Componenten van werkloosheid

1.1 Economische benadering

Decennialang hebben economen zich beziggehouden met de vraag wat de oorzaken van werkloosheid zijn. Met deze kennis zou men vervolgens effectief beleid kunnen opstellen om zo de werkloosheid te bestrijden. De verschillende oorzaken van werkloosheid worden ook wel componenten genoemd. Hiermee worden geen deelgroepen binnen de werkloze beroepsbevolking bedoeld, zoals bijvoorbeeld de jeugdwerklozen. Componenten zijn niet toe te wijzen aan een bepaalde groep mensen, maar zijn getallen die iets zeggen over de mate waarin een bepaalde oorzaak van belang is. Zo betekent een conjuncturele werkloosheid van 2 procent dat 2 procentpunt van de werkloosheid samenhangt met conjunctuurschommelingen.

Ruwweg zijn er twee hoofdstromen te ontdekken in het denken over werkloosheid. Bij beide vormt een economische theorie het uitgangspunt. De meeste dominante stroming,voortbouwend op neoklassieke theorieën, benadrukt dat een economie naar een evenwicht neigt. Daarnaast is er een neokeynesiaanse stroming die juist de nadruk erop legt dat de economie veel onevenwichtigheden kent.
In de neoklassieke stroming (OECD, 2001; Lunsing, 2011; Logeay en Tober, 2004; Guichard,2011) vinden we bijvoorbeeld de begrippen NAIRU (Non-Accelerating Inflation Rate of Unemployment) en Phillipscurve die aan elkaar gerelateerd zijn. De NAIRU wordt door verschillende instituten geschat en gepubliceerd, bijvoorbeeld door de OECD (2001). Een andere naam voor de NAIRU is evenwichtswerkloosheid. De NAIRU is dan de werkloosheid waarbij de inflatie niet verandert (accelereert). De Philipscurve geeft het verband weer tussen de looninflatie en de werkloosheid.

Volgens de neokeynesiaanse stroming (Kuipers, 1978; Van den Berg, 1982; Bierings, 1996; Muysken, 1984; Driehuis, 1979; 1986) kent de werkloosheid een cyclisch patroon dat het gevolg is van de conjunctuur. Een sterke (effectieve) vraag naar consumptiegoederen wordt afgewisseld door het inzakken van de vraag naar deze goederen en vice versa. Ook heeft men binnen deze stroming oog voor de (kwalitatieve) discrepanties (mismatches)tussen vraag en aanbod. Kenmerkend hiervoor is bijvoorbeeld dat op de arbeidsmarkt tegelijkertijd vacatures en werklozen zijn. Een onderdeel van de mismatches vormt de zogenaamde frictiewerkloosheid die ontstaat doordat het tijd kost om de reeds aanwezigevacature te vinden en te vervullen. Voor het berekenen van de componenten van werkloosheid wordt gewerkt met het schatten van de Beveridge curve, een relatie tussen het werkloosheidspercentage (U) en het vacaturepercentage (V). Dit wordt ook wel de UV-curve genoemd.

1.2 Statistische benadering

Op grond van de literatuur is er geen algemeen geaccepteerde methode beschikbaar om componenten van werkloosheid te berekenen. Reden voor het CBS om op zoek te gaan naar een nieuwe methode die recht doet aan beide stromingen. Als uitgangspunt is daarvoor de statistiek genomen. Het grote voordeel van een statistische benadering is dat er geen aannames nodig zijn over verbanden tussen economische grootheden, zoals dat het geval is bij de NAIRU en de Beveridgecurve. In deze context is het nuttig om erop te wijzen dat dat ook de Phillipscurve en de Beveridgecurve een statistische grondslag hadden voordat er sprake was van een theoretische inbedding. De sterke statistische verbanden zijn breed uitgemeten in de literatuur en zijn terug te vinden in vrijwel elk handboek over macro-economie.

