Het onderwijssucces van groep-8-leerlingen van 2015/’16 in leerjaar 3 van het voortgezet onderwijs

Tot en met het schooljaar 2013/’14 kreeg een kind het schooladvies voor het voortgezet onderwijs nadat in februari een eindtoets was gemaakt. Voor de plaatsing in het vervolgonderwijs was de score op de eindtoets leidend en had de leerkracht uit groep 8 een adviserende rol. Met ingang van het schooljaar 2014/’15 is het tot stand komen van het schooladvies gewijzigd. Voor 1 maart krijgen alle leerlingen in groep 8 een eerste advies. Het eerste schooladvies voor het voortgezet onderwijs dat de achtstegroepers krijgen, wordt gegeven door hun leerkracht en is vooral gebaseerd op de prestaties en het gedrag van de leerling op de basisschool gedurende een langere tijd. Tijdens de gehele basisschoolperiode zijn de prestaties van de leerlingen vastgelegd in een leerlingvolgsysteem. Daarnaast heeft de leerkracht zich een beeld kunnen vormen van bijvoorbeeld de werkhouding en motivatie van een leerling. De leerkracht kent ook de thuissituatie van de leerling, maar hiermee wordt bij het advies minder rekening gehouden dan met de voorgaande aspecten (Oomens et al., 2019).

Tussen half april en half mei maken de leerlingen vervolgens verplicht een eindtoets. Als het advies op basis van de toets hoger is dan het advies van de school, is de school verplicht om het advies te heroverwegen. De school is echter niet verplicht om het advies naar boven bij te stellen. Na een eventuele bijstelling, in overleg tussen school en ouders, krijgt de leerling een definitief schooladvies. Dit advies bepaalt naar welke soort voortgezet onderwijs de leerling gaat. De vo-school mag de leerling niet meer afwijzen op basis van een te lage score op de eindtoets zoals tot 2014/’2015 wel het geval was.

De gedachte achter deze wijziging was dat de basisschool een beter beeld heeft van wat een leerling kan en een eerlijker schooladvies kan geven dan op basis van een toets, die een momentopname is (Warrens et al., 2019). In de praktijk komt echter, zowel op basis van de situatie tot en met 2013/’14 als daarna in de nieuwe wijze van advisering, het beeld naar voren dat kinderen met gelijke capaciteiten niet altijd in hetzelfde soort voortgezet onderwijs terechtkomen (Traag, 2016; Borghans, 2016; Borghans et al. 2018; Marreveld, 2019; Warrens et al., 2019; OIS, 2019). Die verschillen in schooladviezen komen deels doordat leerkrachten in dat advies naast cognitieve capaciteiten ook andere leerlingkenmerken zoals motivatie, concentratie, werkhouding en thuissituatie meewegen (Driessen en Cuppen, 2012; Inspectie van het Onderwijs, 2018). Ook speelt het onderwijsniveau van de ouders een rol. Kinderen met hoogopgeleide ouders krijgen bij een gelijke toetsscore vaker een hoger schooladvies dan kinderen met lager opgeleide ouders (Traag, 2016).

Hoe verschilt het schoolsucces van kinderen met een naar boven bijgesteld advies van dat van kinderen wiens definitieve advies gelijk bleef aan het eerste advies? Bleven zij vaker zitten? Zaten zij aan het begin van de bovenbouw (derde klas) nog steeds op het geadviseerde niveau? Het uitgangspunt van dit onderzoek zijn de schooladviezen in het schooljaar 2015/’16.

