Ruim tweehonderd jaar energieverbruik in Nederland

Energie is een basisbehoefte van de mens. Het heeft veel technische en maatschappelijke ontwikkelingen mogelijk gemaakt, de overvloedige aanwezigheid heeft de economie doen groeien en het welzijn van mensen doen toenemen. Op zichzelf is energie een natuurlijk verschijnsel dat beschikbaar voor verbruik voor de mens moet worden gemaakt. Om meerdere redenen wordt er al lang beleid gevoerd om de energievoorziening een bepaalde kant op te sturen. In deze publicatie komen drie doelen van energiebeleid aan bod.

Het eerste doel gaat over schone energie. Vanaf de jaren 1960 is het verbruik van energie uit de fossiele brandstoffen steenkool, aardolie en aardgas in absolute hoeveelheid sterk toegenomen. Fossiele brandstof is van oorsprong zonne-energie die in koolstofhoudende biomassa is omgezet en gedurende miljoenen jaren in de aardkorst is gevormd. Een nadeel van de verbranding ervan is dat het broeikasgas koolstofdioxide in de atmosfeer vrijkomt, wat de belangrijkste oorzaak van klimaatverandering is (IPCC, 2023). Om deze reden is het huidige beleid erop gericht om van fossiele energie over te stappen op koolstofvrije, meestal hernieuwbare, energie. In populair spraakgebruik noemt men dit wel schone energie. Deze overgang naar schone energie wordt de energietransitie genoemd.

Zowel in de maatschappij, in de wetenschap als de politiek is er veel aandacht voor de energietransitie. Al in 1992 hebben 154 landen samenwerkend in de Verenigde Naties het Klimaatverdrag ondertekend om de emissies van broeikasgassen te reduceren en daarmee ongewenste gevolgen van klimaatverandering te voorkomen (VN, 1992). In 2013 is in Nederland door 47 maatschappelijke partijen het Energieakkoord gesloten (SER, 2013). In dit akkoord stonden diverse afspraken met als doel de energievoorziening van Nederland duurzamer te maken. Op dat moment lag Nederland met een aandeel van 4 procent hernieuwbare energie achterop binnen Europa. In 2015 ondertekenden de bij de VN aangesloten landen en andere partijen het Parijsakkoord om, simpel gezegd, de temperatuurstijging op aarde beperkt te houden tot maximaal 2, en bij voorkeur niet meer dan 1,5, graden Celsius (UNFCCC, 2015). Het Nederlandse Energieakkoord kreeg in 2019 een opvolger in het door meer dan 100 maatschappelijke partijen ondersteunde Klimaatakkoord, waarin het doel van het Parijsakkoord naar Nederland werd vertaald (Voortgangsoverleg Klimaatakkoord, 2019).

Een ander doel van het energiebeleid is om afhankelijkheid van andere landen, vaak in geopolitieke context, te voorkomen. In de loop der jaren is bij energiebeleid in meer of mindere mate aandacht geweest voor de afhankelijkheid van het buitenland voor de energievoorziening. In de 19e eeuw bijvoorbeeld spraken staatslieden als Lely hier al over (Schot et al., 2000), maar ook de presidenten van de Verenigde Staten, zoals Obama (2006), deden dit. Het doel hierbij is zo min mogelijk afhankelijk te zijn van invoer (en dus aankoop) van energie uit het buitenland. Dit werd urgent na de eerste oliecrisis (Tweede Kamer, 1974) en werd ook weer actueel na de Russische invasie in Oekraïne in 2022 (Ministerie EZK, 2022 en Europese Commissie, 2022).

Energiebesparing is een derde doel van energiebeleid. Besparen kan door zuiniger of efficiënter met energie om te gaan, zodat de maatschappij meer activiteiten met dezelfde hoeveelheid energie kan verrichten. Naast het zorgen voor lagere maatschappelijk kosten draagt besparen ook bij aan de andere doelen ‘minder broeikasgasemissie’ en ‘minder afhankelijkheid’. De bespaarde energie hoeft immers niet uit andere, schonere bronnen of het buitenland te komen. Energiebesparing werd in 1974 geïntroduceerd in de eerste Energienota (Tweede Kamer, 1974) en komt voort uit de oliecrisis van 1973. Denk hierbij aan de autoloze zondagen en de invoering van de maximumsnelheid die werden ingevoerd om dit doel te bereiken. Tevens speelde de bewustwording van eindigheid van de grondstoffenvoorraad een rol, waar de Club van Rome in 1972 voor waarschuwde. Na een doel uit het Energieakkoord kwam er tot 2022 geen nieuw besparingsdoel. Het pakket RePowerEU (Europese Commissie, 2022) stelde naast doelen voor schone energie ook doelen voor minder verbruik vast. In het concept Nationaal Plan Energiesysteem (Ministerie EZK, 2023) is besparing een belangrijke component, ingegeven door de aanscherping van de doelen in de Europese Energie-efficiëntierichtlijn (EED).

