3. Resultaten extra uitvraag

In paragrafen 3.2 en 3.3 worden de belangrijkste resultaten besproken van de extra uitvraag naar de bedragen aan bijzondere bijstand zoals uitgegeven door gemeenten in 2024. Verder wordt in paragraaf 3.1 kort ingegaan op de responsiviteit van gemeentelijke eenheden. De ramingen van de kosten die gemeenten maken voor beschermingsbewind en woninginrichting worden in paragraaf 3.4 beschreven. In paragraaf 3.5 worden de resultaten van de extra controlevragen over leefgeld Oekraïners, energietoeslag en individuele studietoeslag beschreven.

3.1 Respons 

Van de 419 uitgestuurde vragenlijsten aan gemeentelijke eenheden over het verslagjaar 2024 zijn er 287 teruggestuurd. Dit komt overeen met een respons van 69 procent. Op het niveau van gemeenten heeft voor 255 van de in totaal 342 gemeenten minimaal 1 berichtgever gerespondeerd. Dit komt overeen met een respons van 75 procent. De grootste gemeenten hebben alle vier gerespondeerd, net als voor de verslagjaren 2019 tot en met 2023. De verdeling van de respons naar grootteklasse ziet er vrijwel hetzelfde uit als de werkelijke verdeling van gemeenten naar grootteklasse. Dat houdt in dat de representativiteit naar grootteklasse goed is.

3.2 Betrouwbaarheid van de regressiemodellen 

De kwaliteit van de regressiemodellen is beoordeeld aan de hand van de correlatiecoëfficiënt R². 

In tabel 3.2.1 zijn de uitkomsten opgenomen, waarbij een R² van minimaal 0,50 als eis is gekozen voor het accepteren van een regressiemodel. Als aan deze eis is voldaan, wordt het model gebruikt om de non-respons te schatten (imputeren). Bij deze methode zijn, vooraf aan het toepassen van de regressie, 1) naast de data van de G4, een viertal extreme uitbijters in de respons niet meegenomen in de imputaties en zijn 2) de overige uitbijters in de respons gecorrigeerd. Zie paragraaf 2.2 voor de wijze waarop de uitbijters zijn geïdentificeerd, verwijderd en gecorrigeerd. Zoals eerder vermeld zijn de regressiemodellen niet toegepast op de vier grote gemeenten. 

Bij twaalf van de in totaal dertien clusters bleek het model voldoende betrouwbaar om ontbrekende gegevens te kunnen imputeren. Bij het samenstellen van de uitkomsten van de afzonderlijke clusterbedragen bleek dat voor één cluster de R² te laag bleef om het bijbehorende regressiemodel te kunnen gebruiken voor het imputeren van het bedrag voor de non-respons. Het ging om het cluster Collectieve aanvullende ziektekostenverzekering (m), waar de R² uitkwam op 0,12. De lage R² van het cluster Collectieve aanvullende ziektekostenverzekering (m) is voor een deel te verklaren door het feit dat het opgegeven bedrag voor dit cluster in de BUS vaak rond de 0 ligt (weinig variantie). De collectieve aanvullende ziektekostenverzekering wordt door gemeenten vaak projectmatig ingekocht, waardoor het moeilijk is om deze uitgaven te administreren in de BUS. De bedragen volgens de teruggestuurde vragenlijsten zijn aanzienlijk hoger dan bedragen volgens de BUS. Daarnaast leveren een paar gemeenten de bedragen voor de aanvullende ziektekostenverzekeringen wel via de BUS aan. Hierdoor bevinden zich twee populaties in dit cluster; één grotere populatie van gemeentelijke eenheden die het nooit via de BUS aanleveren maar wel via de uitvraag (waardoor er weinig variantie is) en één kleinere populatie die de bedragen wel aanlevert via de BUS en in de uitvraag aangeeft dat het inderdaad ongeveer om dat BUS-bedrag gaat. De aanwezigheid van twee sterk verschillende populaties, waarbij er in één van de populaties tevens weinig variantie aanwezig is, zorgt er voor dat het gebruikte regressie-model niet goed werkt op de data in dit cluster. Het effect van het niet imputeren van de non-respons in cluster m is dat het uiteindelijk gerapporteerde bedrag vermoedelijk lager is dan wat het in werkelijkheid is. De bedragen voor cluster m in de BUS, die vaak ook op 0 staan, zijn voor deze gemeentelijke eenheden niet opgehoogd.