1.2. Onderzoekspopulatie, verantwoording

Het onderzoek is gedaan onder 175 127 leerlingen. Dit is exclusief leerlingen met advies voortgezet speciaal onderwijs (vso) of praktijkonderwijs (pro), exclusief leerlingen die na groep acht naar het vso of het praktijkonderwijs gingen en exclusief leerlingen die voordat ze leerjaar 3 bereikten uit het onderwijs stroomden. In leerjaar 3 hebben de meeste leerlingen eventuele brede brugklassen doorlopen en is van het overgrote merendeel van de leerlingen duidelijk wat hun schoolniveau is. Ruim 167 duizend leerlingen (95,5 procent) zitten na drie jaar ook in het derde leerjaar. Een klein deel liep vertraging op in leerjaar 1 of 2 en zit in het schooljaar 2019/’20 voor het eerst in het derde leerjaar. Het gaat hier om 7 851 leerlingen of 4,5 procent.
Van een aantal van deze leerlingen (1 844, waarvan 1 703 onvertraagd en 141 vertraagd) is geen toetsuitslag bekend, daarom tellen de totalen van de drie groepen leerlingen die in paragraaf 2.2 worden onderscheiden (‘hogere eindtoets, geen bijgesteld advies', ’ hogere eindtoets, bijgesteld advies’ en ‘geen reden tot bijstelling’) niet op tot het hiervoor genoemde totaal.

Bepaling onderwijsniveau in leerjaar 3 voortgezet onderwijs

In de kadertekst hieronder is aangegeven bij welke onderwijsniveaus in leerjaar 3 gesproken kan worden van een gelijk niveau, een lager niveau en een hoger niveau dan het definitieve schooladvies. Leerlingen met een dubbel advies zitten op een hoger niveau dan het geadviseerde niveau wanneer ze in een klas zitten die correspondeert met het hoogste van de twee adviezen of daarboven. Hiermee wordt aangesloten bij de manier waarop de Inspectie van het Onderwijs het onderbouwrendement van vo-scholen berekent. Bijvoorbeeld: een leerling met een advies havo/vwo die in een vwo-klas zit, wordt gerekend tot de groep die boven het geadviseerde niveau zit.
Het is nog belangrijk op te merken dat leerlingen met een definitief advies vmbo-b en vmbo-b/k nooit naar een lager niveau kunnen (het zogeheten bodemeffect) en kinderen met een vwo-advies nooit naar een hoger niveau kunnen (het plafondeffect).

2.1 Advies en eindtoets groep 8

Driekwart heeft als eerste advies minimaal vmbo-gt

Een advies voor het voortgezet onderwijs kan enkelvoudig zijn: vmbo-b, vmbo-k, vmbo-gt, havo, vwo; of dubbel, met twee aan elkaar grenzende schooladviezen: vmbo-b/k, vmbo-k/gt, vmbo-gt/havo, havo/vwo. Een advies dat uit meer dan twee niveaus bestaat is niet toegestaan.
De meest voorkomende eerste schooladviezen zijn vwo, havo of vmbo-gt (voorheen mavo). In 2015/’16 kreeg 61 procent van alle leerlingen dit als eerste advies. Nog eens 14 procent kreeg een dubbel advies vmbo-gt/havo of havo/vwo. In totaal kreeg driekwart van alle leerlingen minimaal een vmbo-gt advies. Ongeveer een kwart van de kinderen kreeg een advies voor een van de beroepsbegeleidende leerwegen van het vmbo of het speciaal onderwijs. Sinds het schooljaar 2015/’16 is dat beeld niet veranderd. Wel is het aandeel dubbele adviezen in 2015’/16 relatief laag in vergelijking met latere jaren (Hartgers, Traag en Wielenga, 2021). ¹⁾

Na hogere toetsscore krijgt minder dan een kwart een hoger advies

In 2015/’16 haalde 35 procent van de achtstegroepers die een eindtoets maakten een toetsscore die past bij een hoger schooladvies dan het eerste schooladvies dat zij kregen van de basisschool. Dat is hoger dan het jaar daarvoor, maar lager dan in 2018/’19. Toen betrof dat 41 procent van de leerlingen. Het aandeel van de leerlingen met een hoger toetsadvies dat ook daadwerkelijk een bijgesteld schooladvies krijgt, bedroeg in 2015/’16 ruim 19 procent. In 2016/’17 steeg dat naar 23 procent, waarna het in de jaren daarna gelijk bleef.
Het aandeel leerlingen dat op basis van een hogere toetsscore in aanmerking komt voor een naar boven bijgesteld advies verschilt per niveau van het eerste advies. Leerlingen met een eerste schooladvies vwo kunnen per definitie nooit een hogere score halen.

