2. Economische groei

De omvang van de Nederlandse economie, afgemeten aan het bbp, groeide in 2019 met 1,8 procent. Dat was wat minder sterk dan in de vier voorgaande jaren. In 2018 bedroeg de economische groei 2,6 procent.

2.0.1 Bruto binnenlands product
Perioden	Volume, t.o.v. zelfde periode vorig jaar
2001	2,3
2002	0,2
2003	0,2
2004	2
2005	2,1
2006	3,5
2007	3,8
2008	2,2
2009	-3,7
2010	1,3
2011	1,6
2012	-1
2013	-0,1
2014	1,4
2015	2
2016	2,2
2017	2,9
2018	2,6
2019	1,8

2.0.1 Bruto binnenlands product
Perioden	Volume, t.o.v. zelfde periode vorig jaar
2001	2,3
2002	0,2
2003	0,2
2004	2
2005	2,1
2006	3,5
2007	3,8
2008	2,2
2009	-3,7
2010	1,3
2011	1,6
2012	-1
2013	-0,1
2014	1,4
2015	2
2016	2,2
2017	2,9
2018	2,6
2019	1,8

Na 2013 is de Nederlandse economie zes jaar op rij gegroeid. Net als in 2018 was de economische groei in 2019 vooral toe te schrijven aan de investeringen in vaste activa, de export van diensten en de consumptie door huishoudens ¹⁾. Ook de wederuitvoer en de consumptie door de overheid droegen positief bij. Daarentegen was de bijdrage van de export van Nederlands product negatief.

2.0.2 Bbp en bestedingen
	2019 (%-volumeverandering t.o.v. jaar eerder)	2018 (%-volumeverandering t.o.v. jaar eerder)
Bruto binnenlands product	1,8	2,6
Invoer goederen en diensten	3,1	3,3

Wederuitvoer	6,3	3,6
Bruto investeringen in vaste activa	5,3	3,2
Uitvoer diensten	3,4	5,5
Consumptie overheid	1,6	1,6
Consumptie huishoudens	1,4	2,3
Uitvoer Nederlands product	-2,4	2,7

2.0.2 Bbp en bestedingen
	2019 (%-volumeverandering t.o.v. jaar eerder)	2018 (%-volumeverandering t.o.v. jaar eerder)
Bruto binnenlands product	1,8	2,6
Invoer goederen en diensten	3,1	3,3

Wederuitvoer	6,3	3,6
Bruto investeringen in vaste activa	5,3	3,2
Uitvoer diensten	3,4	5,5
Consumptie overheid	1,6	1,6
Consumptie huishoudens	1,4	2,3
Uitvoer Nederlands product	-2,4	2,7

In 2019 zijn de investeringen in vaste activa met 5,3 procent gegroeid. De groei was hoger dan in 2018, toen de investeringen met 3,2 procent groeiden. In 2019 werd vooral meer geïnvesteerd in personenauto’s en gebouwen. Ook de investeringen in woningen,infrastructuur, vliegtuigen en machines lagen hoger dan een jaar eerder. De groei van de investeringen in woningen was met 1,8 procent in 2019 wel een stuk lager dan in 2018, toen de investeringen in woningen met 7 procent groeiden.

De toegenomen investeringen vielen samen met een relatief hoge bezettingsgraad van machines en installaties in de industrie. De bezettingsgraad geeft aan in welke mate de machines en installaties worden gebruikt. De bezettingsgraad piekte medio 2018 en is sindsdien weinig meer veranderd.

2.0.3 Bezettingsgraad industrie, begin kwartaal
Jaar	Kwartaal	Bezettingsgraad
2012		79,1
2012		77,8
2012		78,9
2012		79,5
2013		76,5
2013		75,5
2013		77,4
2013		79,7
2014		79,6
2014		80,2
2014		79,7
2014		80,2
2015		80,6
2015		81,8
2015		82,5
2015		82,6
2016		81,2
2016		81,6
2016		81,8
2016		82,2
2017		81,3
2017		82,9
2017		83,4
2017		83,3
2018		83,5
2018		83,6
2018		84,5
2018		84,1
2019		83,9
2019		84,3
2019		84,3
2019		84
2020		82,7

