezen op de SDE++- en SCE-regelingen | Planbureau voor de Leefomgeving (pbl.nl)) en de verwachte productie.

De gegevens uit Tabel 2.7.2 zijn afgeleid uit een bestand met subsidiegegevens per project dat het CBS heeft ontvangen van de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO). De bedragen op kasbasis komen overeen met gegevens uit de figuren Kasuitgaven per technologie en Verwachte kasuitgaven (RVO, 2025a).

Een groot deel, maar niet alle productie van hernieuwbare elektriciteit geeft recht op SDE(+)(+)-subsidie. Het aandeel zonder subsidie neemt toe. Elektriciteitsproductie zonder subsidie betreft onder andere windmolens waarvan de subsidieduur verstreken is of die meer produceren dan de maximaal te subsidiëren hoeveelheid. Ook al lang bestaande (delen van) afvalverbrandingsinstallaties hebben geen recht op SDE(+)(+)-subsidie. Zonnepanelen voor kleinverbruikers krijgen via vrijstelling van de hoge energiebelasting op een andere manier steun.

ISDE

De Investeringssubsidie duurzame energie en energiebesparing (ISDE) is aangekondigd in de Warmtevisie in april 2015 (Rijksoverheid, 2015). Deze meerjarige regeling is geopend op 1 januari 2016 en loopt tot en met 31 december 2030. Met de ISDE wil de overheid stimuleren dat Nederlandse woningen en bedrijven (utiliteitsgebouwen) minder door gas en meer door duurzame warmte worden verwarmd. Particulieren en zakelijke gebruikers kunnen daarom via de ISDE een tegemoetkoming krijgen bij de aanschaf van zonneboilers, warmtepompen, verschillende isolatiemaatregelingen of aansluiting op een warmtenet.

Sinds 2020 geldt de ISDE alleen voor gebouwen met een bouwjaar van 2018 of eerder (behalve als de omgevingsvergunning voor 1 juli 2018 is aangevraagd). De reden daarvoor is dat subsidie niet meer nodig is, omdat de toepassing van warmtepompen en zonnewarmtesystemen al gestimuleerd wordt doordat nieuwe gebouwen niet meer op het aardgasnet mogen worden aangesloten. Ook is per 1 januari 2020 de subsidie voor biomassaketels en pelletkachels gestopt, vanwege de zorgen over emissies naar de lucht van schadelijke stoffen.

In 2024 zijn er 90 duizend warmtepompen en ongeveer 1,6 duizend zonneboilers met ISDE-subsidie gerealiseerd. Het aantal via de ISDE gesubsidieerde zonneboilers was aanzienlijk lager dan in voorgaande jaren. Dat heeft waarschijnlijk te maken met het verlagen van de ISDE-subsidiebedragen voor zonneboilers per 1 januari 2024 (RVO, 2023b). Het totaal aantal verkochte zonneboilers is ook afgenomen (zie Hoofdstuk 5.2), maar minder sterk dan het aantal via ISDE gesubsidieerde zonneboilers. Mogelijk is er wel meer gebruikgemaakt van andere subsidieregelingen zoals de Energie-investeringsaftrek (EIA) voor ondernemers. Gegevens daarover zijn nog niet beschikbaar. Het aantal met ISDE gerealiseerde warmtepompen is, na een sterke stijging tussen 2021 en 2023, gestabiliseerd. Voor meer informatie over de aanvragen van isolatiemaatregelen zie Investeringssubsidie duurzame energie en energiebesparing (ISDE) (rvo.nl)

Overige regelingen

De SDE(+)(+) en de ISDE zijn de belangrijkste stimuleringsmaatregelen van de overheid voor hernieuwbare energie. Daarnaast zijn er nog diverse andere maatregelen. Een overzicht hiervan is te vinden in Subsidies voor energie-innovatie (rvo.nl)

Wereldwijd is waterkracht nog steeds de belangrijkste bron van hernieuwbare elektriciteit, hoewel het aandeel zonne- en windenergie de laatste jaren sterk toeneemt. Nederland heeft echter weinig waterkracht vanwege de geringe hoogteverschillen in de lopen van onze rivieren. De totale productie wordt gedomineerd door drie centrales in de grote rivieren die goed zijn voor meer dan 90 procent van het vermogen. Ook in 2024 komt 0,1 procent van het totale eindverbruik van hernieuwbare energie voor rekening van waterkracht.

Ontwikkelingen

De niet-genormaliseerde elektriciteitsproductie uit waterkracht was in 2024 een stuk hoger dan in 2023, van 69 miljoen kWh naar 85 miljoen kWh. De jaarlijkse variatie in productie wordt bepaald door de variatie in de watertoevoer in de grote rivieren. Om die variaties niet direct in de ontwikkeling door te laten werken, wordt er in de RED en ook in het Protocol Monitoring Hernieuwbare Energie, RVO en CBS gerekend met genormaliseerde cijfers. De genormaliseerde elektriciteitsproductie uit waterkracht is nagenoeg constant, maar vertoont in recente jaren een lichte daling.

Methode

Zie voor een omschrijving van de methode inclusief rekenvoorbeelden sectie 4.5 Energie uit Water uit Protocol Monitoring Hernieuwbare Energie, RVO en CBS.

Voor de periode 1990–1997 komen de gegevens uit CBS-enquêtes. Voor de periode 1998 tot en met juni 2001 is gebruik gemaakt van gegevens van EnergieNed, en vanaf juli 2001 van gegevens van Verticer (voorheen CertiQ).

Zowel voor het opgesteld vermogen als voor de elektriciteitsproductie is een ondergrens gehanteerd van 0,1 MW geïnstalleerd vermogen per installatie. Onder deze grens zijn enkele kleinere installaties aanwezig met een totaal geschat vermogen van ongeveer 0,4 MW. Dat is ongeveer 1 procent van het totaal. De onnauwkeurigheid in de berekening van de hernieuwbare energie uit waterkracht wordt geschat op ongeveer 2 procent.

Windenergie is een zeer zichtbare vorm van hernieuwbare energie. Windmolens staan vooral in de kustprovincies, omdat het daar het meeste waait. Ook op zee staan molens. De bijdrage van windenergie aan het totale eindverbruik van hernieuwbare energie in Nederland lag op 32 procent in 2024.

