Strategisch doel 2: Toegang tot data vergroten

Data beter beschikbaar maken en benutten

De kracht van data voor beleidsvorming, monitoring en uitvoering wordt steeds breder onderkend. Het CBS gaat de toegang tot en ontsluiting van zijn data verbeteren en andere overheidsorganisaties met zijn kennis en ervaring ondersteunen in het verantwoord gebruik van data. Daarmee vergroot het CBS de maatschappelijke meerwaarde van de data. 

Het CBS heeft binnen dit strategische doel de volgende ambities geformuleerd:

1. Toegankelijkheid en gebruik van (micro)data vergroten

Het CBS beschikt over een schat aan data, verkregen van bedrijven, burgers, overheden en andere organisaties. De informatie die het CBS op basis daarvan samenstelt, beschouwt het CBS als publiek goed. Om ervoor te zorgen dat deze informatie nog meer en beter kan worden gebruikt, onder meer in het tegengaan van desinformatie, investeert het CBS in de plan­periode in het verbeteren van de toegankelijkheid van de data.

In de eerste plaats verbetert het CBS de vindbaarheid van informatie via de website. Voor zoveel mogelijk onderwerpen ontwerpt het CBS dashboards. In de planperiode vernieuwt het CBS in overleg met gebruikers StatLine, de online database van het CBS, om de informatie makkelijker vindbaar en beter bruikbaar te maken. Daarnaast besteedt het CBS aandacht aan de toegankelijkheid van informatie over de werkwijze van het CBS, zoals methodebeschrijvingen, maatregelen op het gebied van de privacy en gegevens­bescherming en publicatieplanningen om transparanter te zijn over de wijze waarop statistieken worden gemaakt en welke waarborgen het CBS biedt.

Steeds meer partijen maken gebruik van de open data die het CBS ontsluit; gebruikers doen daarom een stijgend beroep op ondersteuning. Het CBS ontsluit ook open data van andere overheidspartijen. Dat vraagt eveneens aandacht en tijd. Het CBS vergroot daarom de komende tijd de dienstverlening voor de open data diensten. Daarnaast constateert het CBS dat er ook veel waardevolle data bij andere organisaties aanwezig zijn die (nog) niet altijd openbaar toegankelijk wordt gemaakt. Het CBS wil zijn kennis en ervaring graag inzetten bij intiatieven om zoveel mogelijk overheidsdata als open data beschikbaar te maken. 

De toegang tot beveiligde microdata van het CBS voorziet in een belangrijke behoefte van onderzoekers en draagt bij aan een grotere maatschappelijke benutting van de data van het CBS. Het gebruik van deze voorziening is de afgelopen jaren fors gestegen en brengt nieuwe wensen en uitdagingen met zich mee. Gebruikers hebben behoefte aan betere dienstverlening dan het CBS nu biedt. Het CBS heeft aandacht voor de ervaren belemmeringen bij het gebruik van de beveiligde microdata en gaat in de komende jaren investeringen doen om de dienstverlening te verhogen zonder op het huidige beveiligings­niveau in te boeten. Een bekende belemmering, vooral voor minder kapitaalkrachtige organisaties, zijn de kosten. Het CBS beschouwt de toegang tot microdata als publieke voorziening waarvan de toegankelijkheid niet door hoge kosten belemmerd zou mogen worden. Op dit moment vinden er, op beperkte schaal, ook verstrekkingen van beveiligde microdatabestanden plaats. Dit geeft meer veiligheidsrisico’s dan het werken via toegang op afstand. Om verstrekking van microdatabestanden zoveel mogelijk te beperken, investeert het CBS in het vergroten van de gebruiksvriendelijkheid en de functionaliteit van de remote-access voorziening. Het CBS ambieert om aan het einde van de planperiode de verstrekking van microdatabestanden afgebouwd te hebben, waarbij de toegang tot deze microdata voor gebruikers op een gelijkwaardig niveau gehandhaafd moet blijven. In alle gevallen geldt dat het CBS de informatiebeveiliging en privacy­bescherming waarborgt. 