3.3 Bijzondere bijstand in 2024

Uit het onderzoek blijkt dat de Nederlandse gemeenten in 2024 in totaal ongeveer 761 miljoen euro aan bijzondere bijstand hebben uitgegeven. Dit bedrag is inclusief projectmatige verstrekkingen en betalingen in natura. De uitgaven aan bijzondere bijstand in 2024 waren daarmee ongeveer 55 procent lager (ruim 920 miljoen euro minder) dan in 2023, toen het totaalbedrag uitkwam op bijna 1,7 miljard (ongeveer 1 688 miljoen) euro (zie figuur 3.3.1). De afname ten opzicht van 2022 en 2023 komt vooral door de afname in uitgaven aan energietoeslag die onder cluster Directe levensbehoeften (a) is uitgegeven.

De vier grootste gemeenten van het land hebben in totaal bijna 185 miljoen euro aan bijzondere bijstand uitgegeven. Dat komt overeen met 24 procent van het totale bedrag. 

De verdeling van uitgaven bijzondere bijstand naar cluster is voor zowel 2023 als 2024 weergegeven in figuur 3.3.2. De op basis van de uitvraag voor 2024 geschatte bedragen per cluster zijn opgenomen in tabel 3.3.3. Voor het verkrijgen van volledige consistentie zijn de clusterbedragen van de gemeenten vermenigvuldigd met een correctiefactor. Zodoende is ervoor gezorgd dat de som van de afzonderlijke clusterbedragen overeenkomt met het totaalbedrag bijzondere bijstand. 

In 2024 werd het grootste bedrag uitgegeven aan het cluster Financiële transacties (f); namelijk 28 procent (ruim 216 miljoen euro) van het totale bedrag dat is uitgegeven aan bijzondere bijstand. Er is in 2024 bijna 26 miljoen (14 procent) meer uitgegeven aan Financiële transacties (f) dan in 2023. Dit is een verschil met 2022 en 2023 waar het cluster Directe levensbehoeften (a) het meest voorkwam. Dat cluster Financiële transacties (f) het grootste aandeel heeft komt juist weer meer overeen met de jaren voor 2022. Het aandeel Financiële transacties (f) is behoorlijk hoger in 2024 (28 procent) dan in 2023 (11 procent). Dit komt gedeeltelijk omdat het bedrag binnen cluster f gestegen is van 2023 naar 2024 en gedeeltelijk omdat de uitgaven in cluster Directe levensbehoeften (a) flink zijn afgenomen.

In 2024 is ruim 158 miljoen uitgegeven aan Directe levensbehoeften (a). Dat is ruim 984 miljoen (86 procent) minder dan in 2023, want toen is er meer dan 1,1 miljard uitgegeven. Dat er veel minder uitgegeven is onder cluster Directe levensbehoeften (a) komt omdat de energietoeslag in 2024 is vervallen. Dit hebben veel gemeenten in de extra vraag over of er opmerkelijk meer of minder uitgaven waren aan bijzondere bijstand aangegeven. In 2024 hebben gemeenten wel nog steeds energietoeslag in kleinere mate uitbetaalt (inclusief nabetalingen gerelateerd aan 2023).

Naast de toename in aandeel van cluster Financiële transacties zijn bijna alle clusters in aandeel gestegen, al is het soms minimaal. Dit komt voornamelijk door de sterke daling in bedragen voor Directe levensbehoeften (a). De dalende trend in bedragen bij Individuele studietoeslag (i) is voortgezet in 2024. Dit is te verklaren door de komst van de nieuwe studietoeslag per 1 april 2022, die vanaf dat moment niet meer onder de bijzondere bijstand valt. In principe lopen in 2024 alleen nog overgangsregelingen.

In tabel 3.3.3 worden, naast de geschatte bedragen per cluster op basis van de uitvraag, ook de bedragen vanuit de BUS weergegeven en de verhouding tussen beide bedragen.