Ontwikkelingen

Het opgestelde vermogen voor windenergie is in 2024 toegenomen en bedroeg einde jaar 11,7 gigawatt; eind 2023 was dit nog 10,7 gigawatt. De groei is grotendeels te danken aan de toename van de capaciteit op zee, die met 19 procent groeide en eind 2024 goed was voor 4,7 gigawatt. Op land nam het opgestelde vermogen licht toe en kwam eind 2024 uit op bijna 7 gigawatt. De elektriciteitsproductie (genormaliseerd) is in 2024 met een vijfde gestegen naar 32,1 miljard kWh. Wind op zee was in 2024 goed voor 46 procent van de totale elektriciteitsproductie uit wind.

De capaciteit van windparken op zee is in twee jaar tijd bijna verdubbeld door de bouw van nieuwe windparken in de gebieden Hollandse Kust Noord en Hollandse Kust Zuid. Deze parken zijn sinds 2024 volledig operationeel. Naar verwachting zal windenergie op zee de komende jaren verder groeien. De bouw van het nieuwe windpark op de locatie Hollandse Kust West (1,5 gigawatt) is gestart in 2023, de verwachte ingebruikname zal 2026-2027 zijn (Rijksoverheid, z.d.). In 2024 zijn er vergunningen verleend voor de eerste kavels (4 gigawatt) in het windpark IJmuiden Ver. In de periode 2025-2027 volgen de vergunningverleningen (tenders) voor de overige kavels van IJmuiden Ver (2 gigawatt), Nederwiek (6 gigawatt) en Doordewind (2 gigawatt). Deze parken worden naar verwachting tussen 2029 en 2032 operationeel, waarmee het totaal vermogen van windmolens op zee eind 2032 op ongeveer 21 gigawatt zal uitkomen (Rijksoverheid, z.d.). De doelstelling voor 2040 is in juli 2025 door het kabinet omlaag bijgesteld van 50 naar 30 tot 40 gigawatt (Hermans, 2025), omdat de business case voor nieuwe windparken op zee minder gunstig is geworden door gestegen bouwkosten en vertraging in de verduurzaming van de industrie.

Op land stagneert de groei van het vermogen aan windmolens. Hoewel de totale capaciteit sinds 2019 ongeveer verdubbeld is bedroeg de groei in 2024 slechts 2 procent. Ook in de komende jaren wordt er weinig groei verwacht. Als gevolg van een uitspraak van de Raad van State worden er nieuwe milieunormen opgesteld voor windmolens op land. Daardoor lopen vergunningstrajecten voor nieuwe projecten vertraging op. Verder wordt de ontwikkeling van nieuwe windparken op land geremd door onder andere de lange doorlooptijden van bezwaarprocedures, gebrek aan bestuurlijk of politiek draagvlak, en de toenemende ruimtevraag van Defensie (RVO, 2025b).

Door de jaren heen worden steeds meer grote en dus hoge molens bijgeplaatst en kleine molens afgebroken. In de categorieën tot en met 70 meter ashoogte werden de laatste jaren meer windmolens afgebroken dan bijgeplaatst. De opgestelde capaciteit aan windmolens hoger dan 70 meter neemt wel toe en met name in de hoogste categorie, ashoogte van 96 meter of meer, is de laatste jaren een sterke stijging te zien. Eind 2024 bestond ongeveer drie kwart van het opgestelde vermogen op land uit windmolens met een ashoogte van 96 meter of meer. Op grotere hoogte van het maaiveld staat meer wind dan op het maaiveldniveau. Daardoor produceren hoge molens per eenheid vermogen (in de tabel hieronder opgenomen als productiefactor) over het algemeen meer windenergie. Zie ook: StatLine - Windenergie op land; productie en capaciteit naar ashoogte (cbs.nl)

Op land staan de meeste windmolens in Flevoland en in de kuststreek. In de kuststreek speelt het grotere windaanbod een belangrijke rol. Bij de plaatsing van de windmolens is het windaanbod echter niet de enige factor. Ook de beleving van de inpasbaarheid in het landschap speelt een belangrijke rol. Dat verklaart waarom in Flevoland de meeste windmolens staan, ondanks de minder gunstige windcondities in deze provincie ten opzichte van de kuststreek (Geertsema en van den Brink, 2014).

Gerealiseerde windenergie draagt tevens bij aan het in het klimaatakkoord vastgestelde doel om in 2030 tenminste 35 TWh duurzame elektriciteit op land (wind en grootschalige zonne-energie-installaties > 15 kW) te realiseren (PBL, 2021). In de Regionale Energiestrategie (RES) wordt het regionale aandeel voor de landelijke opgave zo concreet mogelijk uitgewerkt. Gemeenten, provincies en waterschappen stellen deze RES-en op en er wordt door het CBS ook vanaf RES-niveau gepubliceerd over het vermogen en de productie van wind op land: Hernieuwbare energie; zonnestroom, windenergie, RES-regio. Zie ook: StatLine - Windenergie op land; productie en capaciteit per provincie (cbs.nl)

Methode

Zie voor een omschrijving van de methode inclusief rekenvoorbeelden van de normalisatie 4.1 Windenergie uit Protocol Monitoring Hernieuwbare Energie, RVO en CBS

Het vermogen is bepaald aan de hand van een CBS-database met alle windmolenprojecten. Elk jaar vernieuwt het CBS deze database op basis van gegevens uit de administraties van VertiCer. Het moment van het in en uit gebruik nemen van een molen is bepaald aan de hand van de elektriciteitsproductiegegevens van VertiCer, in combinatie met openbare gegevens op internet en Windstats. Tussen de uitkomsten van het CBS over het opgestelde windenergievermogen en die van andere bronnen, zoals de Monitor Wind op land en Windstats, treden soms verschillen op. Doorgaans worden deze veroorzaakt door verschillen in het moment van in of uit gebruik nemen van windmolens of (delen van) windmolenparken.

In Nederland staan ook kleine windmolens, in de meeste gevallen bij landbouwbedrijven voor stroomproductie voor eigen gebruik. In 2024 betreft het in totaal minder dan 300 windmolens met per stuk een vermogen van 70 kilowatt of kleiner en met een gezamenlijk vermogen van minder dan vijf megawatt; deze molens staan geregistreerd bij VertiCer. Gezien de geringe omvang in totaal en om praktische redenen worden deze molens niet in de statistiek meegenomen.

De elektriciteitsproductie is berekend aan de hand van de administratie achter de certificaten voor de Garanties van Oorsprong van VertiCer. Daarnaast wordt voor ontbrekende productiecijfers bij VertiCer gekeken of deze kunnen worden aangevuld met data vanuit de netbeheerders.