2.0.3 Bezettingsgraad industrie, begin kwartaal
Jaar	Kwartaal	Bezettingsgraad
2012		79,1
2012		77,8
2012		78,9
2012		79,5
2013		76,5
2013		75,5
2013		77,4
2013		79,7
2014		79,6
2014		80,2
2014		79,7
2014		80,2
2015		80,6
2015		81,8
2015		82,5
2015		82,6
2016		81,2
2016		81,6
2016		81,8
2016		82,2
2017		81,3
2017		82,9
2017		83,4
2017		83,3
2018		83,5
2018		83,6
2018		84,5
2018		84,1
2019		83,9
2019		84,3
2019		84,3
2019		84
2020		82,7

Het vertrouwen van de industriële producenten was in 2019 echter minder hoog dan in 2018, maar lag wel boven het langjarige gemiddelde. In tegenstelling tot in bijvoorbeeld Duitsland bleven de industriële ondernemers in Nederland gedurende vrijwel heel 2019 echter gematigd positief.

2.0.4 Producentenvertrouwen industrie, Europees geharmoniseerd en seizoengecorrigeerd
	Duitsland	Nederland
2014	1	-3
2014	1	-3
2014	2	-2
2014	0	-3
2014	1	-2
2014	0	-2
2014	1	-1
2014	-2	-2
2014	-3	-1
2014	-4	1
2014	-3	1
2014	-3	1
2015	-3	-1
2015	-3	-1
2015	-1	-1
2015	-2	0
2015	-2	1
2015	-2	2
2015	-1	1
2015	-2	1
2015	-1	2
2015	-2	1
2015	-2	2
2015	-2	0
2016	-4	1
2016	-5	0
2016	-5	0
2016	-4	1
2016	-3	1
2016	-2	3
2016	-2	3
2016	-3	-1
2016	0	0
2016	1	1
2016	0	1
2016	2	3
2017	2	3
2017	3	4
2017	4	4
2017	6	5
2017	7	3
2017	9	5
2017	11	4
2017	11	3
2017	13	5
2017	15	5
2017	14	7
2017	16	7
2018	16	7
2018	14	8
2018	12	7
2018	13	6
2018	12	7
2018	12	6
2018	10	4
2018	11	5
2018	10	4
2018	8	4
2018	7	4
2018	4	5
2019	3	3
2019	2	3
2019	-2	3
2019	-5	3
2019	-5	2
2019	-10	0
2019	-13	1
2019	-11	2
2019	-16	1
2019	-16	1
2019	-16	0
2019	-17	0
2019
Bron: CBS, Europese Commissie

2.0.4 Producentenvertrouwen industrie, Europees geharmoniseerd en seizoengecorrigeerd
	Duitsland	Nederland
2014	1	-3
2014	1	-3
2014	2	-2
2014	0	-3
2014	1	-2
2014	0	-2
2014	1	-1
2014	-2	-2
2014	-3	-1
2014	-4	1
2014	-3	1
2014	-3	1
2015	-3	-1
2015	-3	-1
2015	-1	-1
2015	-2	0
2015	-2	1
2015	-2	2
2015	-1	1
2015	-2	1
2015	-1	2
2015	-2	1
2015	-2	2
2015	-2	0
2016	-4	1
2016	-5	0
2016	-5	0
2016	-4	1
2016	-3	1
2016	-2	3
2016	-2	3
2016	-3	-1
2016	0	0
2016	1	1
2016	0	1
2016	2	3
2017	2	3
2017	3	4
2017	4	4
2017	6	5
2017	7	3
2017	9	5
2017	11	4
2017	11	3
2017	13	5
2017	15	5
2017	14	7
2017	16	7
2018	16	7
2018	14	8
2018	12	7
2018	13	6
2018	12	7
2018	12	6
2018	10	4
2018	11	5
2018	10	4
2018	8	4
2018	7	4
2018	4	5
2019	3	3
2019	2	3
2019	-2	3
2019	-5	3
2019	-5	2
2019	-10	0
2019	-13	1
2019	-11	2
2019	-16	1
2019	-16	1
2019	-16	0
2019	-17	0
2019
Bron: CBS, Europese Commissie

Consumenten hebben vorig jaar 1,4 procent meer besteed dan in 2018. De groei lag lager dan in de twee voorafgaande jaren, toen consumenten ruim 2 procent meer uitgaven dan een jaar eerder. Consumenten gaven in 2019 vooral meer uit aan woninginrichting, elektrische apparaten (audio, tv, computers, telefoons, huishoudelijke apparaten, etc.) en aan kleding. Aan personenauto’s hebben ze in 2019 minder besteed dan in 2018. Verder gaven consumenten meer uit aan diensten, zoals horeca, vervoer en communicatie. Uitgaven aan diensten maken ruim de helft van de totale binnenlandse consumptieve bestedingen uit.