Het doel van dit artikel is om energieverbruik in relatie tot de drie genoemde doelen in breder perspectief te belichten, met speciale aandacht voor de eerste oliecrisis uit 1973, vijftig jaar geleden bij het verschijnen van deze publicatie. Na een overzicht in hoofdlijnen zal de publicatie eerst de diverse energietransities van de afgelopen eeuwen laten zien. Vervolgens wordt ingegaan op de afhankelijkheid van Nederland van energie uit het buitenland. Tot slot wordt het finaal verbruik geïntroduceerd en de besparing hierbij beschreven voor woningen en het vervoer in de periode 1960 tot en met 2022.

2.1 Wat is energie en welke eenheid is gebruikt?

Energie is een meetbare eigenschap van natuurkundige verschijnselen. Het is gedefinieerd als het vermogen om arbeid te verrichten. Binnen de energiestatistiek wordt de energie waargenomen die de mens gebruikt om te helpen activiteiten te verrichten. Energie komt onder andere vrij bij de verbranding van de delfstoffen aardgas, aardolie, steenkool en biobrandstoffen, wordt onttrokken aan de natuur, bijvoorbeeld met windkracht of zonne-energie en het kan in de vorm van elektriciteit of warmte worden gebruikt. In de energiestatistiek heten al deze bronnen waaruit energie kan worden gebruikt energiedragers.

Een joule is de internationaal afgesproken eenheid van energie. Hiermee is een gewicht van afgerond 100 gram 1 meter omhoog te tillen. Een joule is hetzelfde als een wattseconde (elektriciteit wordt vaak in kilowattuur - kWh - uitgedrukt, dus 1 kWh = 3 600 kilojoule). Deze publicatie gebruikt voor het energieverbruik per inwoner van Nederland de eenheid gigajoule (een miljard joule). 1 gigajoule (GJ) = 30 m³ aardgas = 278 kWh elektriciteit = 24 liter motorbenzine.

Met 1 gigajoule kun je gemiddeld genomen een jaar lang:

• elke dag 2,3 minuut douchen,
• elke dag 4,8 liter water aan de kook brengen in de waterkoker,
• elke werkdag 2,75 km rijden met een benzineauto (die 1 op 20 rijdt).

Voor hoeveelheden energie op nationale schaal wordt de eenheid petajoule gebruikt: dit is 10¹⁵ joule, in andere woorden 1 miljoen gigajoule. In 2022 kwam dat overeen met het energieverbruik van afgerond 23 duizend woningen.

2.2 Wat is actief en passief gebruik van energie en hoeveel energie eet een mens?

De energiestatistiek beschrijft alleen energie die de mens actief verzamelt en als hulp gebruikt bij niet door spierkracht uitgevoerde activiteiten. In andere woorden: om mee te tellen moet een energiedrager beschikbaar zijn voor verbruik bij activiteiten. Nat hout aan een boom is dat niet, gedroogd hout op een stapel wel. Aardgas in de bodem telt niet als energie, pas als het gewonnen en gezuiverd in een pijpleiding is ingevoed telt het als bruikbare energie. De zonnewarmte die een mens of een voorwerp (bijvoorbeeld een huis of een zwembad) passief laat opwarmen telt niet mee in de statistiek, maar wel als iemand die warmte actief verzamelt en op een andere plaats bruikbaar maakt.

Ook het voedsel dat mensen eten telt niet als energie in de energiestatistiek. Het gaat daarbij immers om de energie die wordt gebruikt voor de spierkracht van de mens. Bij een licht actieve leefstijl heeft een mens tussen de 1700 en 2500 kilocalorieën per dag nodig. Dat komt overeen met gemiddeld 3,2 gigajoule per persoon per jaar. In Nederland eten de 17,8 miljoen inwoners in 2023 daarmee circa 57 petajoule. Rond 1800 verbruikte een Nederlander 14 GJ per inwoner, dus 5 keer meer ‘hulpenergie’ dan hij via voedsel nodig had. In 2022 was het energieverbruik in Nederland 154 GJ per inwoner, dus 48 keer zo veel als de energie die via voedsel nodig is.

2.3 Wat is de energiebalans en welke variabelen zijn in deze publicatie gebruikt?

De energiebalans is een balans van aanbod en verbruik. Aan de ene kant wordt bepaald hoeveel energie er beschikbaar is. En aan de andere kant wordt gemeten hoeveel energie er is omgezet of verbruikt. Binnen een te beschouwen eenheid (een bedrijf of woning) zijn aanbod en verbruik aan elkaar gelijk. Dus een bedrijf moet net zoveel energie aanvoeren als het verbruikt. Dit geldt ook voor een woning, een stad en uiteraard heel Nederland.