2. Stimuleren en faciliteren van het werken met data

Het CBS heeft veel kennis van data en van wat nodig is om die verantwoord te gebruiken. Denk hierbij aan: opslaan, verwerken en ontsluiten van data, datakoppeling, informatiebeveiliging en privacybescherming. Ook op het gebied van metadata (informatie over de inhoud van een databestand, zoals een beschrijving van de variabelen) en standaarden (definities van variabelen, classificaties, kwaliteitsbeschrijvingen, bestandsformaten etc.) heeft het CBS veel ervaring en expertise. Die kennis stelt het CBS op verzoek graag beschikbaar aan overheden en de wetenschappelijke gemeenschap.

Het CBS wil overheidsorganisaties en de wetenschappelijke gemeenschap met zijn kennis en ervaring ondersteunen in het werken met data, waarbij het CBS een adviserende en faciliterende rol heeft. Het gaat hierbij in toenemende mate om de inbreng van kennis vanuit het CBS en steeds minder vaak om statistische producten. Het CBS doet dit door het verbeteren van de toegang tot de CBS-data en de eigen dienstverlening rond advisering, het opleiden van mensen en het participeren in brede werkgroepen. Zodoende draagt het CBS bij aan overheidsbrede programma’s, zoals de interbestuurlijke datastrategie. In deze interbestuurlijke datastrategie willen ministeries, uitvoeringsorganisaties en koepels van medeoverheden kansen schetsen over hoe de overheid maatschappelijke opgaven met data op een effectieve manier aan kan pakken. Hierbij is er specifieke aandacht voor jurisprudentie, techniek en voor wat maatschappelijk en ethisch wenselijk is.

Overheidsorganisaties en wetenschappelijke instellingen kijken naar het CBS voor hulp bij het ontsluiten van data waarover deze organisaties beschikken. Deze wens is ook in de externe consultatie expliciet naar voren gekomen. Het CBS heeft immers de kennis en infrastructuur om dat op een veilige manier te doen. Op verzoek van overheden kan het CBS data ontsluiten voor statistische doeleinden voor deze overheden, ook wanneer het CBS deze data niet zelf nodig heeft voor het eigen statistisch programma. Dit is in lijn met de wettelijke taak van het CBS om de statistiekvoorziening vanuit de overheid en de juistheid en volledigheid van de statistieken te bevorderen. Daarmee komt het CBS tegemoet aan een vaak geuite wens en levert het een bijdrage aan verantwoord datagebruik. 

Bij al deze activiteiten geldt dat data alleen voor statistisch of wetenschappelijk onderzoek mogen worden gebruikt. Te allen tijde moet worden voorkomen dat uitkomsten herleid­baar zijn tot individuele personen, instellingen of bedrijven. Datagebruik voor beslissingen op individueel niveau, bijvoorbeeld voor toezicht, handhaving of opsporing, is nooit toegestaan.

Metadata vormen voor interne en externe gebruikers een belangrijke sleutel tot betere vindbaarheid en bruikbaarheid van, zowel statistische data als microdata. Daarom ontwikkelt het CBS hiervoor een (geharmoniseerde) metadata database die als standaard gebruikt zal worden voor alle data die het CBS verwerkt. Zo kan CBS-data beter gebruikt worden en vergroten we op die manier de toegang tot onze data.

Standaarden zijn essentieel voor correct gebruik en interpretatie van data. Data kunnen alleen worden gecombineerd en geïnterpreteerd wanneer duidelijk is op welke groepen en welke verschijnselen de data betrekking hebben, hoe variabelen zijn gedefinieerd, welke kwaliteit de data hebben, hoe data zijn verwerkt etc. Het CBS staat op het gebied van standaarden, metadata, classificaties, kwaliteitsbeschrijvingen en dergelijke nationaal en internationaal hoog aangeschreven. Het CBS zet zich dan ook actief in om standaarden en het gebruik daarvan binnen de overheid te stimuleren en overheden hulp bieden bij het ontwikkelen en implementeren van standaarden. 

