Samenvatting

Naar aanleiding van een motie van de Tweede Kamer heeft het ministerie van LNV het CBS gevraagd om een overzicht te maken van 1) de belangrijkste landbouwexportproducten, en 2) de emissies naar bodem, water en lucht die hiermee samenhangen.

Dit onderzoek geeft een overzicht van de emissies van de landbouw naar 11 productgroepen voor het jaar 2021. Daarnaast is berekend wat de economische betekenis is van de landbouwproducten van eigen bodem voor de Nederlandse export.  Het onderzoek is uitgevoerd op basis van broninformatie die eind 2023 beschikbaar was. De resultaten van het onderzoek zijn geïntegreerd in het WUR/CBS-rapport ‘Effecten op emissies bij verplaatsing Nederlandse landbouwproductie’ (Lesschen et al., 2024), dat op 8 april 2024 is aangeboden aan de Tweede Kamer. ¹⁾

Uitgangspunten van het onderzoek

Uitgangspunt van het onderzoek zijn de directe emissies van de landbouw, dat wil zeggen de emissies die de landbouw zelf veroorzaakt op het bedrijf, de zogenaamde scope 1 emissies. Dit betekent dat indirecte emissies die zijn gerelateerd aan de aanvoer van grondstoffen, bijvoorbeeld emissies bij de productie van kunstmest en de teelt van geïmporteerd veevoer, en verwerking van landbouwproducten, bijvoorbeeld in de voedingsmiddelenindustrie, niet zijn meegenomen.

Verder zijn de emissies naar lucht volgens de IPCC-richtlijnen berekend, waarbij de volgende emissies zijn onderscheiden: broeikasgassen uit stationaire en mobiele bronnen ( CO₂, methaan, lachgas), broeikasgassen door landgebruik (LULUCF), stikstofverbindingen (ammoniak en NO_x), fijnstof (PM10 en PM2.5) en vluchtige organische stoffen (NMVOS). Daarnaast zijn emissies naar de bodem meegenomen op basis van het bodemoverschot stikstof (N-totaal) en fosfaat (P-totaal). Tot slot is gekeken naar het gebruik van gewasbeschermingsmiddelen in de landbouw.

Voor de economische betekenis van de landbouwproductie van eigen bodem voor de Nederlandse export is een brede definitie van landbouwproducten gehanteerd, namelijk inclusief verwerkte landbouwproducten. Reden daarvoor is dat een deel van de primaire productie, vooral in de veehouderij, eerst wordt verwerkt in de voedingsmiddelenindustrie alvorens de goederen geëxporteerd worden. Kaas en vlees zijn hier de belangrijkste voorbeelden van.

Tot slot richt het onderzoek zich op het toedelen van emissies naar landbouwproducten op basis van beschikbare data uit de broninformatie van de Emissieregistratie, Mineralenbalans Landbouw en de Statistiek Bestrijdingsmiddelengebruik in de landbouw. Er is een koppeling gemaakt tussen emissieoorzaken en afzonderlijke landbouwproducten. Om dit zinvol te kunnen doen, is een clustering gemaakt van landbouwproducten. Voor de koppeling van broninformatie aan emissieoorzaken en afzonderlijke landbouwproducten, is waar nodig gebruik gemaakt van verdeelsleutels op basis van aanvullende informatie en aannames.

Emissies van broeikasgassen en stikstofverbindingen

Tabel S.1 geeft een overzicht van de emissies van broeikasgassen door stationaire bronnen, mobiele bronnen en landgebruik naar landbouwproductgroepen in 2021. Volgens de afbakening in deze tabel is de landbouw verantwoordelijk voor de uitstoot van 32,8 Mton CO₂ equivalenten, 19 procent van de totale broeikasgasuitstoot in Nederland. De emissies in de landbouw zijn geconcentreerd bij de primaire productie voor de zuivel, afkomstig van het houden van melkvee. In totaal is 43 procent van de directe broeikasgasuitstoot in de landbouw toe te rekenen aan de zuivelproductie. Dit komt door de relatief hoge uitstoot van methaan, lachgas en emissies door landgebruik bij het houden van melkvee. Bij de uitstoot van CO₂ worden de meeste emissies veroorzaakt door de inzet van aardgas in de glastuinbouw (glasgroenten en -fruit, sierteelt).

Ook bij de uitstoot van stikstof worden de meeste emissies in de landbouw veroorzaakt door het houden van melkvee (tabel S.2), waarvan het merendeel is toegerekend aan de melk ten behoeve van de zuivelproductie. Bij de uitstoot van stikstof naar lucht en bodem is het aandeel van zuivel in de landbouw  39 procent (bodemoverschot stikstof), 41 procent (uitstoot van stikstofoxiden naar lucht) en 47 procent (uitstoot van ammoniak naar lucht).

In Bijlage 1 is een gedetailleerd totaaloverzicht gegeven van de verdeling van directe emissies van de landbouw naar landbouwproductgroep in 2021.

Economische betekenis van de landbouwproductie van eigen bodem voor de export

De totale exportwaarde van landbouwproducten van eigen bodem, dat wil zeggen dat de primaire productie in Nederland heeft plaatsgevonden, bedraagt 42 miljard euro in 2021. Dit komt neer op 5,7 procent van de totale exportwaarde van Nederland in 2021 en 9,9 procent van de totale exportwaarde exclusief wederuitvoer. Als aandeel van de totale exportwaarde van primaire en secundaire landbouwproducten in Nederland, is minder dan de helft (41 procent) afkomstig van primaire productie van eigen bodem. Een deel betreft wederuitvoer (34 procent) en bij een deel heeft alleen de verwerking in de voedingsmiddelenindustrie in Nederland plaatsgevonden (25 procent). Sierteelt en zuivel zijn de belangrijkste exportproducten van de Nederlandse landbouw met respectievelijk een exportwaarde van 9,2 en 8,7 miljard euro.

Aanbevelingen voor vervolgonderzoek

De resultaten zijn tot stand gekomen op basis van de gekozen onderzoeksaanpak binnen de beperkingen van de scope van het onderzoek en de beschikbare gegevens. Bij het onderzoek worden een aantal aanbevelingen gedaan. Belangrijkste aanbeveling is om in een vervolgonderzoek gebruik te maken van voetafdrukanalyses. Dit geeft inzicht te krijgen in de totale milieudruk van landbouwproducten en ook zijn resultaten zijn dan beter internationaal vergelijkbaar. Nu zijn alleen de directe emissies van de landbouw in kaart gebracht naar productgroepen. Belangrijk bij het gebruik van voetafdrukken is de consistentie van de resultaten met de nationale statistieken over emissies van de landbouw. Ook zijn er verbetermogelijkheden voor de beschikbare gegevens m.b.t. emissies naar water, emissies door landgebruik en het gebruik van gewasbeschermingsmiddelen in de landbouw.