Auteur(s): Sebastiaan Looijen, Jaap Walhout, Jochem Zweerink
Jaarlijkse Monitor Onderwijsachterstandenindicator, 2017-2021

3. Resultaten frequentieanalyses

In deze paragraaf bekijken we de frequentiedichtheid van de onderwijsscores uitgesplitst naar eindtoetsadvies en eindtoetsaanbieder en de verschillende modelvariabelen van de onderwijsachterstandenindicator. Daarnaast beoordelen we de frequentiedichtheid van de onderwijsscores naar de verschillende methoden van imputatie.

3.1 Onderwijsscores per schooljaar naar eindtoetsadvies en eindtoetsaanbieder

De figuren 3.1.1 tot en met 3.1.15 geven de frequentiedichtheid weer van de onderwijsscores per eindtoetsadvies en eindtoetsaanbieder uitgesplitst naar schooljaar. Vanaf het schooljaar 2018/’19 hanteert elke eindtoets dezelfde indeling van mogelijke toetsadviezen. Met uitzondering van het vwo-advies betreft dit altijd gecombineerde adviezen. In deze paragraaf beschouwen we enkel toetsadviezen die in de sinds het schooljaar 2018/’19 gebruikte indeling zijn opgenomen, zodat we voor deze toetsadviezen de frequentiedichtheden tussen jaren met elkaar kunnen vergelijken7). Door het verschil in indeling van toetsadviezen vóór het schooljaar 2018/’19 ten opzichte van die daarna, is de vergelijking van frequentiedichtheden voor toetsadviezen tussen deze perioden niet zuiver. Daardoor zijn de figuren voor toetsadviezen vóór 2018/’19 op veel minder onderwijsscores gebaseerd dan die daarna.

De verwachting is dat kinderen met een lagere onderwijsscore gemiddeld een lager eindtoetsadvies hebben en dat kinderen met een hogere onderwijsscore gemiddeld een hoger eindtoetsadvies hebben. Daarnaast is de verwachting dat de verdeling stabiel is over de schooljaren en de verschillende type eindtoetsaanbieders heen.

De figuren 3.1.1 tot en met 3.1.15 laten zien dat de piek in de frequentiedichtheid stapsgewijs verschuift van links naar rechts met het stijgen van het eindtoetsadvies. Verder zien we dat het beeld ook stabiel is over de verschillende schooljaren. Dit is conform de verwachting. Daarnaast kunnen we uit deze figuren aflezen dat de frequentiedichtheden voor de drie grootste toetsaanbieders een vergelijkbaar beeld laten zien.

3.2 Onderwijsscores per schooljaar naar modelvariabelen

In deze sectie kijken we naar de frequentiedichtheid van de onderwijsscores per schooljaar uitgesplitst naar de verschillende modelvariabelen. Er zijn zes modelvariabelen:

  • het opleidingsniveau van de moeder van het kind
  • het opleidingsniveau van de vader van het kind
  • de verblijfsduur van de moeder van het kind
  • het land van herkomst van het kind
  • één of beide ouders vallen onder de wet schuldsanering natuurlijke personen
  • het gemiddelde opleidingsniveau van de moeders op de school van het kind

Een schematisch overzicht van de modelvariabelen van de onderwijsachterstandenindicator en hun invloed op de onderwijsscore is in de inleiding in figuur 1.1.1 weergegeven.

Opleidingsniveau van de vader en moeder

De figuren 3.2.1 tot en met 3.2.18 tonen de frequentiedichtheid van de onderwijsscores per opleidingsniveau van de vader en de moeder van het kind uitgesplitst naar schooljaar. De verwachting is dat kinderen met ouders met een lager opleidingsniveau een lagere onderwijsscore hebben en dat kinderen met ouders met een hoger opleidingsniveau een hogere onderwijsscore hebben.

Uit de figuren 3.2.1 tot en met 3.2.18 kunnen we aflezen dat de verdeling van de onderwijsscores over de schooljaren heen stabiel is voor alle opleidingsniveaus van de ouders en dat de scheefheid van de verdeling stapsgewijs verschuift van links naar rechts met het toenemen van het opleidingsniveau van de ouders. De verschillen in de frequentiedichtheid tussen de moeders en vaders zijn een gevolg van het verschil in bijdrage aan de onderwijsscore voor de betreffende opleidingsniveaus van de moeders en vaders, zoals te zien is in figuur 1.1.1.