Voor het cluster Collectieve aanvullende ziektekostenverzekering (m) kon geen betrouwbare uitkomst worden geschat voor de non-respons. Dit cluster is dus niet geïmputeerd voor de non-respons via een regressiemodel. In plaats daarvan is bij non-respons het BUS-bedrag overgenomen. Als er wel respons was, is het bedrag uit de enquête aangehouden. Net als in vorige onderzoeken valt op dat de uitkomsten voor dit cluster relatief hoog zijn in vergelijking met de bedragen volgens de BUS. In tabel 3.3.3 is dit te zien in de kolom ‘Verhouding’. Bij het cluster Collectieve aanvullende ziektekostenverzekering (m) is het bedrag dat in de extra uitvraag is opgegeven 10,6 keer zo hoog als het bedrag opgenomen in de BUS, waar het voor de overige clusters tussen de 0,61 en 1.89 ligt. Waarschijnlijk komt dit doordat de BUS voor dit cluster geen goed beeld geeft van de daadwerkelijk gemaakte kosten. Het kan namelijk voorkomen dat gemeenten afspraken maken met verzekeraars waarbij de gemeenten, bijvoorbeeld in verband met de aanvullende ziektekostenverzekering, jaarlijks een groot bedrag betalen. Dit bedrag is bestemd voor een aantal bijstandsontvangers in de desbetreffende gemeente, waarbij deze premie in de meeste gemeenten niet op persoonsniveau geregistreerd wordt. Dit leidt in de BUS tot een onderschatting van zowel het aantal verstrekkingen bijzondere bijstand als van het daaraan totaal uitgegeven bedrag (het opgegeven bedrag voor dit cluster in de BUS is vaak 0). In dergelijke gevallen kunnen de gemeentelijke eenheden wel het totaal betaalde bedrag voor dit cluster opgeven in de extra uitvraag van dit onderzoek. 

Zoals genoemd in paragraaf 2.2, gaan de regressiemodellen die gebruikt zijn voor het schatten van het totaalbedrag en de clusters bijzondere bijstand van de non-respons, gepaard met een zekere onzekerheidsmarge. Zoals blijkt uit tabel 3.3.3, zijn de betrouwbaarheidsintervallen van de uiteindelijke uitkomsten smal, hetgeen betekent dat de het geschatte bedrag betrouwbaar is. 

3.4 Kosten beschermingsbewind en woninginrichting

In het huidige onderzoek zijn, net zoals in de onderzoeken over verslagjaren 2017 tot en met 2023 de kosten die gemeenten maken voor het beschermingsbewind en woninginrichting apart in kaart gebracht.

Beschermingsbewind

Na imputatie volgens de in paragraaf 2.3 beschreven methode blijkt dat de Nederlandse gemeenten in 2024 in totaal ruim 201 miljoen euro hebben uitgegeven aan beschermingsbewind (tabel 3.3.3). Dit is bijna 30 miljoen meer dan in 2023, wat neerkomt op een stijging van ruim 17 procent ten opzichte van de uitgaven in 2023. Het aandeel in 2024 uitgegeven bedrag aan beschermingsbewind is 27 procent ten opzichte van het totaal uitgegeven bedrag aan bijzondere bijstand. In 2023 was dit 10 procent. De percentuele stijging komt met name door de afname van uitgaven in cluster a.

Van de gemeentelijke eenheden die konden aangeven onder welk cluster de kosten voor beschermingsbewind vielen, gaf ruim 90 procent aan dat ze (onder andere) deel uitmaken van het cluster Financiële transacties (f). Van de gemeentelijke eenheden noemde vier procent alleen het cluster Kosten uit maatschappelijke zorg (e) en minder dan één procent schaart kosten voor beschermingsbewind enkel onder het cluster Overige kostensoorten (i). Bij minder dan één procent van de gemeentelijke eenheden werden andere clusters genoemd. Omdat de kosten voor beschermingsbewind niet zijn geschat met het regressiemodel, is hiervoor geen betrouwbaarheidsinterval berekend. Er wordt bij de opmerkingen soms aangegeven dat de kosten voor beschermingsbewind zijn toegenomen, maar er worden geen duidelijke redenen genoemd.