Van VertiCer ontvangt het CBS cijfers met betrekking tot de brutoproductie en de netto aflevering aan het net per windmolen. Het verschil hiertussen is het eigen verbruik van de windmolen. Voor veel windmolens ontbreekt echter de brutoproductie. In dat geval wordt de brutoproductie geschat op basis van de netto aflevering. Voor windmolens op land wordt een eigen verbruik van 1,5 procent aangenomen. Voor windparken op zee is het eigen verbruik per park uitgevraagd en bedraagt gemiddeld ongeveer 2 procent. Cijfers over de totale bruto elektriciteitsproductie en de netto aflevering voor windmolens op land en op zee worden gepubliceerd op StatLine - Hernieuwbare elektriciteit; productie en vermogen.

De onzekerheid in de CBS-cijfers over de elektriciteitsproductie uit windenergie in 2024 wordt geschat op 2 procent.

Zonne-energie is de omzetting van zonnestraling in elektriciteit (zonnestroom of fotovoltaïsche zonne-energie) of warmte (zonnewarmte of thermische zonne-energie). Het verbruik van zonne-energie net als vorige jaren gegroeid (+8 procent) en komt in 2024 uit op 22 procent van het totale eindverbruik van hernieuwbare energie in Nederland.

Het opwekken van elektriciteit of warmte uit zonnestraling gebeurt met behulp van zonnepanelen (stroom) of zonnecollectoren (warmte). Zonnepanelen bestaan uit dunne laagjes silicium, een materiaal dat lichtdeeltjes opneemt en omzet in elektrische spanning. Zonnecollectoren bestaan uit een plaat of buizen die opwarmen door zonnestraling en de warmte vervolgens afgeven aan water of een andere vloeistof. De ontwikkelingen op het gebied van zonnestroom worden beschreven en geduid in paragraaf 5.1 en zonnewarmte komt in 5.2 aan bod. 

Naast zonnepanelen en zonnecollectoren bestaan er systemen die de opwek van zonnestroom en zonnewarmte combineren. Deze systemen worden PVT-panelen genoemd, waarbij PV staat voor fotovoltaïsch (photovoltaic) en T voor thermisch. Doordat gelijktijdig elektriciteit en warmte opgewekt worden, is de totale energieopbrengst per vierkante meter van PVT-panelen hoger dan die van losse zonnepanelen of zonnecollectoren. De investeringskosten zijn echter ook hoger en het aantal leveranciers is nog steeds beperkt. Hierdoor is de verkoop van PVT-panelen nog relatief beperkt, maar deze neemt de laatste jaren toe. In paragraaf 5.3 wordt de ontwikkeling van PVT-panelen verder toegelicht.

5.1 Zonnestroom

Ontwikkelingen

Het opgesteld vermogen voor en de productie van zonnestroom is in 2024 weer gegroeid. Eind 2024 bedroeg het totale opgestelde paneelvermogen van zonnestroominstallaties in Nederland 28 620 megawattpiek (MWp). Het opgestelde vermogen van de omvormers van zonnestroominstallaties in Nederland was 25 635 MW. De cijfers over 2024 zijn op dit moment nader voorlopig.

Woningen met zonnepanelen waren in 2024 goed voor 11 672 MWp. Dit is ongeveer 40 van het totale paneelvermogen. Niet-woningen met zonnepanelen zorgden voor de overige 60 procent aan opgesteld paneelvermogen, dat zijn bijvoorbeeld bedrijven, de overheid of zonneparken. Van het omvormervermogen ligt een iets groter deel bij woningen, ongeveer 42 procent. Dit komt doordat bij installaties van niet-woningen het omvormervermogen gemiddeld 87 procent van het paneelvermogen is, terwijl dat bij woningen 93 procent is.

De opwek van elektriciteit met zonnepanelen bedroeg in 2024 22,257 terrawattuur (TWh, een miljard kWh) (Tabel 5.1.3¹⁾). In 2023 werd er nog 19,580 TWh opgewekt. De groei in productie komt voornamelijk door het toenemende vermogen, want in 2024 was het minder zonnig dan in 2023. De bijdrage van zonnestroom was 17,8 procent van de netto elektriciteitsproductie in Nederland. De provincie waar in 2024 de meeste stroom geproduceerd werd door zonnepanelen was Noord-Brabant, met een productie van 3,674 TWh, gevolgd door Gelderland met 3,029 TWh, zie ook Figuur 5.1.2.

Het opgestelde vermogen is net als andere jaren weer gegroeid. De groei zelf is alleen wel lager dan in andere jaren, zowel relatief als absoluut. Dit is ook te zien in Figuur 5.1.1. In de afgelopen jaren is er veel gesproken over het afschaffen van de salderingsregeling per 1 januari 2027 en de steeds meer voorkomende negatieve stroomprijzen. Hiernaast is sinds 2023 een aantal energieleveranciers gestart met het in rekening brengen van kosten bij teruglevering van zonnestroom aan het net (Consumentenbond, 2024). Voor de kleinverbruikers (particulieren en bedrijven met een laag elektriciteitsverbruik) blijft de salderingsregeling in combinatie met de hoge energiebelasting op elektriciteit een belangrijke stimulans om zonnepanelen aan te schaffen. Kleinverbruikers kunnen via de salderingsregeling net zoveel voor hun opgewekte elektriciteit krijgen als zij voor ingekochte elektriciteit betalen. Pas als er meer wordt opgewekt dan verbruikt geldt er alleen een door het energiecontract bepaalde terugleververgoeding. Door saldering hoeft geen btw en energiebelasting over de zelf geproduceerde stroom betaald te worden. Daar komt nog bij dat er vanaf 2023 geen btw tarief op zonnepanelen meer op zonnepanelen zit. De daadwerkelijk terugverdientijd van zonnepanelen hangt af van meerdere factoren, zoals de beschikbaarheid van een dak in de zon, de prijs van elektriciteit en het functioneren van de panelen op de lange termijn.

Voor grote installaties kan er subsidie worden aangevraagd voor zonnepanelen. De Stimuleringsregeling Duurzame Energieproductie en klimaattransitie (SDE++) is veruit de grootste bron van subsidie. Van het totaal bijgeplaatste vermogen in 2023 kwam bijna 47% voort uit SDE-aanvragen (RVO, 2024). Voor zakelijk gebruikers is er naast de SDE++ nog de Energie-investeringsaftrek (EIA). Voor kleinverbruikers is er de eerder genoemde salderingsregeling of als zij zich verenigen in een coöperatie of vereniging van eigenaars (VvE) is er de Subsidieregeling Coöperatieve Energieopwekking (SCE).