In 2019 groeide de wederuitvoer het hardst van alle bestedingen, met 6,3 procent. Dat wil echter niet zeggen dat de wederuitvoer ook het meest heeft bijgedragen aan de bbp-groei van 1,8 procent. Wederuitvoer is namelijk de uitvoer van eerder ingevoerde vaak kant-en klare producten. Daaraan vinden slechts beperkte bewerkingen in Nederland plaats. In 2018 was het aandeel van de invoer in de wederuitvoer volgens input-outputanalyse ongeveer 86 procent. Dat aandeel is de laatste jaren redelijk constant. De resterende 14 procent van het volume van de wederuitvoer in 2019 droeg daadwerkelijk bij aan het bbp.

De uitvoer van Nederlandse producten kromp met 2,4 procent. Dat komt vooral doordat de uitvoer van elektrotechnische machines en apparaten (bijvoorbeeld consumentenelektronica) lager was dan in 2018. Daarentegen hebben Nederlandse bedrijven in 2019 wel meer machines en apparaten, chemische en aardolieproducten uitgevoerd dan een jaar eerder. De export van diensten ten slotte groeide met 3,4 procent.

In een groot deel van 2019 werd de groei van de import en export gedrukt door een bedrijf dat een deel van zijn activiteiten heeft verplaatst naar een ander land. Op het handelssaldo had dit nagenoeg geen effect.

De totale uitvoer van goederen groeide in 2019 met 2 procent minder hard dan in 2018 (3,2 procent). De afgezwakte uitvoergroei is in lijn met de krimp van de relevante wereldhandel.

De invoer van goederen en diensten groeide in 2019 met 3,1 procent harder dan de uitvoer van goederen en diensten (2,4 procent). Per saldo droegen de wederuitvoer en de export van diensten positief bij aan de economische groei, maar was de bijdrage van de export van Nederlands product negatief.