Het aanbod van energie is de optelsom van de winning van energie, het saldo van in- en uitvoer en het saldo van de voorraadmutatie verminderd met de levering (bunkering) van brandstoffen aan het internationaal vervoer (CBS StatLine, 2023). Dit wordt ook wel het primair energieaanbod of het primair energieverbruik genoemd, omdat dit de hoeveelheid energie is die in het land beschikbaar is voor omzetting of verbruik. Deze variabele, verkort weergegeven als energieverbruik, is in deze publicatie gebruikt om de energietransities te beschrijven.

In deze studie zeggen we dat een energietransitie inzet als een bepaalde energiedrager aan een groeispurt begint met als resultaat dat een andere energiedrager wordt verdrongen (een continue groei van 10 procent per jaar van de energiedrager vanaf het jaar dat het aandeel in het verbruik groter is dan 5 procent).

Voor het vaststellen van de energieafhankelijkheid zijn de variabelen winning en invoer uit de energiebalans gebruikt. De afhankelijkheid van een energiedrager uit het buitenland is gedefinieerd als het percentage invoer in de som van winning en invoer. De energieafhankelijkheid van Nederland is het op het aandeel in het totale primaire energieaanbod gewogen gemiddelde van de energiedragers.

Het verbruik van energie, in de verbruikszijde van de energiebalans, bestaat uit gebruik bij de omzetting van energie (bijvoorbeeld de omzetting van aardgas in elektriciteit in gascentrales) en het finaal verbruik door afnemers van energie (bijvoorbeeld aardgas voor verwarming van woningen). In het hoofdstuk over energiebesparing is gerekend met het finaal energieverbruik. Dit is het door gebruik opmaken van energie. Hierna resteert geen nuttig bruikbare energiedrager. Voorbeelden zijn het verbranden van aardgas in een warmteketel, het verbruik van elektriciteit door huishoudens en het verbruik van motorbrandstoffen voor vervoer.

Bij energiebesparing wordt het energieverbruik berekend per maat van activiteit. Voor een land als geheel zijn aantal inwoners of het bruto binnenlands product dergelijke maten. Het energieverbruik per hoofd van de bevolking is uiteraard niet gelijk aan het persoonlijk gebruik van de inwoners. Als de industrie meer gaat gebruiken stijgt het verbruik per hoofd van de bevolking (of inwoner) hiermee ook.

Het kan inzichtelijker zijn om per sector een specifieke maat te kiezen, zoals aantal woningen voor huishoudens of aantal voertuigkilometers bij de sector wegverkeer. Het finaal energieverbruik in een sector gedeeld door de activiteitmaat heet het specifiek energieverbruik. In deze publicatie zijn activiteitmaten gebruikt die voor de hele periode beschikbaar waren. Voor de grafische weergave is de index per sector voor 1973 gelijkgesteld aan 100. Voor de gewogen index zijn de indexen per sector gewogen op het aandeel in het totaal finaal energieverbruik.

2.4 Welke gegevens zijn gebruikt en wat is de kwaliteit hiervan?

1800-1945: Schot et al. (2000) en CBS StatLine: Kolen en kolenproducten; winning, in- en uitvoer, productie; vanaf 1802.
1946-2022: CBS StatLine (2023), Energiebalans van Nederland. Gebruikt is de versie verschenen op 15 juni 2023.
1960-2022: de activiteitmaat is afkomstig uit diverse StatLinetabellen.

Bij langere tijdreeksen kunnen in de loop van de jaren verschillen ontstaan door het gebruik van andere databronnen en methoden. In de energiebalans van Nederland is de tijdreeks vanaf 1990 over de gehele periode consistent. Hier heeft het CBS veel aandacht aan besteed vanwege de internationale verplichting om vanaf 1990 een consistente reeks te publiceren. De energiebalans is een belangrijke bron voor en controle bij de emissie van broeikasgassen, waarbij 1990 een belangrijk referentiejaar is.

De met de periode 1960-1989 aangevulde tijdreeks van het energieverbruik bevat een kleine trendbreuk van 1989 op 1990. Dit komt mede doordat deze reeks in de jaren tot en met 1989 anders omgaat met productie van warmte bij gecombineerde opwekking van elektriciteit en warmte. De tweede belangrijke overgang in databron ligt van 1945 op 1946. Tot en met 1945 zijn voor turf en hernieuwbare energie gegevens uit wetenschappelijke literatuur gebruikt. Hierin is alle turfverbruik opgenomen tot en met 1945. CBS publiceert geen energieverbruik van turf vanaf 1946. Turf werd na de Tweede Wereldoorlog in Nederland vooral gebruikt voor niet aan energie gerelateerde doelen, bijvoorbeeld als tuinaarde. De reeks uit de literatuur is voor deze publicatie niet aangepast.