Niet alle geplande en voor subsidie beschikte projecten worden uiteindelijk gerealiseerd. De Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO, 2023a) heeft bijvoorbeeld in 2022 voor de SDE-projecten een forse stijging geconstateerd van projecten die volledig werden ingetrokken (volledige vrijval) of waarbij er substantieel minder vermogen werd gerealiseerd dan beschikt (gedeeltelijke vrijval), in totaal goed voor zo’n 3 GWp aan vermogen. Dit is bijna een verdubbeling ten opzichte van het jaar ervoor. Voor 2023 lijkt deze vrijval weer terug op het eerdere niveau, dat jaar was er een vrijval van 1,65 GWp (RVO, 2024). Voor 2024 zijn er nog geen gegevens beschikbaar over de vrijval. De vrijval in 2023 kwam vooral voor bij gebouwgebonden projecten van meer dan 1 MWp, en veel bij veldinstallaties of projecten met een paneelvermogen lager dan 1 MWp. Als oorzaken voor volledige of gedeeltelijke vrijval noemt RVO aanpassing van de dakconstructie, tegenvallende business cases, en netcongestie. Voor de komende periode neemt mogelijk de ontoereikende netcapaciteit toe als beperkende factor bij de realisatie van projecten. Hierdoor kunnen regionale verschillen optreden in de vrijval, aangezien de netcapaciteit – en dus de ruimte voor nieuwe zonnestroominstallaties - regionaal sterk kan verschillen.

Methode

Zie voor een omschrijving van de methode inclusief rekenvoorbeelden 4.2.1 Zonnestroom uit Protocol Monitoring Hernieuwbare Energie, RVO en CBS, en Zonnestroom op regionaal niveau (CBS, 2025b).

Tot 2018 bepaalde het CBS het opgestelde vermogen voor zonnestroom op basis van een enquête onder leveranciers van (importerende) zonnestroomsystemen. In 2018 is het CBS overgestapt op een nieuwe methode op basis van een combinatie van informatie uit registraties. De registerinformatie is beschikbaar vanaf verslagjaar 2012. Voor de jaren daarvoor is de zonnestroomstatistiek gebaseerd op de informatie uit de enquêtes onder leveranciers.

De informatie uit registraties gaat met name om de Centrale Registratie van Systeemelementen (CERES, voorheen het Productie-installatieregister (PIR)) van de netbeheerders en de administratieve data van VertiCer (voorheen CertiQ). Vanaf 2021 heeft het CBS ook beschikking over de terugleveringen van elektriciteit aan het net. Daarom gebruiken we vanaf dat jaar VertiCer, CERES en het elektriciteitsaansluitingenbestand om de populatie aan zonnestroominstallaties te bepalen. De registerinformatie van VertiCer en CERES wordt op het niveau van adressen en aansluitingen geïntegreerd met de statistieken welke het CBS al langer maakt op basis van de klantenbestanden van de netbedrijven. Hiermee zijn verschillende plausibiliteitscontroles mogelijk en worden uitsplitsingen naar onder andere regio en sector gemaakt.

De beschikking over de terugleveringen zorgt voor minder onzekerheden ten opzichte van de oude methode, doordat er meer plausibiliteitschecks mogelijk zijn en omdat er vermogens bijgeschat kunnen worden voor kleinverbruikers waar het register niet compleet is. Dit was namelijk één van de grootste onzekerheden in de oude methode, omdat het CBS geen zicht had op de mate waarin in register compleet was en dat registerinformatie soms vertraagd beschikbaar was. 

Zowel in de schatting van het opgesteld vermogen als in de productie per geïnstalleerd vermogen zit een onzekerheid. Het CBS heeft een onderzoek uitgevoerd naar de methode waarmee de productie op dit moment geschat wordt. De belangrijkste conclusie uit dit onderzoek is dat de huidige methode voor het schatten van de productie deze lijkt te overschatten (CBS, 2023a). Het CBS werkt momenteel in samenwerking met andere partijen aan een verbeterde methode. De totale onnauwkeurigheid in de elektriciteitsproductie uit zonnepanelen schat het CBS op 15 tot 20 procent.

5.2 Zonnewarmte

Zonnewarmtesystemen worden al heel lang toegepast in Nederland. Een grote doorbraak is echter tot op heden uitgebleven. Hiervoor zijn verschillende redenen aan te wijzen, zoals een gebrek aan bekendheid bij zowel het publiek als beleidsmakers en adviseurs, relatief hoge kosten en een lange terugverdientijd in vergelijking met concurrerende technieken en technische uitdagingen (TNO, 2020a). Het totale collectoroppervlak is daardoor al een aantal jaren redelijk stabiel. In totaal werd er in Nederland naar schatting 1,2 PJ aan zonnewarmte geproduceerd in 2024, dat is 0,3 procent van het eindverbruik van hernieuwbare energie.

Bij de actieve zonthermische energiesystemen kan een uitsplitsing worden gemaakt naar afgedekte en onafgedekte systemen. Afgedekte systemen zijn gesloten systemen. Hierdoor wordt de temperatuur in de collector hoger en daardoor ook de warmteproductie per vierkante meter. Binnen de afgedekte systemen wordt nog een onderscheid gemaakt in systemen met een collectoroppervlak kleiner dan zes vierkante meter en systemen met een collectoroppervlak groter dan zes vierkante meter. De kleine afgedekte systemen zijn bekend als zonneboilers. Deze worden veel toegepast in de woningbouw. De grotere afgedekte systemen worden vooral in de utiliteitsbouw gebruikt. De onafgedekte systemen worden vooral bij zwembaden toegepast.

Er zijn twee typen afgedekte systemen: vlakkeplaatcollectoren en vacuümbuiscollectoren. Vlakkeplaatcollectoren komen in Nederland het meeste voor en de afdekking bestaat dan uit een glazen plaat. Vacuümbuiscollectoren zijn dubbelwandige buisvormige collectoren met tussen de twee wanden een isolerende vacuüm ruimte. In het binnenste gedeelte wordt de warmte opgevangen door een vloeistof.

Ontwikkelingen

In 2024 werd er 21 duizend vierkante meter aan afgedekte en onafgedekte zonnecollectoren bijgeplaatst, 41 procent minder dan in 2023. Vooral de afzet van vlakkeplaatcollectoren is gedaald. Daartegenover staat dat er 34 duizend vierkante meter uit gebruik is genomen (einde geschatte levensduur). Per saldo daalde het totale oppervlak van de opgestelde zonnecollectoren daardoor licht en kwam uit op 654 duizend vierkante meter.

Het grootste gedeelte van de bijgeplaatste zonnecollectoren, ruim 60 procent van het totale oppervlak, kwam terecht bij woningen. Meestal waren dit bestaande woningen. Ongeveer 11 procent van het oppervlak aan zonnecollectoren werd bij nieuwbouwwoningen geplaatst. De meeste zonnewarmtesystemen worden gebruikt voor het verwarmen van tapwater.