2.0.5 Uitvoer goederen en wereldhandelsvolume
	Uitvoer goederen (werkdagcorrigeerd)	Wereldhandel (seizoengecorrigeerd)
2001	11,7	9,1
2001	5,4	6,0
2001	5,1	5,4
2001	3,4	3,3
2001	1,2	-0,3
2001	4,7	1,2
2001	1,2	-1,5
2001	-0,5	-2,9
2001	-0,5	-4,4
2001	-3,7	-4,3
2001	-7,1	-4,9
2001	-5,8	-6,4
2002	-6,2	-4,2
2002	-1,8	-1,9
2002	0,1	-1,0
2002	0,2	1,5
2002	0,8	1,2
2002	-0,6	3,3
2002	0,7	5,3
2002	0,7	5,0
2002	2,9	7,8
2002	3,5	6,1
2002	5,4	8,0
2002	1,5	7,9
2003	7,0	7,7
2003	3,9	6,1
2003	0,4	5,9
2003	2,8	4,6
2003	0,7	5,6
2003	-0,2	3,2
2003	1,7	4,1
2003	-1,2	2,7
2003	2,7	5,4
2003	5,8	7,3
2003	3,3	6,2
2003	3,4	9,9
2004	2,0	7,1
2004	2,1	9,6
2004	5,3	10,3
2004	10,0	11,0
2004	9,6	11,5
2004	13,3	13,7
2004	14,3	11,3
2004	14,2	12,1
2004	11,3	9,6
2004	10,6	8,6
2004	10,8	9,5
2004	9,3	8,5
2005	9,9	8,9
2005	8,9	6,3
2005	6,5	5,5
2005	7,9	7,5
2005	7,1	7,2
2005	3,0	5,9
2005	4,7	5,3
2005	6,8	7,6
2005	5,1	7,0
2005	4,2	7,1
2005	6,0	7,1
2005	8,1	8,5
2006	5,4	8,5
2006	7,3	10,1
2006	10,8	11,3
2006	7,1	8,5
2006	7,2	8,5
2006	11,7	9,2
2006	5,4	8,9
2006	9,3	8,8
2006	8,6	9,5
2006	7,5	8,6
2006	9,2	9,2
2006	10,0	7,0
2007	6,7	7,7
2007	5,6	7,0
2007	4,9	5,7
2007	3,4	5,9
2007	5,7	5,9
2007	4,3	5,7
2007	7,6	7,2
2007	6,1	6,8
2007	5,4	5,1
2007	5,5	6,0
2007	7,3	4,8
2007	1,5	4,0
2008	8,5	6,6
2008	6,6	5,4
2008	1,4	3,5
2008	5,9	4,7
2008	1,1	4,2
2008	-1,5	2,3
2008	1,1	3,4
2008	0,5	1,6
2008	0,6	0,9
2008	-0,2	-1,1
2008	-8,4	-7,5
2008	-9,5	-13,0
2009	-14,1	-19,0
2009	-13,4	-18,4
2009	-13,9	-17,5
2009	-17,1	-17,9
2009	-13,3	-18,6
2009	-13,1	-15,9
2009	-8,7	-14,9
2009	-10,6	-14,3
2009	-9,8	-10,5
2009	-6,2	-8,0
2009	-0,7	-1,9
2009	1,6	7,3
2010	7,2	11,9
2010	7,4	13,3
2010	12,7	16,1
2010	13,6	15,3
2010	13,9	19,5
2010	12,9	18,0
2010	11,0	14,8
2010	12,2	15,1
2010	8,8	11,4
2010	10,6	11,4
2010	9,2	12,1
2010	11,3	9,1
2011	10,6	10,8
2011	10,0	8,7
2011	6,8	7,4
2011	8,5	5,9
2011	5,1	4,5
2011	5,2	2,7
2011	5,3	4,0
2011	4,8	4,7
2011	3,5	3,8
2011	-1,6	2,1
2011	0,4	1,2
2011	4,7	1,4
2012	1,1	-0,4
2012	0,7	1,1
2012	1,8	1,2
2012	2,7	1,0
2012	5,6	2,7
2012	3,7	2,6
2012	1,8	1,5
2012	2,6	0,4
2012	3,1	2,1
2012	7,4	1,1
2012	5,2	1,5
2012	2,7	1,6
2013	4,3	3,9
2013	2,6	2,1
2013	3,2	1,8
2013	0,3	3,8
2013	3,1	1,0
2013	3,5	0,7
2013	2,6	2,0
2013	2,9	2,6
2013	0,1	1,2
2013	-0,1	3,4
2013	2,3	3,3
2013	0,9	2,6
2014	0,8	2,1
2014	3,5	2,8
2014	1,8	2,0
2014	3,6	2,1
2014	-1,3	1,9
2014	3,7	2,9
2014	3,6	2,8
2014	0,6	2,2
2014	6,3	4,5
2014	3,3	3,2
2014	2,8	2,8
2014	5,8	4,3
2015	7,0	3,2
2015	4,6	3,4
2015	3,5	2,4
2015	5,4	2,0
2015	5,8	1,0
2015	4,9	2,7
2015	5,2	2,1
2015	6,7	2,1
2015	3,4	0,7
2015	5,6	1,4
2015	4,3	0,8
2015	4,0	0,9
2016	4,2	-0,3
2016	3,5	1,4
2016	3,6	0,8
2016	5,4	1,5
2016	6,4	2,1
2016	2,4	1,7
2016	3,0	0,1
2016	3,0	2,1
2016	5,9	1,5
2016	3,3	0,5
2016	6,4	3,4
2016	5,3	3,6
2017	1,7	4,0
2017	6,7	2,2
2017	8,4	6,2
2017	0,8	3,6
2017	4,6	5,7
2017	10,8	4,5
2017	7,1	5,7
2017	7,3	4,7
2017	7,8	5,4
2017	6,9	4,5
2017	6,9	5,5
2017	6,2	5,2
2018	4,7	5,8
2018	4,6	5,3
2018	3,2	2,2
2018	6,8	4,3
2018	4,6	3,6
2018	0,3	3,7
2018	2,7	4,7
2018	3,9	4,0
2018	3,1	2,7
2018	3,3	5,6
2018	1,0	0,7
2018	0,4	-1,1
2019	0,8	0,2
2019	0,9	-0,2
2019	1,6	1,4
2019	0,6	0,1
2019	0,6	0,2
2019	1,3	-1,6
2019	0,0	-0,9
2019	3,5	-0,8
2019	1,5	-0,8
2019	5,5	-1,9
2019	2,0	-0,9
2019	4,3	0,4
Bron: CBS, CPB