In 2017–2019 werd binnen het CBS een nieuwe statistische methode voor het berekenen van componenten voor werkloosheid ontwikkeld (Lodder, 2017a; 2019a; 2019b). Deze methode gaat uit van data en komt van daaruit tot nieuwe cijfers en vervolgens tot nieuwe interpretaties over deze componenten. De nadruk ligt daarbij op logica en het gebruik van algemeen aanvaarde principes en modellen. De aanpak is vergelijkbaar met die van Van den Brakel en Krieg (2010) voor het berekenen van de seizoengecorrigeerde werkloosheid.Over deze vorm van werkloosheid wordt al door het CBS gepubliceerd.
Kenmerkend verschil met de economische benadering is dus dat bij deze de economische theorie het startpunt is, en er vervolgens wordt toegewerkt naar data, terwijl bij de statistische benadering de data het vertrekpunt vormt en er daarna pas aandacht is voor een betekenisvolle naamgeving en een economische interpretatie of duiding.

1.3 Leeswijzer

2.1 Data

Voor dit onderzoek zijn twee tijdreeksen gebruikt:
— Het werkloosheidspercentage (U)
— Het vacaturepercentage (V)
In grafiek 2.1.1 wordt een beeld gegeven van het verloop tussen 1969-2018. Werkloosheid en vacatures zijn beide gedefinieerd als percentage van de beroepsbevolking. Hoewel de schattingen zijn gebaseerd op een lange tijdreeks van 1800-2018 (Lodder, 2019a; 2019b), worden hier de resultaten voor de periode 1969-2018 getoond. Binnen het CBS wordt 1969 als startpunt van veel reeksen genomen. In de reeksen van voor dat jaar komen namelijk veel trendbreuken voor, wat de analyse ervan complex maakt. Omwille van de duidelijkheid zijn ze daarom hier achterwege gelaten.

2.2 Decomposities

Er zijn twee soorten decomposities in de statistische benadering:
— De statistische decompositie
— De logische decompositie

Bij deze decomposities gaat het in eerste instantie alleen om een wiskundig-statistische berekening, nog zonder economische betekenis. De statistische decompositie is enigszins vergelijkbaar met de neoklassieke benadering, terwijl de logische decompositie raakvlakken heeft met de neokeynesiaanse traditie.

De statistische de compositie is:

U = TC + C_kort = T+ C_lang + C_kort ⁽¹⁾

waarbij:
U = werkloosheidspercentage
TC = trendcyclische component
T = trendmatige werkloosheid
C_kort = kortcyclische component
C_lang = langcyclische component
Alle componenten zijn aandelen (percentages) in de beroepsbevolking.

Met behulp van een structureel tijdreeksmodel is de statistische decompositie van de werkloosheid uitgevoerd. De OECD schat de NAIRU ook met een structureel tijdreeksmodel, waarbij de trendcyclische component (TC) de NAIRU is. Een eerste intuïtieve betekenis die aan de kortcyclische component kan worden toegekend is die van conjuncturele werkloosheid.

De logische decompositie is:

U = V + (U-V) = Q + N (2)

waarbij:
U = werkloosheidspercentage
Q = V = het aantal vacatures als percentage van de beroepsbevolking (vacature- percentage)
N = U-V = het percentage werklozen in de beroepsbevolking waarvoor geen vacatures zijn

Q is het gedeelte van de werkloosheid dat een gebrekkige aansluiting tussen openstaande vacatures en kwalificaties van werklozen weergeeft, de kwalitatieve werkloosheid. N is het gedeelte van de werkloosheid dat overblijft als alle openstaande vacatures zouden kunnen worden vervuld. N heeft betrekking op een kwantitatief tekort aan banen, de kwantitatieve werkloosheid.

De statistische decompositie kan vervolgens worden toegepast op de grootheid Q:

Q = Q_tc + Q_c ⁽³⁾

Waarbij:
Q_tc = de trendcyclische component van Q
Q_c= de cyclische component van Q

Vervolgens is de statistische decompositie van de grootheid N het resultaat van een
eenvoudige berekening:
N_tc = TC - Q_tc ⁽⁴⁾
N_c= C_kort - Q_c ⁽⁵⁾

Waarbij N_tc en N_c de trendcyclische en cyclische component van N zijn.
Dat levert de volgende matrix van componenten op:

Daarbij zijn de trend (T) en C_lang niet apart onderscheiden. Er geldt:

U = Q + N = {Q_tc + Q_c} + {N_tc + Nc} = {N_c+ Q_c} + {N_tc + Q_tc} = T_C + C_kort (6)

Alle componenten zijn uitgedrukt als percentages van de beroepsbevolking.

