4. Verdiepende analyses rondom armoede in het familienetwerk

4.1 Inleiding

Eén van de opvallendste bevindingen uit het vorige hoofdstuk is dat Haagse bijstandsontvangers vaak te maken hebben met een arm familienetwerk: gemiddeld is bijna een kwart (23 procent) van de familieleden arm. Dit is een stuk hoger in vergelijking met de familieleden van Haagse werkende armen (16 procent) en niet-arme werkenden (13 procent). In dit hoofdstuk wordt armoede in het familienetwerk daarom op twee manier verder onderzocht. Ten eerste worden verschillen tussen wijken in Den Haag geografisch inzichtelijk gemaakt. Ten tweede wordt een verkennende analyse uitgevoerd naar het type familielid binnen het familienetwerk. Dit wordt visueel weergegeven door middel van een stamboom. Ook wordt kort ingegaan op verschillen in gezondheidsproblemen, omdat dit bij de gemeente Den Haag momenteel veel aandacht krijgt in relatie tot bijstand. 

4.2 Verschillen tussen wijken

Uit hoofdstuk 3 blijkt dat armoede 1,5 tot 2 keer zo vaak voorkomt in de familienetwerken van Haagse bijstandsontvangers dan in de netwerken van werkende armen en overige werkenden. Een interessante vervolgvraag is of dit tussen wijken verschilt. Zijn er bijvoorbeeld wijken waar bijstandsontvangers veel meer armoede in hun familienetwerk hebben? En hoe zit dit bij de arme werkenden en niet-arme werkenden? 

Figuren 4.2.1, 4.2.2 en 4.2.3 geven de verdeling weer van het gemiddelde percentage armoede in het familienetwerk van respectievelijk Haagse bijstandsontvangers, Haagse arme werkenden en Haagse niet-arme werkenden.

Figuur 4.2.1 laat zien dat het gemiddelde percentage familieleden met armoede verschilt tussen bijstandsontvangers die in verschillende wijken in Den Haag wonen. Hoe donkerder blauw de wijk op de kaart kleurt, hoe vaker er armoede voorkomt onder de familieleden van de bijstandsontvangers in die wijk. Het hoogste percentage bijstandsontvangers met arme familieleden komt voor in Binckhorst, daar is gemiddeld 29 procent van de familieleden van bijstandsontvangers arm. Ook in de Schildersbuurt, Moerwijk en Transvaalkwartier komt relatief veel armoede voor onder de familieleden van bijstandsontvangers. Dit is beduidend minder vaak het geval in Bomen- en Bloemenbuurt, Vruchtenbuurt en Archipelbuurt. Het laagste percentage komt voor in de Archipelbuurt, waar 11 procent van de familieleden van bijstandsontvangers arm is. De mate waarin bijstandsontvangers een arm familienetwerk hebben verschilt dus sterk tussen Haagse wijken. 

Ook bij familieleden van werkende armen zijn er verschillen tussen de wijken zichtbaar. Figuur 4.2.2 laat zien dat de werkende armen met de hoogste percentages arme familieleden in Transvaalkwartier, Groente- en Fruitmarkt en Moerwijk wonen (respectievelijk 24, 27 en 27 procent). De laagste percentages komen voor in Benoordenhout (3 procent) en Duinoord (7 procent). Opnieuw zijn er dus grote verschillen tussen wijken. Het verschil tussen het laagste en het hoogste aandeel arme familieleden is tussen wijken zelfs groter bij de groep werkende armen in vergelijking met de groep bijstandsontvangers. 

Naast de verschillen tussen wijken in de drie kaarten, zijn er ook duidelijke overeenkomsten tussen de drie kaarten zichtbaar. Figuur 4.2.1 geeft de donkerste uitstraling, gevolgd door figuur 4.2.2 en figuur 4.2.3. Dit laat zien wat eerder in hoofdstuk 2 al benoemd is: wanneer de drie Haagse onderzoeksgroepen worden vergeleken komt armoede gemiddeld gezien het vaakst voor in het familienetwerk van de bijstandsontvangers gevolgd door de arme werkenden en vervolgens de niet-arme werkenden. Wanneer de verschillende onderzoeksgroepen met elkaar worden vergeleken is het hoogste gemiddelde percentage arme familieleden over het algemeen terug te zien in dezelfde wijken. 