2.0.5 Uitvoer goederen en wereldhandelsvolume
	Uitvoer goederen (werkdagcorrigeerd)	Wereldhandel (seizoengecorrigeerd)
2001	11,7	9,1
2001	5,4	6,0
2001	5,1	5,4
2001	3,4	3,3
2001	1,2	-0,3
2001	4,7	1,2
2001	1,2	-1,5
2001	-0,5	-2,9
2001	-0,5	-4,4
2001	-3,7	-4,3
2001	-7,1	-4,9
2001	-5,8	-6,4
2002	-6,2	-4,2
2002	-1,8	-1,9
2002	0,1	-1,0
2002	0,2	1,5
2002	0,8	1,2
2002	-0,6	3,3
2002	0,7	5,3
2002	0,7	5,0
2002	2,9	7,8
2002	3,5	6,1
2002	5,4	8,0
2002	1,5	7,9
2003	7,0	7,7
2003	3,9	6,1
2003	0,4	5,9
2003	2,8	4,6
2003	0,7	5,6
2003	-0,2	3,2
2003	1,7	4,1
2003	-1,2	2,7
2003	2,7	5,4
2003	5,8	7,3
2003	3,3	6,2
2003	3,4	9,9
2004	2,0	7,1
2004	2,1	9,6
2004	5,3	10,3
2004	10,0	11,0
2004	9,6	11,5
2004	13,3	13,7
2004	14,3	11,3
2004	14,2	12,1
2004	11,3	9,6
2004	10,6	8,6
2004	10,8	9,5
2004	9,3	8,5
2005	9,9	8,9
2005	8,9	6,3
2005	6,5	5,5
2005	7,9	7,5
2005	7,1	7,2
2005	3,0	5,9
2005	4,7	5,3
2005	6,8	7,6
2005	5,1	7,0
2005	4,2	7,1
2005	6,0	7,1
2005	8,1	8,5
2006	5,4	8,5
2006	7,3	10,1
2006	10,8	11,3
2006	7,1	8,5
2006	7,2	8,5
2006	11,7	9,2
2006	5,4	8,9
2006	9,3	8,8
2006	8,6	9,5
2006	7,5	8,6
2006	9,2	9,2
2006	10,0	7,0
2007	6,7	7,7
2007	5,6	7,0
2007	4,9	5,7
2007	3,4	5,9
2007	5,7	5,9
2007	4,3	5,7
2007	7,6	7,2
2007	6,1	6,8
2007	5,4	5,1
2007	5,5	6,0
2007	7,3	4,8
2007	1,5	4,0
2008	8,5	6,6
2008	6,6	5,4
2008	1,4	3,5
2008	5,9	4,7
2008	1,1	4,2
2008	-1,5	2,3
2008	1,1	3,4
2008	0,5	1,6
2008	0,6	0,9
2008	-0,2	-1,1
2008	-8,4	-7,5
2008	-9,5	-13,0
2009	-14,1	-19,0
2009	-13,4	-18,4
2009	-13,9	-17,5
2009	-17,1	-17,9
2009	-13,3	-18,6
2009	-13,1	-15,9
2009	-8,7	-14,9
2009	-10,6	-14,3
2009	-9,8	-10,5
2009	-6,2	-8,0
2009	-0,7	-1,9
2009	1,6	7,3
2010	7,2	11,9
2010	7,4	13,3
2010	12,7	16,1
2010	13,6	15,3
2010	13,9	19,5
2010	12,9	18,0
2010	11,0	14,8
2010	12,2	15,1
2010	8,8	11,4
2010	10,6	11,4
2010	9,2	12,1
2010	11,3	9,1
2011	10,6	10,8
2011	10,0	8,7
2011	6,8	7,4
2011	8,5	5,9
2011	5,1	4,5
2011	5,2	2,7
2011	5,3	4,0
2011	4,8	4,7
2011	3,5	3,8
2011	-1,6	2,1
2011	0,4	1,2
2011	4,7	1,4
2012	1,1	-0,4
2012	0,7	1,1
2012	1,8	1,2
2012	2,7	1,0
2012	5,6	2,7
2012	3,7	2,6
2012	1,8	1,5
2012	2,6	0,4
2012	3,1	2,1
2012	7,4	1,1
2012	5,2	1,5
2012	2,7	1,6
2013	4,3	3,9
2013	2,6	2,1
2013	3,2	1,8
2013	0,3	3,8
2013	3,1	1,0
2013	3,5	0,7
2013	2,6	2,0
2013	2,9	2,6
2013	0,1	1,2
2013	-0,1	3,4
2013	2,3	3,3
2013	0,9	2,6
2014	0,8	2,1
2014	3,5	2,8
2014	1,8	2,0
2014	3,6	2,1
2014	-1,3	1,9
2014	3,7	2,9
2014	3,6	2,8
2014	0,6	2,2
2014	6,3	4,5
2014	3,3	3,2
2014	2,8	2,8
2014	5,8	4,3
2015	7,0	3,2
2015	4,6	3,4
2015	3,5	2,4
2015	5,4	2,0
2015	5,8	1,0
2015	4,9	2,7
2015	5,2	2,1
2015	6,7	2,1
2015	3,4	0,7
2015	5,6	1,4
2015	4,3	0,8
2015	4,0	0,9
2016	4,2	-0,3
2016	3,5	1,4
2016	3,6	0,8
2016	5,4	1,5
2016	6,4	2,1
2016	2,4	1,7
2016	3,0	0,1
2016	3,0	2,1
2016	5,9	1,5
2016	3,3	0,5
2016	6,4	3,4
2016	5,3	3,6
2017	1,7	4,0
2017	6,7	2,2
2017	8,4	6,2
2017	0,8	3,6
2017	4,6	5,7
2017	10,8	4,5
2017	7,1	5,7
2017	7,3	4,7
2017	7,8	5,4
2017	6,9	4,5
2017	6,9	5,5
2017	6,2	5,2
2018	4,7	5,8
2018	4,6	5,3
2018	3,2	2,2
2018	6,8	4,3
2018	4,6	3,6
2018	0,3	3,7
2018	2,7	4,7
2018	3,9	4,0
2018	3,1	2,7
2018	3,3	5,6
2018	1,0	0,7
2018	0,4	-1,1
2019	0,8	0,2
2019	0,9	-0,2
2019	1,6	1,4
2019	0,6	0,1
2019	0,6	0,2
2019	1,3	-1,6
2019	0,0	-0,9
2019	3,5	-0,8
2019	1,5	-0,8
2019	5,5	-1,9
2019	2,0	-0,9
2019	4,3	0,4
Bron: CBS, CPB