Meisjes vaker dan jongens bijgesteld advies

2.2 De overgang naar het voortgezet onderwijs

Meeste onvertraagde leerlingen na 3 jaar op of boven geadviseerde niveau

Hoe verschilt het schoolsucces van kinderen met een naar boven bijgesteld advies van dat van kinderen wiens definitieve advies gelijk bleef aan het eerste advies? De eerste vraag is of de onvertraagde leerlingen, dus de kinderen die niet bleven zitten in de brugklas of het tweede leerjaar, in de derde klas van het voortgezet onderwijs op of boven het niveau van het eindadvies van de basisschool zitten.²⁾

In totaal zit 67 procent van alle onvertraagde leerlingen in de derde klas van het voortgezet onderwijs op het niveau van hun definitieve advies, zo’n 21 procent zit op een niveau dat hoger is dan het eindadvies waarmee ze vanuit groep 8 naar de brugklas gingen en 12 procent is afgezakt naar een lager niveau. Er zijn een aantal verschillen tussen leerlingen naar het eindadvies dat ze kregen in groep 8.³⁾

Ongeveer 13 procent van de kinderen met een enkelvoudig advies (vmbo-k, vmbo-gt, havo of vwo) zat na drie jaar op een lager niveau dan het definitieve schooladvies. Kinderen met een advies vmbo-b kunnen per definitie niet afzakken naar een lager schoolniveau. Vooral leerlingen met een havo-advies zakken gedurende de eerste drie jaar relatief vaak af naar een lager niveau, bijna 21 procent.

Van de kinderen met een dubbel advies (vmbo-b/k, vmbo-k/gt, vmbo-gt/havo of havo/vwo) zat na drie jaar ongeveer 5 procent op een lager niveau dan het definitieve schooladvies. Een leerling volgt onderwijs op een lager niveau wanneer ze in leerjaar 3 op een schoolsoort zitten die lager is dan het laagste van het dubbele advies (zie ook tabel 1.3). Het aandeel leerlingen dat zakt naar een lager niveau is het hoogst onder degenen met een havo/vwo-advies. Ongeveer 8 procent van die leerlingen zit na drie jaar op het vmbo.

Met bijgesteld advies drie jaar later vaakst op een lager niveau

Zoals al eerder is beschreven, kunnen kinderen die in groep 8 op de eindtoets een hogere score halen, een bijstelling van hun advies krijgen. Bij een deel van de kinderen gebeurt dit, bij een deel van de kinderen gebeurt niet. Daarnaast is er ook een forse groep kinderen wiens toetsscore overeen kwam met of lager was dan het eerste advies. Hoe verschilt het schoolsucces van deze drie groepen?

Van de onvertraagde leerlingen die geen bijgesteld advies kregen en die daar ook niet voor in aanmerking waren gekomen zat 13 procent op een lager niveau dan het schooladvies. Onder leerlingen wiens schooladvies wel werd bijgesteld, is na drie jaar 18 procent afgezakt naar een lager niveau dan het definitieve advies. Van de kinderen die wel in aanmerking kwamen voor een bijstelling, maar wiens schooladvies niet werd verhoogd, is het aandeel dat naar een lager niveau stroomde met 7 procent het laagst.

Kinderen met een enkelvoudig advies zakten vaker gedurende de eerste drie jaar af, en dat geldt met name voor kinderen wiens eerste advies naar boven is bijgesteld. Van hen zakt bijna een kwart binnen drie jaar toch af naar een lager niveau. De leerlingen met een enkelvoudig advies die wel een hoger toetsadvies haalden, maar wiens schooladvies gelijk bleef, zakten het minst vaak af naar een lager niveau. Bij leerlingen met een dubbel advies lag het aandeel dat afzakte een stuk lager en zijn ook de verschillen tussen kinderen met en zonder bijstelling kleiner. Toch is ook van hen het aandeel dat afzakt naar een lager niveau hoger onder de groep kinderen van wie het advies naar boven werd bijgesteld.