Voor het plaatsen van zonnewarmtesystemen in de bestaande bouw kan subsidie aangevraagd worden via de ISDE-regeling. Per 1 januari 2024 zijn de ISDE-subsidiebedragen verlaagd (RVO, 2023b). In 2024 is er ruim 10 duizend vierkante meter aan zonnewarmtecollectoren met ISDE-subsidie geplaatst, 71 procent minder dan in 2023.

Methode

Zie voor een omschrijving van de methode inclusief rekenvoorbeelden 4.2.2 Zonnewarmte uit Protocol Monitoring Hernieuwbare Energie, RVO en CBS

De basis voor de statistiek is de database die Ecofys heeft opgesteld voor de jaren tot en met 2002 (Warmerdam, 2003). Het CBS heeft vervolgens de database geactualiseerd. De gegevens voor de bijgeplaatste afgedekte systemen zijn verkregen via een enquête bij de leveranciers van deze systemen. De respons was 100 procent voor verslagjaar 2024. Non-respons (indien van toepassing) wordt bijgeschat op basis van gegevens van vorig jaar. De lijst van leveranciers is opgesteld met hulp van de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland, brancheorganisatie Holland Solar en informatie uit de ISDE.

Onafgedekte systemen leveren een kleine bijdrage en worden vanaf verslagjaar 2012 geschat met een vaste aanname voor nieuw geplaatste systemen per jaar.

De onzekerheid in de hernieuwbare energie uit zonnewarmte wordt nu bepaald door een combinatie van factoren: de productie per eenheid collectoroppervlak, de levensduur van de collectoren en het bijgeplaatste collectoroppervlak. Het CBS schat de onzekerheid in de cijfers over de productie van zonnewarmte op 25 procent.

5.3 PVT (zonnestroom en zonnewarmte)

Vanaf verslagjaar 2020 wordt in de enquête onder leveranciers van zonnecollectoren ook naar de afzet van PVT-systemen gevraagd. Tot en met 2022 publiceerde CBS geen statistieken over PVT-systemen, omdat het aantal leveranciers zo klein was dat de cijfers herleid zouden kunnen worden tot individuele bedrijven. In 2024 werd er naar schatting 7,5 duizend vierkante meter aan PVT-panelen verkocht. Dat is aanzienlijk minder dan in 2023 toen er 13 duizend vierkante meter aan PVT-panelen verkocht werd. In totaal is er naar schatting 63 duizend vierkante meter PVT geplaatst sinds 2020.

Elektriciteit opgewekt met PVT-panelen telt in de energiestatistieken mee als zonnestroom. De opgewekte warmte wordt bijna altijd benut in combinatie met een warmtepomp en telt dus mee in de statistieken over warmtepompen (7. Warmte en koude uit bodem en buitenlucht). Om dubbeltelling te voorkomen, wordt warmte uit PVT niet meegeteld in de statistiek over zonnewarmte.

Aardwarmte (ook wel bekend als diepe bodemenergie of geothermie) is warmte die afkomstig is van het binnenste van de aarde, dieper dan 500 meter. Aardwarmte was in 2024 goed voor 2 procent van het eindverbruik van energie uit hernieuwbare bronnen.

6.1 Aardwarmte

Ontwikkelingen

Sinds eind 2008 wordt in Nederland gebruik gemaakt van aardwarmte. In 2024 zijn er in totaal 20 projecten in gebruik. Projecten kunnen weleens stil komen te liggen wegens technische problemen met de boorputten, risico op vervuiling van de bodem en seismische risico’s.

De kosten van diepe bodemenergie zitten vooral in het boren van de put tot een diepte van één kilometer of meer. Het lastige punt daarbij is dat er geen garantie is op succes bij het boren. Om de ontwikkeling van diepe bodemenergie te stimuleren en de risico’s voor de initiatiefnemers te beperken, heeft de overheid een regeling in het leven geroepen die een gedeelte van het risico op het misboren afdekt. Deze regeling (RNES Aardwarmte) werd tot en met 2023 periodiek opengesteld.

Vanaf 2012 komen projecten voor diepe bodemenergie ook in aanmerking voor SDE(+)(+)-subsidie. Diepe bodemenergie heeft per joule hernieuwbare energie relatief weinig subsidie nodig, waardoor het in de beginjaren van de competitieve SDE++ regeling weinig last had van concurrentie met andere technieken. In de afgelopen jaren is hier verandering in te zien; andere technieken (voornamelijk zon en wind) worden steeds goedkoper, waardoor diepe bodemenergie in sommige gevallen toch achteraan de rij van subsidieaanvragen belandt.  

Het realiseren van aardwarmteprojecten kent ook andere complicaties. In sommige gevallen waren projecten al in het bezit van een SDE-subsidiebeschikking, maar konden deze door vertraagde vergunningverlening of complexiteit van de warmtevraag in de gebouwde omgeving niet binnen de toen gestelde termijn van de SDE worden gerealiseerd (Geothermie Nederland, 2021). Hierom heeft RVO in 2022 de realisatietermijn van geothermieprojecten van vier jaar naar zes jaar verlengd. Daarnaast geldt er een langere berekende economische levensduur van 30 jaar. Hierdoor komt geothermie in de rangschikking van technieken eerder aan bod (Tweede Kamer der Staten-Generaal, 2023).

Omdat aardwarmte nog steeds als een belangrijke warmtebron in de energietransitie wordt gezien, wordt er gewerkt aan maatregelen om de ontwikkeling aardwarmte te versnellen (Ministerie van Klimaat en Groene Groei, 2025).

Voor geothermie is tot en met 2024 616 megawatt gerealiseerd (Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (2025a)). In totaal produceerden de aardwarmte-installaties in 2024 7,4 petajoule aan warmte. Dat is een toename van 10% vergeleken met de warmteproductie in 2023.

Methode

Zie voor een omschrijving van de methode inclusief rekenvoorbeelden 4.3 Aardwarmte uit Protocol Monitoring Hernieuwbare Energie, RVO en CBS

Gegevens over de warmteproductie voor de jaren tot en met 2010 zijn door het CBS zelf opgevraagd bij het betreffende bedrijf. Vanaf 2011 tot en met 2013 is gebruik gemaakt van gegevens van het Landbouweconomisch Instituut (LEI) en voor 2014 en volgende jaren van data van VertiCer.

Warmte en koude uit bodem en buitenlucht worden voornamelijk gebruikt voor het verwarmen of koelen van gebouwen. Meestal worden deze bronnen benut met een warmtepomp. In de laatste jaren zijn warmte en koude uit bodem en buitenlucht een van de snelst groeiende vormen van hernieuwbare energie. Samen waren ze in 2024 een tiende van het bruto eindverbruik van hernieuwbare energie.