In de periode 1800-2022 is het energieverbruik in Nederland zeer sterk toegenomen. Rond 1800 werd 31 petajoule (PJ) aan energie verbruikt (Schot et al., 2000). Aan het einde van de 19e eeuw was dit verbruik ruim 6 keer groter geworden. Kort na de Tweede Wereldoorlog en vooral tussen 1960 en 1973 groeide het energieverbruik explosief in alle sectoren van de economie. Vanaf 1973, het jaar van de eerste oliecrisis, stokte de groei tot halverwege de jaren 1980 de effecten van de tweede oliecrisis (1979) waren weggeëbd.

In 2000 was het verbruik inmiddels ruim 100 keer zo groot als in 1800. Het energieverbruik was in 2010, met 3470 PJ, het hoogste van de gehele periode (CBS StatLine, 2023). Dit niveau was 114 maal zo hoog als dat van 1800. Rond 2013, het jaar dat het Energieakkoord is afgesloten, begon het totale energieverbruik in Nederland licht te dalen. Het verbruik in woningen en het vervoer leverde de grootste bijdrage hieraan. Woningen werden steeds beter geïsoleerd en efficiënter verwarmd in een warmer wordend klimaat. Motorvoertuigen werden steeds efficiënter, vooral door strengere eisen uit de EU.

Het jaar 2022 was opvallend, waarin het verbruik zelfs even laag als eind jaren ‘80 was. Dit was sterk beïnvloed doordat bedrijven en huishoudens veel minder aardgas verbruikten na de Russische inval in Oekraïne in februari 2022 waardoor de aardgasprijzen aanzienlijk stegen.

3.1 De transities van turf via steenkool, aardolie en aardgas naar hernieuwbare energie

Rond 1800 leverden turf, hout en wind- en watermolens de belangrijkste bijdrage aan de energievoorziening in de omgeving van het tegenwoordige Nederland. Vanaf 1860 werd steenkool de dominante energiedrager in Nederland. Na de Tweede Wereldoorlog schakelde Nederland over op aardolie (in de jaren 1950) en vervolgens aardgas (in de jaren 1960) als belangrijkste bronnen in de energievoorziening. In deze naoorlogse periode kwamen nieuwe energie-intensieve activiteiten op zoals de petrochemische en kunstmestindustrie en een sterke groei van het wegverkeer. Tussen 1975 en 2015 waren er weinig verschuivingen in het belang van de fossiele energiedragers aardolie, aardgas, steenkool en niet-fossiele energie. In 1976 werd de kerncentrale in Borssele volledig in gebruik genomen. Vanaf 2017 lijkt de transitie naar koolstofarme, hernieuwbare energie zoals wind- en zonne-energie daadwerkelijk ingezet. Hoewel het aandeel hernieuwbaar nog ver achterblijft bij aardolie en aardgas: in 2022 maakte hernieuwbare energie 14 procent uit van het Nederlandse energieverbruik tegen 83 procent aan fossiele energie. De overige 3 procent betreft vooral kernenergie en niet-biogeen afval.

3.2 Drie periodes met groeiende afhankelijkheid van het buitenland

Sinds 1800 waren er drie periodes waarin de afhankelijkheid van energie uit het buitenland toenam. De eerste periode was eind 19^e eeuw, toen Nederland de steenkool vooral uit het buitenland betrok. De bezorgdheid van staatslieden over deze afhankelijkheid leidde tot inspanningen om de mijnen in Limburg te openen. In 1906, het jaar van de opening van de eerste Staatsmijn, was de afhankelijkheid het grootst waarna door de verdere toename van de steenkoolwinning, een daling inzette.

De tweede periode van energieafhankelijkheid vanuit het buitenland was na de Tweede Wereldoorlog, toen de afhankelijkheid van het buitenland weer toenam met de toename van ingevoerde aardolie. Halverwege de jaren 1960 was de afhankelijkheid van energie uit het buitenland groter dan 70 procent van het totale verbruik. Door de aardgaswinning in Nederland nam de afhankelijkheid af tot circa 45 procent halverwege de jaren 1970. Hiermee was Nederland binnen Europa een relatief energieonafhankelijk land.

De derde periode van hoge energieafhankelijkheid begon vanaf 2015 door het verminderen van de aardgaswinning in Groningen. Hierdoor moest veel meer aardgas ingevoerd worden. In 2022 was de afhankelijkheid opgelopen tot 77 procent. Dit is de hoogste afhankelijkheid van energie uit het buitenland in Nederland sinds de opening van de Staatsmijnen in 1906.