Naast armoede is ook onderzocht of het aandeel familieleden met gezondheidsproblemen voor de Haagse onderzoeksgroepen verschilt over de wijken. Uit deze analyse kwamen voor alle drie de onderzoeksgroepen geen grote verschillen tussen de wijken naar voren. Dit betekent dat bijstandsontvangers in de verschillende wijken van Den Haag gemiddeld ongeveer eenzelfde percentage familieleden met gezondheidsproblemen hebben. Hetzelfde is het geval voor de Haagse werkenden die al dan niet arm zijn. 

4.3 Armoede per type familielid

Om nog meer inzicht te krijgen in de aanwezigheid van armoede in het familienetwerk van bijstandsontvangers is een verkennende analyse uitgevoerd waarin de vraag centraal staat of armoede even vaak voorkomt onder verschillende typen familieleden. Zijn het bijvoorbeeld vooral de familieleden die dichtbij staan (denk aan ouders of kinderen) die vaker arm zijn? 

De volgende typen familieleden zijn hierbij onderzocht: 

• uitwonende kinderen;
• ouders;
• grootouders;
• zussen en broers;
• tantes en ooms (broers en zussen van ouders);
• nicht en neef (zowel kinderen van zussen en broers als kinderen van tantes en ooms). 

Familieleden die in hetzelfde huishouden wonen als een persoon worden niet meegenomen in het familienetwerk, omdat hun sociaaleconomische situatie (zoals armoede) vaak vergelijkbaar is (zie ook Bijlage B). 

Niet voor iedereen kan elk type familielid in kaart worden gebracht. Sommige familieleden zijn bijvoorbeeld niet aanwezig (bijv. iemand heeft geen kinderen of geen broers of zussen), zijn overleden of wonen in het buitenland. Tabel 4.3.1 geeft aan hoe vaak een bepaalde familierelatie voorkomt in de drie onderzoeksgroepen en wat de gemiddelde leeftijd dan is. Relaties met ouders, zussen/broers en nichten/neven (kinderen van zussen/broers) komen het vaakst voor. Grootouderrelaties komen het minst voor. De leeftijd van de verschillende typen relaties verschilt sterk tussen generaties. De grootouders zijn het oudst, en de kinderen en nichten/neven (kinderen van broers/zussen) het jongst. Tante en ooms zijn gemiddeld iets jonger dan ouders. Ook is te zien dat nichten en neven (kinderen van tantes en ooms) gemiddeld iets jonger zijn dan broers en zussen. Kinderen van broers en zussen zijn over het algemeen ook wat jonger dan de eigen kinderen van de onderzoeksgroepen.⁵⁾ 

Het is bekend dat armoede samenhangt met leeftijd. Ouderen boven de AOW-leeftijd hebben bijvoorbeeld minder vaak een inkomen boven het sociaal minimum.⁶⁾ Dit heeft er onder andere mee te maken dat het sociaal minimum tot aan de AOW-leeftijd wordt gebaseerd op de hoogte van de bijstandsuitkering en vanaf de AOW-leeftijd op de hoogte van de AOW-uitkering. Bij het interpreteren van deze resultaten is het daarom zinvol om familierelaties met een vergelijkbare leeftijd naast elkaar te zetten (bijv. ouders vergelijken met ooms en tantes, en niet met neven en nichten).

Deze familiestructuur voor Haagse bijstandsontvangers is door middel van een stamboom weergegeven in figuur 4.3.2. De figuur laat zien dat 64 procent van de bijstandsontvangers in armoede leeft; niet alle bijstandsontvangers zijn dus arm.⁷⁾ Naast dat armoede vaker voorkomt onder oudere familieleden valt ook een ander patroon op: relaties die dichterbij de persoon zelf staan kennen een hoger percentage armoede. Zo is gemiddeld 45 procent van de ouders van bijstandsontvangers arm, terwijl gemiddeld 22 procent van de tantes en ooms arm is (familierelaties in een vergelijkbare leeftijdscategorie). Van de broers en zussen van Haagse bijstandsontvangers is 23 procent arm, terwijl 13 procent van hun nichten en neven armoede kent. Ook de kinderen van Haagse bijstandsontvangers zijn iets vaker arm in vergelijking met de kinderen van hun broers of zussen. 