De statistieken over warmte en koude uit bodem en buitenlucht kunnen op verschillende manieren worden ingedeeld.

Vanuit de energiestatistieken gezien is koude geen energiedrager, er zijn daarom volgens deze definities hier geen cijfers over. Hetzelfde geldt voor de benutting van warmte uit de bodem zonder warmtepompen. Dit betekent dat voor de energiestatistieken alleen de warmte uit de buitenlucht of de bodem (gezamenlijk ook aangeduid als omgevingsenergie) benut met warmtepompen wordt meegenomen. Onder bodemwarmte wordt ook warmte uit oppervlaktewater of PVT (thermische zonne-energie) gerekend, als deze benut wordt met behulp van een warmtepomp. De cijfers worden nader toegelicht in paragraaf 7.1 (buitenluchtwarmte) en 7.2 (bodemwarmte).

De RED hanteert andere definities: hierin worden zowel omgevingswarmte benut met een warmtepomp als koude meegenomen. De warmte uit bodem en buitenlucht volgens de RED komt dus overeen met die zoals gedefinieerd in de energiestatistieken. Koude is gedefinieerd als de hoeveelheid warmte onttrokken uit een ruimte en moet aan een aantal eisen voldoen om meegeteld te worden in de RED-statistieken. In de praktijk gaat het om comfortkoeling in gebouwen, bijvoorbeeld met behulp van een airco (dus geen proceskoeling, koelhuizen, voertuigen etc.). Of en in welke mate de koude als hernieuwbaar gezien wordt, en dus meetelt voor de RED, hangt af van de efficiëntie van het koelsysteem. Hernieuwbare koude komt aan bod in paragraaf 7.4.

Tot slot bevat paragraaf 7.3, over warmte/koudeopslag, cijfers over bodemwarmte benut zonder warmtepompen. Deze cijfers maken geen deel uit van de internationale energiestatistieken of statistieken over hernieuwbare energie in het kader van de RED. Deze paragraaf bevat ook cijfers over bodemkoude uit warmte/koudeopslag. Bodemkoude wordt in Nederland om methodologische redenen nog niet meegenomen in de RED-statistieken.

7.1 Buitenluchtwarmte

Warme uit de buitenlucht kan gebruikt worden om gebouwen te verwarmen met een warmtepomp. Warmtepompen die gebruik maken van buitenluchtwarmte kunnen grofweg in twee categorieën worden ingedeeld: lucht-luchtwarmtepompen (beter bekend als airco’s) geven de aan de buitenlucht onttrokken warmte af aan lucht. Lucht-waterwarmtepompen geven de warmte af aan een verwarmingssysteem op basis van water. Buitenluchtwarmte is goed voor 23 PJ, dat is ruim 6 procent van het eindverbruik van hernieuwbare energie in 2024.

Ontwikkelingen

Het gebruik van buitenluchtwarmte met warmtepompen is de laatste jaren flink toegenomen. In 2024 zijn er 375 duizend installaties geplaatst met een totaal vermogen van 2 252 megawatt. Vergeleken met 2023 nam het bijgeplaatste aantal en vermogen van buitenluchtwarmtepompen met 12 procent af. Hiermee laat 2024 voor het eerst sinds 2013 een daling zien in de bijgeplaatste buitenluchtwarmtepompen ten opzichte van een jaar eerder.

Waar tussen 2015 en 2020 met name de afzet van lucht-luchtwarmtepompen flink toegenomen is, is tussen 2021 en 2023 de grootste stijging juist te zien bij de lucht-waterwarmtepompen. In 2024 laten beide types een daling zien; de afzet van lucht-luchtwarmtepompen daalde met 3 procent, die van lucht-waterwarmtepompen met 29 procent.

Voorheen werden buitenlucht-waterwarmtepompen vooral bij nieuwbouw geplaatst, maar in de laatste paar jaren is juist bij bestaande gebouwen een sterke groei te zien. Dat blijkt onder andere uit een analyse van gegevens van RVO over toekenningen van ISDE-subsidie. Deze subsidie is niet (meer) van toepassing op de nieuwbouw. In 2024 werd er voor 430 megawatt aan gesubsidieerde buitenlucht-waterwarmtepompen geplaatst, een stuk minder dan in 2023 (501 megawatt) maar wel aanzienlijk meer dan in 2022 (244 megawatt). Voor uitgebreidere statistieken over verkoopcijfers en ISDE, zie Verkoopcijfers warmtepompen, 2022-2024 | CBS

Ook de opkomst van de hybride warmtepomp speelt een belangrijke rol. Een hybride warmtepomp is een warmtepomp die samenwerkt met een aardgasketel, waarbij de aardgasketel actief wordt als de warmtevraag te groot wordt voor de warmtepomp. Met een hybride warmtepomp kunnen ook minder goed geïsoleerde gebouwen verwarmd worden, waardoor de investeringskosten lager zijn dan bij het volledig aardgasvrij maken van de woning. Sinds 2022 houdt het CBS ook de afzet van hybride warmtepompen bij. In 2024 was 42 procent van de verkochte buitenlucht-waterwarmtepompen hybride, ongeveer een gelijk aandeel als in 2023.

Buitenlucht-luchtwarmtepompen worden van oudsher vooral in kantoorgebouwen gebruikt. Het gaat dan doorgaans om omkeerbare warmtepompen. Dat zijn warmtepompen die in de zomer kunnen worden gebruikt als airco om te koelen, en in de winter om te verwarmen. De laatste jaren zijn er ook veel omkeerbare airco’s bij woningen geplaatst. Over de wijze van functioneren van deze systemen is weinig bekend, maar het zou kunnen dat deze apparaten primair voor koeling zijn aangeschaft en heel weinig voor verwarming worden gebruikt. Anderzijds kan bij hoge aardgasprijzen verwarmen met een lucht-luchtwarmtepomp een goedkoper alternatief zijn voor verwarmen met een cv-ketel. Begin 2023 gaf 40 procent van de ondervraagde huishoudens met een airco aan dat ze hun airco ook als verwarming gebruiken (CBS, 2023b). Bij een ander onderzoek een jaar later was dit 62 procent, waarvan een derde zei de airco als hoofdverwarming te gebruiken en twee derde als bijverwarming (Ipsos I&O, 2024). Daarbij moet worden aangetekend dat van dit tweede onderzoek de steekproef een stuk kleiner was. Over de mate waarin lucht-luchtwarmtepompen voor verwarming gebruikt worden, is dus nog veel onduidelijk.