2.3 Schatting van de statistische decomposities

Met behulp van een structureel tijdreeksmodel zijn de statistische decomposities van U en Q geschat. De decompositie van N volgt als berekende grootheid uit die van U en Q. Op basis van de schattingsmethode zijn over de periode van 1800 tot en met 2018 een constante trend en meerdere cycli in de ontwikkeling van het werkloosheidspercentage geïdentificeerd. Voor wat betreft de decompositie van het werkloosheidspercentage (U)zijn er vier cycli gevonden en een constante trend. De eerste cyclus heeft een lengte van 4,4 jaar, de tweede van 7,8 jaar, de derde van 17,6 jaar en de vierde van 75,1 jaar. De trend blijkt een constante te zijn. Uit de analyse blijkt dat de helling niet significant van nul verschilt. De trend komt overeen met een werkloosheidspercentage van 4,3. Voor wat betreft de decompositie van Q (=V) zijn cycli gevonden van 5,6 jaar, 10,1 jaar en 15,2 jaar.

Een aandachtspunt is dat het wenselijk is dat de componenten van werkloosheid kleiner zijn dan de totale werkloosheid. Voor een aantal jaren (1969–1971) geldt echter dat het vacaturepercentage hoger was dan het werkloosheidspercentage. In dat geval zou Q>U zijn. Om dit te voorkomen is gewerkt met een minimumconditie: Q = Min (U,V) en N = Max (U-V,0). Voor de eenvoud is deze notatie weggelaten in formule (2).

2.4 Namen en interpretatie van de componenten

In het voorgaande is aan de componenten nog geen duidelijke economische betekenis toegekend. In deze paragraaf wordt voor de statistische decompositie, de logische decompositie en de combinatie daarvan een interpretatie gegeven en in het verlengde daarvan betekenisvolle namen toegekend.

Bij de statistische decompositie bestaat de kortcyclische component C_kort feitelijk uit twee cycli met perioden van respectievelijk 4,4 en 7,8 jaar, die overeenkomen met de bekendeconjunctuurcycli van Kitchin (3–5 jaar) en Juglar (7–11 jaar). Deze zijn samengevoegd tot één cyclus met een periode van 4,4 jaar. Als twee cycli worden samengevoegd, is de periode van de samengevoegde cyclus gelijk aan die van de cyclus met de kleinste periode,in dit geval 4,4 jaar. Vervolgens is aangetoond dat er een Granger causale relatie bestaat tussen economische groei (conjunctuur) en werkloosheid, maar niet omgekeerd. Dat betekent dat economische groei goed bruikbaar is als voorspeller van werkloosheid, maar andersom niet. Op basis hiervan interpreteren we de cyclus met een periode van 4,4 jaar als de conjuncturele werkloosheid. Het logische gevolg daarvan is dat de trendcyclische component (TC) kan worden geïnterpreteerd als de conjunctuur gecorrigeerde werkloosheid. De derde cyclus, met een periode van 17,6 jaar, komt overeen met de cyclus van Kuznets (15–25 jaar). Deze wordt samengevoegd met de vierde cyclus van 75,1 jaar (enigszins vergelijkbaar met de Kondratieff) tot de lange cyclus C_lang. De trend blijkteen constante te zijn over een periode van ruim 200 jaar (1800–2018). Hoewel dit een constante is over een lange periode, wordt deze hier niet geïnterpreteerd als natuurlijke werkloosheid.

Bij de logische decompositie sluit de verdeling van werkloosheid in een kwalitatieve (Q) en kwantitatieve (N) component aan bij de literatuur over marktimperfecties (Kuipers, 1978; Muysken, 1984; Erken, 2015). Om een goed beeld te hebben van wat marktimperfecties zijn, is het nodig om een definitie te geven van een perfecte markt. Als het model van volkomen concurrentie beschouwd wordt als een perfecte markt, dan zijn afwijkingen daarvan imperfecties. Het model kan worden samengevat in twee eigenschappen:flexibiliteit en eenheid, met corresponderende imperfecties rigiditeit en segmentatie. Simpel gezegd: omdat lonen star (rigide) zijn, en omdat arbeid heterogeen is (de markt is gesegmenteerd), is de arbeidsmarkt afwijkend van het model van volkomen concurrentie.Op basis van plausibele aannames kan aannemelijk worden gemaakt dat kwantitatieve werkloosheid wordt veroorzaakt door (loon) rigiditeit en kwalitatieve werkloosheid dooreen combinatie van rigiditeit en segmentatie. Deze analyse beperkt zich tot het zoeken van oorzaken op de arbeidsmarkt zelf. Daarnaast is het bekend dat bijvoorbeeld een crisis op de financiële markten ook een rol speelt bij het ontstaan van werkloosheid. Aangezien dit buiten de arbeidsmarkt plaatsvindt, is dit geen imperfectie van de arbeidsmarkt zelf en valt daarom buiten de logische analyse. Om een completer beeld te krijgen, moeten daarom ook beide analyses gecombineerd worden.

