3. Het verenigingsleven in Heerlen

In Nederland is driekwart van de 15-plussers lid van minstens een vereniging. Tevens geeft 44 procent te kennen dat ze minstens een keer per maand actief zijn in verenigingsverband. De deelname aan de samenleving blijft zodoende niet beperkt tot de informele sfeer zoals sociale contacten met familie, vrienden en buren en het helpen van anderen buiten organisaties om. Ook in georganiseerd verband is er een duidelijke band met de samenleving: als vrijwilliger, alsmede de betrokkenheid op een passieve en actieve wijze in verenigingen. In welke mate de Covid-19 pandemie, en gerelateerde maatregelen en beperkingen, hebben bijgedragen aan een afname van de betrokkenheid van de burgers in verenigingsverband is lastig te zeggen. Kwartaalcijfers op basis van een vraagstelling met een afgebakende korte periode, zoals vrijwilligerswerk in ‘de afgelopen vier weken’ duiden op een afname van 29 procent in het eerste kwartaal naar 16 en 17 procent in het tweede en derde kwartaal, waarna het weer toeneemt naar 22 procent in het vierde kwartaal (CBS, 2021). Indien de periode minder expliciet afgebakend is, zoals actief zijn in verenigingen, is de verschuiving naar minder betrokkenheid niet zo evident. Van belang is dat het aanvullende onderzoek in Heerlen heeft plaatsgevonden in het tweede en derde kwartaal. In diezelfde periode was  landelijk 73 procent lid van minstens een vereniging, en 41 procent minstens een keer maandelijks actief in een vereniging. 

Voordat we op deze bevindingen ingaan, positioneren we Heerlen eerst ten opzichte van 50 andere grotere gemeenten. Daarvoor is gebruik gemaakt van landelijke gegevens die in acht opeenvolgende jaren sinds 2012 zijn verzameld, en waar in totaal 61 200 personen van 15 jaar en ouder hebben meegedaan. In 2017 zijn de vragen naar het lidmaatschap niet opgenomen, en daardoor betreft dit een iets kleinere groep van bijna 54 000 personen. 

De grafiek laat zien dat in Heerlen gemiddeld genomen in de periode 2012-2019 met 61 procent een meerderheid lid is van een of meerdere verenigingen. Daarmee neemt Heerlen ten opzichte van 50 grotere gemeenten de laagste positie in. Landelijk is 76 procent lid van minstens een vereniging. Ook Rotterdam, Maastricht en Helmond laten een met 67 procent een relatief laag aandeel personen zien dat lid is van een vereniging.. Gemeenten met veel leden van verenigingen, meer dan 80 procent, zijn Súdwest Fryslân, Delft, Alkmaar en Nissewaard. 

Dit roept de vraag op om welke verenigingen het gaat waarin Heerlen vooral achter blijft ten opzichte van het landelijke gemiddelde. De grafiek leert dat het aandeel dat lid is van een vereniging in Heerlen op bijna alle terreinen lager is. Vooral is de discrepantie groot bij landelijke verenigingen die zich richten op de natuur en het milieu, zoals Greenpeace, het Wereld Natuur Fonds, Natuurmonumenten of de vogelbescherming. Landelijk is het aandeel leden op dit terrein meer dan 1,5 keer zoveel dan in Heerlen. Dat geldt ook voor culturele verenigingen, zoals een zang-, muziek- of toneelvereniging. En zelfs dubbel zoveel leden is er landelijk ten opzichte van Heerlen in ‘andere’ verenigingen. Er is evenwel een duidelijke uitzondering: dat zijn de gezelligheidsverenigingen, zoals een personeelsvereniging, carnavalsvereniging of studentenvereniging. Waar in Heerlen 15 procent daar lid van is, is dit landelijk 13 procent, waarmee Heerlen niet achter blijft ten opzichte van het landelijke gemiddelde. In de tabellenbijlage is het overzicht van de andere grotere gemeenten per soort vereniging opgenomen. 

Er is ook vastgesteld hoe groot de animo is om actief te zijn in verenigingen. In de periode 2012-2019 is 44 procent van de 15-plussers minstens een keer per maand actief in een vereniging. In Heerlen is deze betrokkenheid bij het verenigingsleven met 31 procent beduidend lager. Ten opzichte van 50 grotere gemeenten bungelt Heerlen onderaan. Ook in de grootste steden – Amsterdam, Rotterdam en Den Haag – wonen relatief veel mensen die niet regelmatig activiteiten doen in verenigingsverband. Aan het andere einde staat Meierijstad waar een krappe meerderheid actief is. 

De samenstelling van de bevolking in de steden is niet gelijk. Zo is bijvoorbeeld Heerlen vergrijsd en wat lager opgeleid ten opzichte van Utrecht. Jongeren en hoger opgeleiden zijn vaker lid van en actief binnen een vereniging. Ook is een lidmaatschap van een vereniging doorgaans niet gratis. Dus kan meespelen dat de Heerlenaar gemiddeld minder te besteden heeft dan in veel andere gemeenten waardoor het verenigingsleven in Heerlen minder uitbundig is dan in de rest van Nederland. Door rekening te houden met dergelijke verschillen is onderzocht of Heerlen dan opschuift op de ranglijsten van het lid zijn van en het actief zijn binnen verenigingen. Een eerste correctie is uitgevoerd door rekening te houden met de man-vrouw verhouding, leeftijdsverschillen en het opleidingsniveau. Vervolgens is daar nog de burgerlijke staat, het besteedbare inkomen van het huishouden, en het aandeel met een migratieachtergrond aan toegevoegd. Bij het lidmaatschap zorgt de eerste correctie voor een toename van 61 naar 64 procent, en de tweede correctie voor een verdere stijging naar 66 procent. En bij het actief zijn in verenigingen is er bij de eerste correctie een toename van 31 naar 32 procent, en zorgt de tweede aanvullende correctie voor een stijging naar 34 procent. Heerlen schuift hiermee echter niet op in de rangorde: het blijft ten opzichte van alle andere grotere steden onderaan staan. Blijkbaar zijn er andere, aanvullende, oorzaken voor de geringe band die de Heerlenaar met het verenigingsleven heeft.