Een van de manieren om het bbp vast te stellen is door het totaal van de bestedingen te bepalen. Hierbij staat het bbp gelijk aan de som van de consumptie, de investeringen en de uitvoer minus de invoer. Volgens de internationaal afgesproken methode voor het samenstellen van de nationale rekeningen wordt, om de bijdrage van het handelssaldo te bepalen, de bijdrage van de invoer afgetrokken van die van de uitvoer. Het handelssaldo droeg negatief bij aan de economische groei in 2019. Dit beeld behoeft echter enige nuancering. De internationale methode resulteert namelijk in een onderschatting van de bijdrage van de internationale handel en in een overschatting van de bijdrage van de binnenlandse bestedingen aan het bbp. Dat komt doordat voor de binnenlandse bestedingen ook goederen en diensten worden geïmporteerd.

Om een juister beeld te creëren publiceert het CBS aanstaande 24 juni bij de tweede berekening van de economische groei van het eerste kwartaal 2020 cijfers van de bijdrage van de bestedingscategorieën aan de groei in 2019 waarbij de invoer wordt toegerekend aan alle finale bestedingscategorieën. De toerekening van de invoer aan de finale bestedingscategorieën vindt plaats met behulp van input-outputanalyse. Als de invoer niet volledig verrekend wordt met de uitvoer, maar ook met de overige bestedingscategorieën dan is de bijdrage van de internationale handel aan de bbp-groei van 2019 naar verwachting positief.

¹⁾ In dit artikel gaat het om de sector huishoudens, inclusief instellingen zonder winstoogmerk werkzaam ten behoeve van huishoudens, zoals sportverenigingen en vakbonden.