1909 De tijd van de pioniers

In 1903 voerden de gebroeders Wright de eerste bemande gemotoriseerde vlucht ooit uit. In 1899, het jaar waarin het CBS werd opgericht, startten zij hun luchtvaartexperimenten. Hun eerste bemande vlucht in 1903 duurde slechts 12 seconden, maar de basis voor de luchtvaart was gelegd.

De eerste bemande gemotoriseerde vlucht in Nederland vond in 1909 plaats. Dit was een demonstratievlucht ter ere van het veertigjarig bestaan van de suikerfabriek in Etten-Leur. De vlucht werd uitgevoerd door graaf Charles de Lambert, een leerling van de Franse vliegleerschool van Wilbur Wright. De graaf maakte met zijn Wright Flyer een vlucht van 3,5 minuten, waarbij hij 15 meter hoog vloog en 1 kilometer aflegde. Door motorpech kon hij geen langere vlucht maken.

In 1911 werd Beatrix de Rijk de eerste vrouwelijke piloot. Zij haalde haar vliegbrevet in Frankrijk, waar ze eerder al de ballonvaart beoefende. Van de erfenis van haar vader kocht zij haar eigen vliegtuig om demonstraties te geven. In de Eerste Wereldoorlog bood De Rijk bij de Franse en Nederlandse overheid tevergeefs haar diensten als piloot aan. Daarna zou zij niet meer vliegen. De laatste jaren van haar leven werkte zij als bordenwasser in een hotel in Scheveningen en als poetsvrouw bij een Haagse familie.

Het begin van Schiphol

Begin 1916 verkocht een boer uit de Haarlemmermeer 12 hectare land aan Kolonel Walaardt Sacré, die een plek voor een vliegterrein zocht. In het najaar van 1916 landden er de eerste militaire vliegtuigen. Schiphol begon zo als militair vliegveld. Een jaar later was het een van de grootste vliegvelden van Europa.

Na de Eerste Wereldoorlog werd Schiphol steeds meer een burgervliegveld en in 1923 vertrok de luchtmacht. Tijdens voorbereidingen voor de Olympische Spelen van Amsterdam in 1928 werd Schiphol verbeterd en uitgebreid. 

In 1920 verwerkte Schiphol ongeveer 400 luchtvaartpassagiers. Tien jaar later was dat al 16 duizend, veertig keer zoveel. Het aantal passagiers steeg tot 113 duizend in 1938, waarna dit door de Tweede Wereldoorlog wegzakte tot 16 duizend in 1940. Er zijn geen gegevens uit de oorlogsjaren. 

Fokker; vliegtuig van Nederlandse bodem

In 1919 richtte Anthony H.G. Fokker de Nederlandse Vliegtuigenfabriek op. Dit bedrijf bleef tot 1996 bestaan en was eind jaren twintig de grootste vliegtuigfabrikant ter wereld. De Fokker Dr.I, een driedekker, werd in de Eerste Wereldoorlog bekend als een van de vliegtuigen van de Rode Baron, Manfred von Richthofen. Onder andere met dit vuurrood geschilderde vliegtuig haalde Von Richthoven tachtig vliegtuigen van de geallieerden neer. Daarmee werd hij de succesvolste gevechtspiloot in de Eerste Wereldoorlog.

In 1920 introduceerde Fokker de F2, een gesloten eendekker die geschikt was voor vier passagiers. Dat was een hele verbetering, want in de open toestellen had men een leren jas, handschoenen, een muts en een stoof nodig om warm genoeg te blijven.

Koninklijke Luchtvaart Maatschappij voor Nederland en Koloniën N.V.

In 1919 werd ook de Koninklijke Luchtvaart Maatschappij voor Nederland en Koloniën N.V. (KLM) opgericht. Een jaar later voerde KLM haar eerste commerciële vlucht uit, van Londen naar Amsterdam. In 1924 vloog KLM met een eenmotorige Fokker F.VII van Amsterdam naar Batavia, nu Jakarta, en bewees daarmee dat men Azië vanuit Europa (veilig) door de lucht kon bereiken. Zes jaar later opende KLM een lijndienst tussen Amsterdam en Batavia. Tot de Tweede Wereldoorlog zou dit een van de langste luchtverbindingen ter wereld zijn.

In 1920 vervoerde KLM 22 ton luchtvracht. In 1930 was dat bijna duizend ton, 45 keer zoveel. In 1938 werd de 2 duizend ton overschreden. Er zijn geen gegevens over de oorlogsjaren. In 1950 werd alweer meer dan 10 duizend ton luchtvracht vervoerd, bijna 500 maal zoveel als in 1920.

Bronnen

Atria, Beatrix de Rijk – biografie | Vrouwelijke pioniers, 2025, Gebaseerd op Valerie Moolman, Vrouwen in de luchtvaart (1982)

Arie de Bruin (in: S.C.J. Heerma van Vos neemt ons mee), 27 juni 1909 - De eerste-vliegtuigopstijging, 27 juni 2021 (bijgewerkt 16 februari 2025)

CBS, 1899-1979, tachtig jaren statistiek in tijdreeksen, 1979

CBS StatLine, Historie verkeer en vervoer vanaf 1899

IsGeschiedenis, Oprichting Fokker

J. Libbenga (in NRC Handelsblad), Een vergeten vrouw in de Nederlandse luchtvaarthistorie; het leven buiten de kooi, 14 februari 1984

D. McCullough, De Gebroeders Wright; de onverschrokken pioniers van de luchtvaart, Het Spectrum, Amsterdam, 2015

Schiphol, Van modderpoel naar mondiale luchthaven, 2025