Bij de combinatie van beide decomposities wordt de statistische decompositie toegepast op de componenten van de logische decompositie. Daarmee worden componenten van werkloosheid verkregen die een combinatie van beide decomposities zijn. De namen van de componenten zijn zo gekozen dat beide decomposities daarin herkenbaar zijn, zie tabel 2.4.1.

2.5 Mismatches

De kwalitatieve werkloosheid (Q) geeft een indruk van de kwalitatieve discrepanties (mismatches) tussen vraag en aanbod. Het is gebruikelijk om vervolgens met meer detail aan te geven om wat voor soort mismatches het gaat. In de literatuur (zie bijvoorbeeld Erken, 2015) worden met name mismatches op het gebied van opleiding, regio en sectoren informatie genoemd. Voor kwalitatieve discrepanties op het gebied van informatie wordt doorgaans de term frictiewerkloosheid gebruikt. Om een beeld te hebben van welk soort mismatch het meest voorkomt, is per dimensie een bepaald kengetal berekend. Dit kengetal is de variatiecoëfficiënt, een statistische maat voor variatie. Vervolgens wordt deze score omgerekend als een aandeel in de kwalitatieve werkloosheid.

In deze paragraaf worden de uitkomsten van de verschillende componenten gepresenteerd. Er wordt zowel gekeken naar het aandeel in de beroepsbevolking (in percentages), als naar de jaarlijkse procentuele groei van de componenten.

3.1 Conjunctuurgecorrigeerde en conjuncturele werkloosheid

De conjunctuurgecorrigeerde werkloosheid (TC, de trendcyclische werkloosheid) bestaat uit een trend (T) en een langcyclische component (C_lang) (zie vergelijking 1 in paragraaf 2.2). De trend is een horizontale lijn ter hoogte van 4,3 procent van de beroepsbevolking. De langcyclische component heeft een lengte van 17,6 jaar. De cyclus van de conjuncturele werkloosheid (C_kort) beslaat 4,4 jaar. De schattingen van de verschillende componenten zijn voor de periode 1969-2018 weergegeven in figuur 3.1.1.

De conjunctuurgecorrigeerde werkloosheid verliep sinds 1969 afwisselend stijgend (1969–1985), dalend (1986-2001), opnieuw stijgend (2002-2015) en weer dalend (2016-2018), waarbij het stijgingstempo het grootst was in de periode 1969–1985. De conjunctuurgecorrigeerde werkloosheid is vanaf 1977, uitgezonderd 2001, groter dan de stabiele trend van 4,3 procent. 

3.2 Kwalitatieve en kwantitatieve werkloosheid

Op basis van de logische decompositie zijn de kwalitatieve en kwantitatieve werkloosheid berekend. In figuur 3.2.1 worden de reeksen getoond. De kwantitatieve component is doorgaans dominant. Een uitzondering vormen de jaren 1969–1971, 1999–2001, 2007–2008 en 2018, toen ook de werkloosheid laag was. Een mogelijke verklaring hiervoor is dat bij een lage werkloosheid duidelijk wordt dat een deel van de werkloze beroepsbevolking onvoldoende kwalificaties heeft voor de beschikbare banen. Als de werkloosheid hoog is, zijn er weinig vacatures, en blijft dat dus onzichtbaar. Men kan immers niet ongeschikt zijn voor banen die er niet zijn. 