Figuren 4.3.3. en 4.3.4 laten de resultaten voor de werkende armen en niet-arme werkenden zien. Om te bepalen of werkenden arm zijn is gekeken of het inkomen onder het beleidsmatig minimum ligt. Om te bepalen of er sprake is van armoede wordt daarnaast een vermogensgrens toegepast. Personen en netwerkleden met een vermogen boven de vermogensgrens leven volgens dit onderzoek niet in armoede. Bij de groep werkende armen is te zien dat 58 procent van de werkende armen zelf in armoede leeft. Bij familieleden van werkende (niet-) armen zijn dezelfde patronen in de figuren zichtbaar als voor bijstandsontvangers: ouders zijn gemiddeld vaker arm dan tantes en ooms, zussen en broers zijn gemiddeld vaker arm dan nichten en neven, en eigen kinderen kennen vaker armoede in vergelijking met de kinderen van hun broers of zussen. Bij de groep niet-arme werkenden zijn de verschillen tussen familieleden wel minder groot, met uitzondering van ouders en tantes en ooms. Bij deze leeftijdsgroep speelt mogelijk ook de AOW-leeftijdgrens. 

Wanneer een vergelijking wordt gemaakt tussen de stamboom van Haagse bijstandsontvangers (figuur 4.3.2) en die van de twee vergelijkingsgroepen (figuren 4.3.3 en 4.3.4) valt op dat voor elk type familierelatie geldt dat het percentage armoede hoger ligt bij de groep bijstandsontvangers. Armoede lijkt dus in de bredere familie van bijstandsontvangers te spelen. Dit onderstreept het belang om te kijken naar het bredere familienetwerk, en niet enkel naar de directe relatie tussen ouders en kinderen oftewel intergenerationele armoede. Daarnaast komt armoede bij bijna elk type familierelatie vaker voor bij werkende armen in vergelijking met de groep niet-arme werkenden (met uitzondering van grootouders). 

Het grootste absolute verschil in percentages tussen de vergelijkingsgroepen is te zien bij de ouders: gemiddeld kent 45 procent van de ouders van Haagse bijstandsontvangers armoede, terwijl dit bij de vergelijkingsgroepen rond de 27-28 procent ligt. Bij de zussen en broers, kinderen en nichten en neven (hier: kinderen van zussen en broers) is daarnaast te zien dat armoede ongeveer twee keer zo vaak voorkomt bij de familieleden van bijstandsontvangers in vergelijking met de familieleden van niet-arme werkenden. De groep werkende armen ligt tussen deze beide groepen in. Bij de andere type familierelaties zijn ook verschillen te zien tussen de groepen, maar zijn deze minder groot. 

4.4 Gezondheidsproblemen per type familielid

Een vergelijkbare verkennende analyse is uitgevoerd voor gezondheidsproblemen binnen het brede familienetwerk. Paragraaf 3.3 liet zien dat 30 procent van de familieleden van Haagse bijstandsontvangers gezondheidsproblemen heeft tegenover 27 procent van de familieleden van werkende (niet-) armen in Den Haag. Bij bijstandsontvangers in Amsterdam, Utrecht en Rotterdam ligt dit ook rond de 26-27 procent.

54 procent van de Haagse bijstandsontvangers heeft zelf gezondheidsproblemen (zie ook Bijstandsmonitor Den Haag). Figuur 4.4.1 geeft daarnaast de aanwezigheid van gezondheidsproblemen per type familierelatie weer voor de Haagse bijstandsontvangers. Hier zijn vergelijkbare patronen in de stamboom te zien als bij armoede in de vorige paragraaf. Gezondheidsproblemen komen vaker voor bij de oudere generaties en bij de jongste generatie ligt dit het laagst. Ook hier kennen relaties die dichterbij de persoon zelf staan een hoger percentage gezondheidsproblemen. De verschillen met twee vergelijkingsgroepen werkende (niet-) armen zijn echter veel minder groot dan in analyse omtrent armoede. De percentages in de Haagse vergelijkingsgroepen liggen telkens een paar procentpunten lager.

Ten slotte is een vergelijking gemaakt met de bijstandsontvangers in de andere steden in de G4. Gezondheidsproblemen bij familieleden van deze vergelijkingsgroepen komen in vergelijking met de Haagse bijstandsontvangers bij elk type familielid ook iets minder vaak voor. Dit verschil is bij elk type minder dan 5 procentpunt.