Opvallend is dat de vermeden emissies van CO₂ voor warmtepompen op buitenlucht tot en met 2017 vaak negatief zijn, maar dat het vermeden verbruik van fossiele primaire energie positief is. De verklaring hiervoor is dat de besparing van deze warmtepompen afhangt van het verschil tussen het uitgespaarde aardgasverbruik en de daaraan gerelateerde emissies enerzijds (aardgasketel) en het extra verbruik van elektriciteit en de daaraan gerelateerde primaire energie en emissies anderzijds (warmtepomp). Elektriciteitsopwekking heeft volgens de huidige referenties een hogere CO₂-emissie per eenheid verbruikte energie dan warmteopwekking in een aardgasketel. De laatste jaren neemt de bijdrage van steenkool aan de elektriciteitsproductie in Nederland af, daardoor wordt de referentie elektriciteitsproductie minder CO₂-intensief en neemt de berekende CO₂-besparing van de warmtepompen met gebruik van buitenluchtwarmte steeds verder toe.

Overigens is het belangrijk om te weten dat zowel het vermeden verbruik van primaire energie als de vermeden emissies van CO₂ sterk afhangen van de energieprestatiefactor van de warmtepompen. Deze waarde voor deze factor is overgenomen van een richtsnoer van de Europese Commissie (RVO en CBS, 2022), maar feitelijk is nog erg weinig bekend over de prestaties van warmtepompen op buitenlucht in de praktijk.

Methode

Zie voor een gedetailleerde omschrijving van de methode inclusief rekenvoorbeelden 4.4.2 Buitenluchtwarmte uit Protocol Monitoring Hernieuwbare Energie, RVO en CBS

Via gegevens over de afzet van warmtepompen en een aanname over de levensduur wordt het opgesteld vermogen bepaald. Daaruit worden vervolgens de relevante energiestromen bepaald op basis van kengetallen. Verkoopgegevens van de warmtepompen zijn verzameld in samenwerking met de branchevereniging. De Vereniging Warmtepompen heeft de verkoopgegevens van de leden geleverd. Het CBS heeft zelf de leveranciers geënquêteerd die geen lid zijn van de branchevereniging.

Tot en met 2021 zijn ook er gegevens beschikbaar over de verdeling naar sectoren (woningen of utiliteitsgebouwen/landbouw). Vanaf 2022 zijn deze gegevens slechts beperkt beschikbaar en wordt de sectoruitsplitsing niet meer per installatiejaar gepubliceerd. Voor het berekenen van het totaal aan opgesteld warmtepompen (aantallen en vermogens) wordt de sectorverdeling geschat op basis van dat deel van de data waarvoor wel informatie beschikbaar is.

Volgens de RED mogen warmtepompen alleen meetellen als de energieprestatie (warmteproductie gedeeld door elektriciteitsverbruik) groter is dan een bepaalde norm. Vooral bij (oude) warmtepompen op buitenlucht is het onzeker of ze voldoen aan deze norm. In de Richtsnoer voor de rekenmethodiek voor warmtepompen (Europese Commissie, 2013) is vervolgens bepaald dat lidstaten zelf een expertschatting mogen maken voor het deel van de warmtepompen dat voldoet aan deze norm. Deze expertschatting hebben Segers en Busker (2015) verdisconteerd in de rekenfactor voor de omrekening van het vermogen naar de warmteproductie.

Het onderzoek van Segers en Busker (2015) omvat data over schattingen van installateurs over in 2014 geplaatste systemen. Over de oude en nieuwere systemen is weinig bekend. Daarnaast zijn er geen goede representatieve data over de energieprestatie van de warmtepompen in de praktijk, waardoor het onduidelijk is welk deel van de buitenluchtwarmtepompen voldoet aan de ondergrens voor de energieprestatie uit de EU-Richtlijn Hernieuwbare Energie. Daarom blijft het eindverbruik van de buitenluchtwarmtepompen onzeker.

Het CBS schat de onnauwkeurigheid voor de hernieuwbare energie uit buitenluchtwarmte op 40 procent.

Cijfers over het aantal via de ISDE gesubsidieerde warmtepompen zijn berekend op basis van data die het CBS van RVO heeft ontvangen. RVO stelt de installatiedatum vast op basis van gegevens die door de aanvrager worden ingevuld en die op de ingediende factuur zijn terug te vinden. De installatiedatum is de datum waarop de warmtepomp bij de klant wordt geïnstalleerd. De verkoopcijfers van leveranciers, die de basis vormen voor de energiestatistieken, gaan uit van het moment van verkoop door de producent of importeur aan een groothandelaar of installateur. Door voorraadeffecten kan de tijd tussen het moment van verkoop door de leverancier en de installatie bij de eindgebruiker variëren. Daarom zijn de ISDE-cijfers op jaarbasis niet direct vergelijkbaar met de verkoopcijfers van de leveranciers.

7.2 Bodemwarmte met warmtepompen

Bodemenergie is omgevingsenergie die in de bovenste laag van de bodem (tot 500 meter diep) is opgeslagen. Om warmte uit de bodem te onttrekken wordt grondwater opgepompt. In de zomer wordt dit grondwater, dat een temperatuur heeft van 5 tot 10 graden, gebruikt om een gebouw te koelen. Na het koelen is dit water opgewarmd tot tussen 10 en 15 graden, en wordt het op een andere plek weer teruggepompt in de grond op een vergelijkbare diepte. In de winter wordt dit opgewarmde water weer opgepompt en gebruikt om het gebouw te verwarmen, waarna het afgekoelde water weer terug de bodem in gaat en de cirkel rond is. Water van 10 à 15 graden is niet zonder meer geschikt om een gebouw in de winter op een aangename temperatuur te krijgen. Daarom wordt meestal een warmtepomp gebruikt om de energie naar een hoger temperatuurniveau te brengen. Het principe is hetzelfde als bij buitenluchtwarmtepompen. Een belangrijk verschil is dat gedurende het stookseizoen de bodem gemiddeld een hogere temperatuur heeft dan de buitenlucht, waardoor het verschil tussen de temperatuur van de warmtebron en de afgiftetemperatuur kleiner is bij een bodemwarmtepomp dan bij een buitenluchtwarmtepomp. Bij kleinere temperatuurverschillen functioneert een warmtepomp efficiënter en dus heeft een bodemwarmtepomp gemiddeld minder elektriciteit (of gas) nodig dan een bodemwarmtepomp. Daar staat tegenover dat de installatie van een bodemwarmtepomp duurder en ingrijpender is.