3.3 De matrix van componenten van werkloosheid

In deze paragraaf wordt ingegaan op de componenten die berekend zijn door de beide decomposities met elkaar te combineren. In paragraaf 3.3.1 is gekeken naar de conjunctuurgecorrigeerde componenten in relatie tot de totale conjunctuurgecorrigeerde werkloosheid. Dezelfde aanpak wordt in paragraaf 3.3.2 toegepast voor de conjuncturele componenten. Tot slot worden de vier componenten van het binnenwerk in de matrix in relatie tot de werkloosheid getoond in paragraaf 3.3.3.

3.3.1 Kwalitatieve en kwantitatieve conjunctuurgecorrigeerde werkloosheid

De lange cyclus van de kwalitatieve conjunctuurgecorrigeerde werkloosheid heeft een lengte van 15,2 jaar, en die periode geldt ook voor de kwantitatieve conjunctuurgecorrigeerde werkloosheid. De uitkomsten voor de kwalitatieve en kwantitatieve conjunctuurgecorrigeerde werkloosheid zijn in figuur 3.3.1.1 voor de periode 1969–2018 samen met die van de totale conjunctuurgecorrigeerde werkloosheid weergegeven. 

Uit het verloop van de kwantitatieve conjunctuurgecorrigeerde werkloosheid valt het belang van het tekort aan banen in de loop van de tijd af te leiden. De ontwikkeling volgt die van de conjunctuurgecorrigeerde werkloosheid. De periode 1969–1984 wordt gekenmerkt door een voortdurende stijging van kwantitatieve werkloosheid, hetzelfde geldt voor de periode 2004–2013. De bevindingen voor de zeventiger jaren zijn conform die van Driehuis (1979). Deze concludeerde toen dat er sprake was van een structureel tekort aan banen.

De kwalitatieve conjunctuurgecorrigeerde werkloosheid verloopt tegengesteld aan die van de conjunctuurgecorrigeerde werkloosheid. De kwalitatieve component was in de periode 2001–2007 naar verhouding hoog (2 procent of hoger), ook als aandeel van de conjunctuurgecorrigeerde werkloosheid. Blijkbaar kwam het toen naar verhouding vaak voor dat niet aan de gevraagde kwalificaties kon worden voldaan om de openstaande vacatures te vervullen. Alleen in de periode 1969–1975 was het aandeel van de kwalitatieve component in de conjunctuurgecorrigeerde werkloosheid groter. De daling van de kwalitatieve conjunctuurgecorrigeerde werkloosheid die vanaf 2006 inzette, versnelde in 2009 door de economische crisis. Daarna bleef de kwalitatieve conjunctuurgecorrigeerde werkloosheid tot 2013 vrijwel gelijk om vanaf 2014 weer te stijgen. Het relatief hoge niveau van 2 procent werd toen weer bereikt.

Het tegengestelde verloop van beide indicatoren kan op twee verschillende manieren worden verklaard. Volgens de eerste redenering wordt bij een voortdurende afname van de werkloosheid de krapte op de arbeidsmarkt steeds groter. Het wordt dan steeds lastiger om geschikte mensen te vinden voor het stijgend aantal vacatures: de kwantitatieve conjunctuurgecorrigeerde werkloosheid neemt af, maar de kwalitatieve conjunctuurgecorrigeerde werkloosheid neemt toe. Bij een aanhoudende stijging van de werkloosheid geldt het omgekeerde. Terwijl de kwantitatieve conjunctuurgecorrigeerde werkloosheid groeit, wordt het tegelijkertijd gemakkelijker om geschikte mensen te vinden voor een vacature, waardoor de kwalitatieve conjunctuurgecorrigeerde werkloosheid juist kleiner wordt.
Volgens de tweede redenering worden werkgevers in geval van een voortdurende afname van de werkloosheid minder selectief zodat de conjunctuurgecorrigeerde kwalitatieve werkloosheid slinkt. Bij een stijgende werkloosheid zullen werkgevers weer selectiever worden en loopt de kwalitatieve conjunctuurgecorrigeerde werkloosheid op.

3.3.2 Kwalitatieve en kwantitatieve conjuncturele werkloosheid

De kwalitatieve conjuncturele werkloosheid doorloopt een cyclus met een lengte van 5,6 jaar, hetzelfde geldt voor de cyclus van de kwantitatieve conjuncturele werkloosheid, als gevolg van de berekeningswijze in formule (6).