Woninginrichting

Nederlandse gemeenten hebben in 2024 na ophoging in totaal ongeveer 67 miljoen euro uitgegeven aan woninginrichting. Dit is bijna 9 procent van het totale bedrag dat in 2024 is besteed aan bijzondere bijstand. In 2023 werd ruim 57 miljoen euro uitgegeven aan woninginrichting, waarmee in 2024 ruim 9 miljoen euro meer is uitgegeven dan in 2023. Verschillende gemeenten geven in de enquête aan dat de kosten voor woninginrichting in 2024 hoger zijn. Genoemde redenen voor het stijgen van de kosten voor woninginrichting zijn: 1) een toename van de bijstandsbedragen en 2) een toename van het aantal statushouders. Soms geven ze aan niet te weten waarom het is gestegen. Er zijn ook gemeentelijke eenheden die aangeven dat de kosten voor woninginrichting voor statushouders juist zijn afgenomen ten opzichte van 2023. 

Het overgrote deel van de kosten aan woninginrichting blijkt deel uit te maken van het cluster Voorzieningen voor wonen (c): 96 procent van de gemeentelijke eenheden die een cluster noemden waaronder ze woninginrichting geboekt hadden, gaf dit cluster aan (vergelijkbaar met 2021, 2022 en 2023). Ook voor de kosten voor woninginrichting is geen marge berekend, omdat deze kosten niet geschat zijn met een regressiemodel.

3.5 Oude en nieuwe regelingen

Leefgeld Oekraïners

In de enquête is net als in het onderzoek over verslagjaar 2022 en 2023 een controlevraag opgenomen over leefgeld aan vluchtelingen uit Oekraïne. Alle gemeentelijke eenheden die de enquête hebben ingevuld, geven net als in verslagjaar 2022 en 2023 aan dat leefgeld aan vluchtelingen uit Oekraïne niet aanwezig is in de bedragen. 

Energietoeslag

Ten aanzien van de energietoeslag is aan (berichtgevers van) gemeenten gevraagd om de energietoeslag onder cluster Directe levensbehoeften a te registreren. In de enquête is een controlevraag opgenomen waarbij gevraagd werd of alle energietoeslag die geboekt is onder de bijzondere bijstand onder cluster a aanwezig is. In de meeste gevallen is aangegeven dat dit het geval is. Echter lichten verschillende gemeentelijke eenheden toe dat een deel van de energietoeslag niet onder de bijzondere bijstand is geboekt. 

In 24 enquêtes is aangegeven dat de energietoeslag niet in cluster a aanwezig is, bij 18 enquêtes gaat het erom dat de bedragen over energietoeslag niet bij deze berichtgever bekend zijn of niet zijn uitbetaald in 2024. Twee gemeentelijke eenheden geven aan dat bedragen die over 2023 gaan maar in 2024 zijn uitbetaald (nabetalingen) niet zijn meegenomen in cluster a. Eén van deze gemeentelijke eenheden geeft aan dat ze niet in de BUS-bedragen zijn meegegeven, maar dat ze nu wel in de enquête zijn meegenomen. Voor de andere gemeentelijke eenheid is het bedrag qua nabetalingen opgeteld bij het respons-bedrag om zo ook de nabetalingen mee te nemen in cluster a voor 2024. 

De overige vier gemeentelijke eenheden die aangeven de energietoeslag niet onder cluster a te hebben verwerkt noemen wel het bedrag aan energietoeslag. Deze zijn bij het verwerken van de enquêtes meegenomen in de bedragen voor cluster a. 

Individuele studietoeslag

Er is een controlevraag opgenomen over de IST om te controleren of er alleen bedragen IST in de bedragen staan onder cluster Individuele studietoeslag (l) en geen ST. In 35 enquêtes is aangegeven dat het niet alleen gaat om bedragen IST. Bij 31 van deze enquêtes was nee ingevuld, maar bleek uit de reactie dat de bedragen IST wel goed verwerkt zijn. Het kan zijn dat de controlevraag niet geheel duidelijk was voor de respondent. Bij vier enquêtes die ‘nee’ antwoordden is aangegeven dat 1) de bedragen onder cluster l alleen maar ST is of 2) dat er geen bedragen ST onder cluster l zijn verwerkt, maar wel onder een cluster Kosten wel in statistiek maar geen bijzondere bijstand (j). Voor deze vier enquêtes zijn de bedragen voor respectievelijk cluster l en j gecorrigeerd zodat de bedragen ST niet meegenomen zijn in de verdere analyses.