Het gebruik van bodemenergie met behulp van warmtepompen neemt gestaag toe en bedroeg in 2024 7,1 PJ. Dit is 2 procent van het totale eindverbruik van hernieuwbare energie.

Een beperkte hoeveelheid bodemwarmte wordt benut zonder warmtepompen, zie hiervoor onderdeel 7.3. Bodemwarmte benut zonder warmtepompen telt volgens de RED II echter niet mee voor het aandeel hernieuwbare energie en is daarom geen onderdeel van bovenstaande cijfers.

Energie uit oppervlaktewater komt nog niet veel voor in Nederland en loopt in de cijfers mee met bodemenergie, omdat de betreffende warmtepompen vaak hetzelfde zijn. Hetzelfde geldt voor warmtepompen die gebruikmaken van thermische zonne-energie (Hoofdstuk 5.3 PVT).

Ontwikkelingen

In 2024 is de afzet van warmtepompen die gebruik maken van bodemwarmte met 35 procent afgenomen ten opzichte van 2023. Het totale vermogen van alle opgestelde bodemwarmtepompen steeg desondanks van 2 247 megawatt naar 2 395 megawatt, een toename van 7 procent. Dit komt doordat er meer warmtepompen zijn bijgeplaatst dan er uit gebruik zijn genomen. Warmtepompen die gebruik maken van bodemenergie worden vaak toegepast in nieuwe gebouwen.

Voorheen werden bodemwarmtepompen voornamelijk geplaatst bij grotere gebouwen. De laatste jaren worden er ook steeds meer bodemwarmtepompen bij kleinere gebouwen en woningen geplaatst. Dat komt met name doordat nieuwbouwwoningen niet meer op het aardgasnet worden aangesloten. In gegevens over ISDE-subsidietoekenningen is terug te zien dat bodemwarmtepompen voornamelijk in nieuwe gebouwen geplaatst worden. Sinds de ISDE-regeling niet meer van toepassing is op de nieuwbouw, is de hoeveelheid vanuit de ISDE gesubsidieerde bodemwarmtepompen flink afgenomen: van 75 megawatt in 2020 tot ongeveer 35 megawatt in 2024. Voor uitgebreidere cijfers over verkoopcijfers en ISDE, zie Verkoopcijfers warmtepompen, 2022-2024 | CBS

Methode

Zie voor een gedetailleerde omschrijving van de methode inclusief rekenvoorbeelden 4.4.1 Bodemenergie uit Protocol Monitoring Hernieuwbare Energie, RVO en CBS

Voor de berekening van de bodemenergie is gebruik gemaakt van de verkoopgegevens van de leveranciers van warmtepompen. Bij het verzamelen van de verkoopgegevens van warmtepompen is samengewerkt met de Vereniging Warmtepompen. Het CBS heeft zelf de leveranciers geënquêteerd die geen lid zijn van de branchevereniging. Op basis van deze verkoopcijfers en een aanname over de levensduur wordt het opgesteld vermogen bepaald. Daaruit worden vervolgens de relevante energiestromen bepaald op basis van kengetallen. Het CBS schat de onnauwkeurigheid in de cijfers over de hernieuwbare energie uit bodemenergie op ongeveer 25 procent.

Tot en met 2021 zijn ook er gegevens beschikbaar over de verdeling naar sectoren (woningen of utiliteitsgebouwen/landbouw). Vanaf 2022 zijn deze gegevens slechts beperkt beschikbaar en wordt de sectoruitsplitsing niet meer per installatiejaar gepubliceerd. Voor het berekenen van het totaal aan opgesteld warmtepompen (aantallen en vermogens) wordt de sectorverdeling geschat op basis van dat deel van de data waarvoor wel informatie beschikbaar is.

Cijfers over het aantal via de ISDE gesubsidieerde warmtepompen zijn berekend op basis van data die het CBS van RVO heeft ontvangen. RVO stelt de installatiedatum vast op basis van gegevens die door de aanvrager worden ingevuld en die op de ingediende factuur zijn terug te vinden. De installatiedatum is de datum waarop de warmtepomp bij de klant wordt geïnstalleerd. De verkoopcijfers van leveranciers, die de basis vormen voor de energiestatistieken, gaan uit van het moment van verkoop door de producent of importeur aan een groothandelaar of installateur. Door voorraadeffecten kan de tijd tussen het moment van verkoop door de leverancier en de installatie bij de eindgebruiker variëren. Daarom zijn de ISDE-cijfers op jaarbasis niet direct vergelijkbaar met de verkoopcijfers van de leveranciers.

7.3 Warmte/koudeopslag (open bodemenergiesystemen)

Binnen de bodemenergie kan nog onderscheid gemaakt worden tussen open systemen en gesloten systemen. Open bodemenergiesystemen worden ook wel warmte/koudeopslag genoemd.

In gesloten systemen wordt een gesloten buis of slang de grond ingebracht tot een diepte van 50 tot 100 meter. In deze buis stroomt een vloeistof voor warmtetransport en deze wordt verwarmd of gekoeld via de wand van de buis. In open systemen wordt grondwater onttrokken waarna boven de grond de uitwisseling van warmte plaatsvindt voor koeling en verwarming. Daarna wordt het grondwater weer teruggepompt. Door de stroming van het grondwater is bij open systemen een groter deel van de bodem betrokken bij de opslag van warmte en koude. De gemiddelde capaciteit van deze systemen is dus groter. Open systemen worden vooral toegepast bij grote kantoren, kassen of woonwijken. Vooral in grote, nieuwe kantoren is het relatief snel rendabel, omdat in deze gebouwen naast een warmtevraag er vaak ook een behoorlijke koelvraag is en omdat bij nieuwbouw het verwarmings- en koelsysteem direct bij aanleg al aangepast kan worden aan het gebruik van bodemenergie. Ook in de glastuinbouw worden grote systemen voor bodemenergie in gebruik genomen.

De uit de bodem onttrokken warmte wordt meestal benut met behulp van een warmtepomp. De warmtepompen die gebruikt worden voor open en gesloten systemen zijn vaak hetzelfde en daarom wordt hier in de energiestatistieken geen onderscheid tussen gemaakt. Wel zijn er gegevens beschikbaar over de hoeveelheid onttrokken grondwater in open systemen. Die cijfers komen in deze paragraaf aan bod.

De hoeveelheid bodemwarmte benut zonder warmtepompen wordt afgeleid uit de hoeveelheid onttrokken grondwater voor deze systemen. Bodemwarmte zonder warmtepomp loopt niet mee in de energiestatistieken. Hetzelfde geldt voor bodemkoude.

Ontwikkelingen