3. Aandeel innovatieve bedrijven

Om de ontwikkeling van het aandeel innovatieve bedrijven te kunnen duiden moet worden onderzocht of het herontwerp van de CIS vragenlijst die is doorgevoerd vanaf de periode 2016-2018 van invloed is geweest op de uitkomsten van de enquête die betrekking hebben op het aantal innovatieve bedrijven. Om deze vraag te beantwoorden is ten eerste een vergelijking van de verschillende vraagstellingen van vóór en na het herontwerp van belang. De twee versies van de relevante vragen zijn in de afbeeldingen 3.1 en 3.2 hieronder weergegeven.

Afbeelding 3.1: Vraagstelling tot en met CIS 2014-2016

Afbeelding 3.2:Vraagstelling vanaf CIS 2016-2018

Bij het herontwerp van de CIS is, net als bij oude versies, gebruik gemaakt van de door Eurostat aangeleverde (Engelstalige) vraagteksten. Deze zijn door het CBS 1-op-1 vertaald en zo opgenomen in de vragenlijst om de Europese vergelijkbaarheid zo goed mogelijk te waarborgen. Het was in principe de insteek dat de 3 laatste antwoordopties in de nieuwe procesinnovatievraag en een kleine uitbreiding van de definitie van productinnovatie (afbeelding 3.2) de oude afzonderlijke vragen omtrent organisatorische en marketinginnovaties (afbeelding 3.1) zouden vervangen. Het is echter niet uit te sluiten dat berichtgevers de vragen toch anders zijn gaan interpreteren. Uit bovenstaande afbeeldingen wordt duidelijk dat de omschrijving in de huidige vragenlijst zeer summier is in vergelijking met de teksten die vóór statistiekjaar 2018 werden gebruikt. Dat zou tot gevolg kunnen hebben dat berichtgevers sneller geneigd zijn te denken dat hun innovaties hier niet (meer) onder vallen. Niet in de laatste plaats omdat organisatie en marketing opeens onder procesinnovatie vallen en deze wijziging nergens specifiek is benoemd.

Dit vermoeden wordt ondersteund door de resultaten in tabellen 3.1 en 3.2. Onderstaande cijfers laten zien dat in de periode 2014-2016 nog 414 berichtgevers wegens het hebben van enkel organisatorische of marketinginnovaties als innovatief worden gekenmerkt, terwijl dat er in de perioden 2016-2018 en 2018-2020 nog maar respectievelijk 47 en 49 zijn. De opgehoogde cijfers laten daarnaast duidelijk eenzelfde beeld zien. In 2014-2016 zijn er 1904 bedrijven innovatief door enkel organisatorische of marketinginnovaties, in 2016-2018 en 2018-2020 respectievelijk 298 en 358. Dat is een afname van ruim 1500 innovatieve bedrijven. Hoewel het natuurlijk niet volledig uit te sluiten is dat het hier een reële ontwikkeling betreft, is het aannemelijk dat deze daling wordt veroorzaakt door de wijziging van de vraagstelling en in werkelijkheid dus een onderschatting van het aantal innovatieve bedrijven tot gevolg heeft.

De resultaten uit tabellen 3.3 en 3.4 versterken deze bevinding. Beide tabellen laten dezelfde analyse zien als in tabellen 3.1 en 3.2, echter nu uitgevoerd op de subset van bedrijven die in alle drie de perioden hebben gerespondeerd. Ook hier komt een duidelijke daling naar voren van bedrijven die vanwege enkel organisatorische of marketinginnovaties als innovatief worden gekenmerkt.

Een andere factor die van invloed kan zijn geweest op de ontwikkeling van het aandeel innovatieve bedrijven is de routing van de vragenlijst. Zoals reeds kort aangehaald in de inleiding bleek in de vragenlijst 2016-2018 die door het CBS is uitgezonden in 2019 achteraf helaas een fout te zijn gemaakt in de routing. De (verplichte) vraag omtrent het verrichten van innovatieactiviteiten is enkel gesteld aan bedrijven die eerder in de vragenlijst hadden aangegeven afgeronde product- of procesinnovatie of lopende of afgebroken innovatie te hebben in plaats van aan alle bedrijven die de enquête invullen. Deze vraag bevat de categorieën ‘Het uitvoeren van R&D met eigen of ingeleend personeel’ en ‘Het uitbesteden van R&D aan derden’ die mede bepalen of een bedrijf als innovatief wordt geclassificeerd. Het gevolg van deze foutieve routing is helaas dus een onderschatting van het aantal, en daarmee aandeel, innovatieve bedrijven volgens de definitie van Eurostat en daarmee medeoorzaak van de waargenomen daling in 2018 in het European Innovation Scoreboard.

Om te onderzoeken hoe groot de gevolgen hiervan zijn, kan worden gekeken wat de invloed van de genoemde variabelen is in een jaar dat deze wel op de juiste manier zijn uitgevraagd. De in 2021 uitgezonden CBS-vragenlijst over 2018-2020 bevat geen routingfout meer en dus kan de data over deze periode als referentie dienen. Onderstaande tabellen 3.5 en 3.6 laten zien dat in 2018-2020 in totaal 377 berichtgevers wegens het hebben van enkel R&D uitgaven als innovatief worden gekenmerkt. Opgehoogd gaat het in die periode om een totaal van 1362 innovatieve bedrijven. Het is aannemelijk dat in de periode 2016-2018 een vergelijkbaar aantal innovatieve bedrijven over het hoofd wordt gezien.