Verblijfsduur van de moeder

De figuren 3.2.19 tot en met 3.2.21 geven de frequentiedichtheid weer van de onderwijsscore per verblijfsduur van de moeder van het kind uitgesplitst naar schooljaar. Op basis van de getoonde coëfficiënten in figuur 1.1.1 kunnen we verwachten dat kinderen waarvan de moeder een kortere verblijfsduur heeft het relatief goed doen. Dit is met name van toepassing voor kinderen waarvan de moeder tussen de vijf en tien jaar in Nederland is.

Tegen deze verwachting in laten de figuren 3.2.19 tot en met 3.2.21 echter een ander beeld zien. We zien dat kinderen met een moeder met een verblijfsduur tussen de vijf en tien jaar gemiddeld een lagere onderwijsscore krijgen ten opzichte van kinderen met een moeder met een verblijfsduur van nul tot vijf jaar of van tien jaar of langer dan tien jaar. Dit patroon is te verklaren door de interactie met de andere modelvariabelen. De coëfficiënten in figuur 1.1.1 geven aan dat kinderen met een moeder met een kortere verblijfsduur het relatief goed doen in relatie tot hun andere achtergrondvariabelen; met name het opleidingsniveau van de ouders en de herkomst. Zoals in het eerste onderzoeksrapport is te zien, is de dummyvariabele voor de groep met een verblijfsduur van de moeder van 5 tot 10 jaar licht negatief gecorreleerd met de meeste andere variabelen en sterker positief gecorreleerd met herkomst8). Het gevolg hiervan is dat het positieve effect van verblijfsduur vaak teniet wordt gedaan door de negatieve coëfficiënten van herkomst. In de groep waar de verblijfsduur van de moeder tussen de vijf en tien jaar is, zijn kinderen met een niet-Nederlandse herkomst oververtegenwoordigd. Zoals in figuur 1.1.1 is te zien, hebben deze veelal een negatieve bijdrage aan de onderwijsscore. De groep kinderen met een moeder met een verblijfsduur van langer dan tien jaar is veruit het grootst in de onderzoekspopulatie: voor ongeveer 96 procent van de kinderen heeft de moeder een verblijfsduur van langer dan tien jaar.

In het schooljaar 2020/’21 liggen de onderwijsscores voor kinderen met een moeder met een verblijfsduur van nul tot vijf jaar of van vijf tot tien jaar gemiddeld genomen hoger dan in eerdere schooljaren. Dit verschil wordt verklaard door verschillen in achtergrondkenmerken van deze groepen tussen de schooljaren. Voor kinderen met een moeder met een verblijfsduur van langer dan tien jaar is geen verschuiving in de frequentieverdeling van onderwijsscores in schooljaar 2020/’21 ten opzichte van de eerdere schooljaren zichtbaar. Deze ontwikkelingen veranderen echter weinig aan de onderlinge verhoudingen in de verdeling van onderwijsscores voor de verschillende verblijfsduren.

Herkomst

De figuren 3.2.22 tot en met 3.2.30 laten de frequentiedichtheid zien van de onderwijsscore per herkomstcategorie uitgesplitst naar schooljaar. De verwachting is dat kinderen met Nederland als land van herkomst een hogere onderwijsscore hebben dan kinderen met een ander land van herkomst en dat dit stabiel is over de schooljaren heen. Hierbij is het van belang om te beseffen dat bij de afleiding van de herkomstvariabele een kind waarvan één van de ouders als herkomst Nederland heeft, ook Nederland als herkomst krijgt.

Uit de figuren 3.2.22 tot en met 3.2.30 is op te maken dat kinderen met Nederland, EU-15 en andere ontwikkelde economieën of Oost-Azië als herkomstcategorie vaker een hogere onderwijsscore hebben dan kinderen met een andere herkomstcategorie. De frequentiedichtheid-verdeling van deze categorieën is scheef met een staart naar links. Kinderen met Noord-Afrika, Overig Afrika, overig Azië, overig Latijns-Amerika, Suriname en (voormalige) Nederlandse Antillen en Turkije als herkomstcategorie hebben daarentegen vaker een relatief lage onderwijsscore. De frequentiedichtheid-verdeling van deze categorieën is fors scheef met een staart naar rechts. Hoewel minder scheef verdeeld, hebben ook kinderen uit Nieuwe EU-landen en economieën in transitie vaker een lagere onderwijsscore dan kinderen met Nederland of EU-15 en andere ontwikkelde economieën als referentiecategorie.