3. Toegang tot noodzakelijke private databronnen verkrijgen

Om de veranderingen in de maatschappij te kunnen beschrijven, tegemoet te komen aan wensen ten aanzien van statistische informatie en daarbij de regeldruk te beperken, is het CBS steeds op zoek naar nieuwe databronnen. In toenemende mate zijn databronnen die daarvoor nodig zijn alleen beschikbaar bij private partijen. Het CBS heeft bij wet kosteloos toegang tot alle overheidsregistraties. Dat geldt echter niet voor databronnen van private partijen. 

Het CBS is daarom voor informatie die nodig is voor de uitvoering van zijn wettelijke taak afhankelijk van de vrijwillige verstrekking door private partijen. Deze situatie biedt onvoldoende waarborgen voor de volledigheid van de informatie en de kwaliteit en continuïteit van de statistieken. Aanvullende regelgeving kan alle partijen duidelijkheid bieden over de noodzakelijkheid van deze gegevensverstrekking. Dit houdt niet in dat het CBS ongelimiteerd toegang zou willen verkrijgen tot data van private bronhouders; het gaat uitsluitend om de informatie die nodig is voor de productie van statistieken. Het gaat hierbij op dit moment onder andere om OV-data, data van slimme meters, test- en vaccinatiedata met betrekking tot COVID-19, data over energiecontracten en data over mobile telefonie. In landen om ons heen zijn de ontwikkelingen deels al verder dan in ons land; hier past waakzaamheid dat het CBS niet achter gaat lopen.

In veel gevallen kan worden volstaan met datasets op het niveau van groepen. De betreffende bronhouder kan die op aangeven van en met hulp van het CBS samenstellen, zodat alleen die informatie wordt verstrekt. Dit is om verschillende redenen te preferen. Het uitgangspunt van dataminimalisatie betekent dat niet meer data worden verstrekt dan nodig is. Bovendien zijn risico’s op het gebied van privacy gering wanneer informatie niet op individueel niveau wordt verstrekt.

4. Ethisch omgaan met datavraagstukken

Het CBS draagt statistische informatie aan over maatschappelijk relevante thema’s. Daarbij past ook ethisch besef: niet alles wat het CBS mag en kan, is ook vanuit ethisch perpectief gewenst. Het CBS beschikt over een ethische comissie die adviseert over ethische vraagstukken. 

Steeds vaker ziet het CBS dat verzoeken tot gebruik van data of het maken van statistiek ethische vragen oproepen. De ethische commissie maakt de afweging of de maatschappelijke baten van een onderzoek opwegen tegen de lasten. Het gaat daarbij bijvoorbeeld om vragen als: wat is het effect van bepaalde informatie voor (kwetsbare) groepen in de samenleving, kunnen verantwoorde conclusies verbonden worden aan de verwachte uitkomsten van een onderzoek, wat betekent de wijze van dataverzameling voor de (emotionele) belasting van respondenten en hoe verhoudt dit alles zich tot de maatschappelijke waarde van onderzoeksuitkomsten? Het CBS ziet het belang van data-ethiek in de planperiode verder toenemen. Het CBS geeft zich rekenschap van de ethische aspecten van een onderzoek en kan om ethische redenen besluiten een onderzoek niet uit te voeren. 

De toenemende behoefte aan informatie kan leiden tot de neiging om ongericht data te verzamelen en te experimenteren. Dat is echter niet toegestaan. Voor het CBS staat altijd het doel voorop een duidelijke maatschappelijke behoefte aan informatie. Dan kan gericht op zoek worden gegaan naar databronnen die nodig zijn om in de behoefte te voorzien. Voor innovatieve toepassingen is enige experimenteerruimte nodig, juist om binnen afzienbare termijn duidelijkheid te kunnen bieden met welk doel data zullen worden verzameld. Het CBS verzamelt dus nooit ongelimiteerd en ongericht data.