Voor vrijwel ieder schooladvies geldt dat leerlingen met een naar boven bijgesteld advies dit niveau het minst vaak ook behalen, met uitzondering van vmbo-k en vmbo-k/gt. Daarbij moet wel worden opgemerkt dat leerlingen al zijn aangemeld bij een vo-school voordat de eventuele bijstelling plaatsvindt. Het is mogelijk dat het een school niet meer lukt om een leerling naar een andere klas te verplaatsen omdat klassen bijvoorbeeld vol zijn. Het is niet bekend in hoeveel procent van de gevallen een leerling niet alsnog op dat hogere niveau geplaatst kon worden. Onder leerlingen met een enkelvoudig advies vmbo-gt, havo en vwo is het aandeel dat in de derde klas is afgezakt het hoogst. Bij havisten lag dat op 32 procent, bij vmbo-gt-leerlingen en vwo-ers net iets boven de 20 procent.

Jongens komen in leerjaar 3 vaker onder en meisjes vaker boven advies uit

Van alle jongens die in 2015/’16 in de onderzoeksgroep zaten kwam drie jaar later 94 procent onvertraagd in het derde leerjaar van het voortgezet onderwijs. Van de meisjes was dat 97 procent. Jongens bleven in de eerste twee jaar van het voortgezet onderwijs dus vaker dan meisjes zitten. Voor beide groepen geldt dat leerlingen die na een hogere toetsscore geen bijstelling kregen het minst vaak bleven zitten.

Jongens en meisjes die onvertraagd in het derde leerjaar van het voortgezet onderwijs kwamen zaten daar ongeveer even vaak op het niveau van hun definitieve advies: 68 procent van de jongens en 66 procent van de meisjes. Daarnaast zat een groter aandeel van de meisjes (25 procent) dan van de jongens (17 procent) op een hoger niveau, terwijl met 15 procent jongens vaker dan meisjes (9 procent) onder het niveau van hun advies terecht kwamen. Deze verschillen tussen jongens en meisjes gaan voor elke adviesniveau dezelfde kant uit en het maakt ook niet uit of dit advies een gevolg was van een bijstelling of niet.

Na havo-advies vaker vertraging

Van de leerlingen die in 2015/’16 in groep 8 zaten liep 4,5 procent een jaar vertraging op in leerjaar 1 of 2. Tussen kinderen met een enkelvoudig schooladvies en een dubbel schooladvies is geen duidelijk verschil in zittenblijven. Wel valt op dat vooral met een havo-advies leerlingen relatief vaak zijn blijven zitten in de eerste twee jaar: 5,5 procent. Leerlingen met een vmbo-b, vmbo-k, vmbo-b/k en een vmbo-k/gt blijven aanzienlijk minder vaak zitten.

Samenvatting

Ongeveer 88 procent van de leerlingen uit groep 8 die in 2018/’19 onvertraagd in het derde leerjaar van het voortgezet onderwijs komt, zit op dat moment op of boven het geadviseerde schoolniveau. Kinderen met een enkelvoudig advies (vmbo-b, vmbo-k, vmbo-gt, havo of vwo) zakken vaker af gedurende de eerste drie jaar dan kinderen met dubbele adviezen. Kinderen met een havo-advies zakken relatief het vaakst af naar een lager schoolniveau.

Leerlingen van wie het eerste schooladvies is bijgesteld, zakken relatief vaak gedurende de eerste drie jaar van het voortgezet onderwijs af naar een lager niveau. Kinderen die de eindtoets dusdanig goed maakten dat ze in aanmerking kwamen voor een bijstelling, maar wiens eerste advies niet werd bijgesteld, lukt het juist vaker in die eerste drie jaar alsnog op te klimmen naar een hoger niveau. Dat geldt voor alle adviesniveaus. Maar ook hier vallen leerlingen met een naar boven bijgesteld havo-advies op: ongeveer een op de drie zit na drie jaar op een lager schoolniveau dan havo.

In totaal bleef 4,5 procent van de leerlingen in de eerste twee jaren van het voortgezet onderwijs zitten. Havisten doubleerden iets vaker (5,5 procent). Leerlingen met een vmbo-advies bleven minder vaak zitten dan gemiddeld. Kinderen van wie het schooladvies niet naar boven werd bijgesteld terwijl zij wel in aanmerkingen kwamen voor een bijstelling, bleven het minst vaak zitten (3,7 procent). Kinderen die niet voor een bijstelling in aanmerking kwamen omdat de eindtoets overeen kwam of lager was dan het eerste schooladvies bleven met 4,8 procent het vaakst zitten. Dat patroon geldt voor alle adviesniveaus.

Discussie