SDG 16.2 Instituties

Het tweede deel van SDG 16 gaat over instituties, zoals de Tweede Kamer, pers, rechters, en de overheid in het algemeen. In een open en democratische samenleving is het belangrijk dat instituties verantwoording afleggen, dat informatie goed toegankelijk is en dat fundamentele vrijheden worden beschermd. Zo kunnen burgers vertrouwen op de overheid en gemakkelijker meedoen in de samenleving.

• De kwaliteit van Nederlandse publieke instituties is hoog in vergelijking met die van andere landen.
• De effectiviteit van het overheidsbestuur en de mate waarin de publieke sector als vrij van corruptie wordt beschouwd nemen af.
• Burgers hebben steeds meer inspraak.
• Het deel van de bevolking dat vertrouwen heeft in rechters is groot en groeit trendmatig.

Het dashboard en de indicatoren

 

Uitleg dashboard, kleuren en noten

Middelen en mogelijkheden betreffen middelen die de overheid heeft om haar taken uit te voeren en diensten te verlenen aan burgers. De relatieve uitgaven van de overheid aan het algemeen bestuur nemen steeds verder af. In 2023 ging 3,6 procent van het bbp naar de uitvoerende en wetgevende overheidsorganen (zoals de Eerste en Tweede kamer, gemeentebesturen en de Belastingdienst), hulp aan het buitenland, algemene dienstverlening, rente op de overheidsschuld, en fundamenteel onderzoek. Eind jaren negentig bedroegen de uitgaven aan het algemeen bestuur nog 8 à 9 procent van het bbp. Rond 2010 was dit aandeel gedaald naar ongeveer 5,5 procent. Hetzelfde gebeurde in de andere landen van de EU27. Na 2010 daalde het aandeel in Nederland sneller dan in andere landen. Deze daling komt vrijwel geheel door de afname van de uitgaven aan de overheidsschuld. Nederland is in de loop der jaren van het midden van de ranglijst verschoven naar bijna onderaan (24^e van 27 in 2022).

Gebruik gaat over het gebruik door burgers van diensten van de overheid en maatschappelijke organisaties. Actieve deelname van burgers aan instituties in de samenleving is essentieel voor het functioneren van een democratie. De deelname wordt gemeten aan de hand van de dekkingsgraad van collectieve arbeidsovereenkomsten (cao’s) en de opkomst bij parlementsverkiezingen. De dekkingsgraad van cao’s is een indicator voor passieve deelname. Er is een groot verschil tussen het aantal vakbondsleden (actieve deelname) en het aantal werknemers dat voor hun arbeidsvoorwaarden te maken krijgt met de vertegenwoordiging door vakbonden (passieve deelname). In 2022 was 16,3 procent van de werknemers tussen de 15 en 75 jaar aangesloten bij een vakbond, terwijl 71,8 procent van de werknemers onder een cao viel. De dekkingsgraad van cao’s neemt al jaren af.

De opkomst bij de parlementsverkiezingen in 2023 was 77,7 procent, een procentpunt minder dan bij de verkiezingen in 2021, maar relatief hoog vergeleken met de andere EU-landen. Van alle landen wordt de opkomst genomen in het meest recente jaar waarin parlementsverkiezingen plaatsvonden. Sommige landen hebben een opkomst- of stemplicht, maar die wordt niet afgedwongen.

Uitkomsten betreffen de kwaliteit van publieke dienstverlening, de openheid en efficiëntie van de overheid en inspraak van burgers. De Wereldbank meet sinds 1996 aspecten van deugdelijk bestuur door middel van de Worldwide Governance Indicators. Deze indicatoren laten zien dat de kwaliteit van de Nederlandse publieke instituties hoog is in vergelijking met andere landen. Bij alle indicatoren voor de uitkomsten staat Nederland in de top 5 van de EU-ranglijst. Wel is de effectiviteit van het overheidsbestuur geleidelijk gedaald van 1,81 naar 1,63 in 2023. De kwaliteit van overheidsregelgeving daalt eveneens, maar deze trendmatige daling komt vooral door een kortstondige piek in 2017 en 2018. De waarde voor 2023 (1,79) ligt min of meer op het ‘normale’ niveau. Daar staat tegenover dat de score bij inspraak en verantwoordingsplicht geleidelijk stijgt. Deze indicator meet in hoeverre burgers in een land in staat zijn invloed uit te oefenen op de samenstelling van de regering en of er vrijheid van meningsuiting, vrijheid van vereniging en vergadering en persvrijheid is in hun land.

De mate waarin de Nederlandse publieke sector als vrij van corruptie wordt beschouwd neemt af. Transparency International ziet een toename van corruptie in 19 van de 31 landen in West-Europa en de EU, ook in landen als Frankrijk, Duitsland, Noorwegen en Zweden. Enkele van de factoren die de Nederlandse score op de Index bepalen zijn het afschermen door de overheid van informatie voor media en maatschappij, druk vanuit de georganiseerde misdaad op bestuurders en ambtenaren, een gebrek aan vertrouwen in de overheid, en gebrekkige controle op de lobbysector en haar verwevenheid met de politiek. Nederland staat met zijn relatief geringe corruptie hoog op de ranglijst van de Corruption Perception Index. Met 78 van maximaal 100 punten stond Nederland in 2024 vijfde in de EU en negende van de in totaal 180 landen.

Beleving betreft de vraag of burgers vertrouwen hebben in de overheid. Het vertrouwen in instituties is relatief groot. Het vertrouwen in rechters wordt groter. In 2024 had 78,3 procent van de bevolking van 15+ heel veel of tamelijk veel vertrouwen in rechters. In 2023 had alleen in Finland een groter deel van de bevolking veel vertrouwen. Het vertrouwen in ambtenaren, de Tweede Kamer, gemeenteraden en de Europese Unie is in het meest recente jaar (van 2023 op 2024) toegenomen. Het vertrouwen in de Tweede Kamer is niet hoog (31,3 procent) maar binnen de EU heeft Nederland het op-twee-na hoogste percentage. Het dashboard van SDG 16.1 Veiligheid en vrede laat zien dat het vertrouwen in de politie ook relatief groot is en blijft stijgen.