In figuren 3.3.2.1 en 3.3.2.2 is te zien dat de kwalitatieve conjuncturele werkloosheid voor bijna alle jaren tegengesteld verloopt aan de (kwantitatieve) conjuncturele werkloosheid. Deze tegengestelde ontwikkeling van de kwalitatieve en de kwalitatieve werkloosheid is vergelijkbaar met die bij de conjunctuurgecorrigeerde werkloosheid (paragraaf 3.3.1). Hieruit kan geconcludeerd worden dat het voor het patroon van de kwalitatieve- en kwantitatieve werkloosheid niet zo veel uitmaakt of sprake is van een lang aanhoudende of een korter aanhoudende werkloosheidsstijging of -daling. Daarnaast valt op dat de kwantitatieve conjuncturele werkloosheid bijna in omvang gelijk is aan de totale conjuncturele werkloosheid. Dit komt doordat conjuncturele werkloosheid met name gekarakteriseerd wordt door een kwantitatief tekort aan banen.

3.3.3 Een overzicht van het binnenwerk van de matrix

In figuur 3.3.3.1 is het verloop van de samengestelde componenten in de werkloosheid gerelateerd aan de totale werkloosheid. De kwantitatieve conjunctuurgecorrigeerde component domineert de ontwikkeling van de werkloosheid, daarna volgt de kwalitatieve conjunctuurgecorrigeerde component; de conjuncturele componenten wisselen elkaar op de derde en vierde plaats af.

3.4 Mismatches

Om meer inzicht te geven in de aard van de kwalitatieve werkloosheid is tot slot nagegaan welk soort kwalitatieve discrepantie (mismatch) hieraan het meest bijdraagt (zie Lodder, 2017a). Dat is onderzocht aan de hand van de variatie in de werkloosheid naar onderwijsniveau, regio, bedrijfstak en informatie (frictiewerkloosheid). Hierover konden gegevens worden samengesteld vanaf het verslagjaar 2003.Vanaf 2006 leverde de frictiewerkloosheid de grootste bijdrage aan de kwalitatieve werkloosheid. Alleen in de periode 2003–2005 overheerste de mismatch in de opleidingscomponent. De bijdrage van de regionale en sectorale mismatch is in de hele onderzoeksperiode relatief klein.

4.1 Vergelijking met de neoklassieke traditie

Op basis van figuur 4.1 kunnen de uitkomsten voor de conjunctuurgecorrigeerde werkloosheid met die van de NAIRU worden vergeleken. Het blijkt dat het verloop van beide indicatoren behalve in de jaren 2006 en 2007 vrijwel identiek is en dat bovendien de niveauverschillen gering zijn. Daarbij moet wel vermeld worden dat de OECD-cijfers van het werkloosheidspercentage voor de periode 1969–2002 niet exact overeenkomen met de cijfers die het CBS publiceert, van 2003–2017 komen deze wel overeen. Omdat het werkloosheidspercentage een rol speelt in de berekening van de NAIRU en de conjunctuurgecorrigeerde werkloosheid kunnen hierdoor verschillen ontstaan. Wel zijn er conceptuele verschillen. Zo is bij de conjunctuurgecorrigeerde werkloosheid gecorrigeerd voor conjunctuurschommelingen, terwijl bij de NAIRU is gecorrigeerd voor veranderingen in de inflatie.

4.2 Vergelijking met de neokeynesiaanse traditie

De kwalitatieve conjunctuurgecorrigeerde en kwantitatieve conjunctuurgecorrigeerde componenten zijn qua concepten vergelijkbaar met die in de neokeynesiaanse traditie, maar de uitkomsten zijn verschillend. Dit heeft ermee te maken dat de conjuncturele werkloosheid bij bijvoorbeeld Muysken (1984) en Van den Berg (1982) nog een stijgende trend bevat, die in de statistische benadering eruit is gehaald (‘detrending’). Voor een feitelijke vergelijking met de cijfers voor de periode waarvoor een vergelijking mogelijk was (1969–1983) wordt verwezen naar Lodder (2017a). De overeenstemming in concepten komt tot uitdrukking in formule (6). De uitkomsten hiervoor bij de statistische benadering wordt getoond in figuur 4.2.1.