De onderwijsscores voor kinderen met de Nederlandse herkomst zijn stabiel over de schooljaren. Onderwijsscores voor diverse herkomsten, waaronder Europese herkomst, zijn gemiddeld genomen hoger in het schooljaar 2020/’21 dan in eerdere schooljaren. Deze bevinding is consistent met de bevinding dat kinderen met een moeder die minder dan tien jaar in Nederland verblijft in het schooljaar 2020/’21 gemiddeld genomen hogere onderwijsscores hadden dan in eerdere schooljaren.

 

Schuldsanering

De figuren 3.2.31 en 3.2.32 tonen de frequentiedichtheid van de onderwijsscores naar de status van de ouders wat betreft de schuldsanering uitgesplitst naar schooljaar. De verwachting is dat kinderen met ouders in de schuldsanering een lagere onderwijsscore hebben dan kinderen met ouders die niet in de schuldsanering zitten en dat dit stabiel is over de schooljaren heen. Bij kinderen met ouders in de schuldsanering wordt de onderwijsscore immers verlaagd met 2.6 punten (zie figuur 1.1.1).

In de figuren 3.2.31 en 3.2.32 is – conform de verwachting – te zien dat kinderen met ouders in de schuldsanering vaker een lage onderwijsscore hebben dan kinderen waarvan de ouders niet in de schuldsanering zitten. Voor kinderen met ouders in de schuldsanering zijn de onderwijsscores scheef verdeeld met een staart naar rechts. Voor kinderen waarvan de ouders niet in de schuldsanering zitten, zijn de onderwijsscores daarentegen scheef verdeeld met een staart naar links. Het percentage kinderen met ouders in de schuldsanering is met ongeveer 1 procent in alle vijf de schooljaren behoorlijk kleiner dan de groep kinderen waarvan de ouders niet in de schuldsanering zitten, met 99 procent in alle vijf de schooljaren. De frequentieverdeling van onderwijsscores is voor zowel kinderen met ouders in de schuldsanering als kinderen waarvan de ouders niet in de schuldsanering zitten stabiel over de schooljaren.

Gemiddeld opleidingsniveau van moeders op school

Figuur 3.2.33 laat de relatieve frequentiedichtheid zien van de onderwijsscores en het gemiddelde hoogste opleidingsniveau van de moeders op school uitgesplitst naar schooljaar. De frequentiedichtheid loopt van lichtblauw (laag) naar donkerblauw (hoog). Op basis van het model van de onderwijsachterstandenindicator kunnen we verwachten dat een lager gemiddeld opleidingsniveau van de moeders op school resulteert in een lagere onderwijsscore.

De frequentiedichtheidswolken zoals getoond in figuur 3.2.33 laten voor ieder schooljaar een licht oplopend effect zien. Dit geeft aan dat er een zwakke, maar positieve relatie is tussen het gemiddelde opleidingsniveau van de moeder op school en de onderwijsscore. Op het oog lijkt het patroon in de loop van de tijd te verschillen. Dit komt doordat de spreiding in de data in de loop der tijd gegroeid is.

03020330302033 Onderwijsscore naar het gemiddelde opleidingsniveau van de moeders op school per schooljaar

3.3 Onderwijsscores per schooljaar naar methoden van imputeren

Niet alle achtergrondkenmerken waarop het model van de onderwijsachterstandenindicator is geschat zijn bekend voor alle kinderen. Zo ontbreekt het hoogste opleidingsniveau van de moeder, de vader of beide ouders voor een deel van de populatie. Voor het deel dat ontbreekt is het hoogste opleidingsniveau geïmputeerd. Naast het imputeren van het hoogste opleidingsniveau, is voor kinderen waarvan geen onderwijsscore berekend kan worden, omdat één of beide ouders of het kind zelf onbekend is in de Basisregistratie Personen (BRP), de onderwijsscore geïmputeerd.

Imputatie van het opleidingsniveau van vader, moeder of beide ouders

De figuren 3.3.1 tot en met 3.3.4 geven de frequentiedichtheid weer van de onderwijsscore per deelpopulatie voor wat betreft de beschikbaarheid van het hoogste opleidingsniveau van de vader en moeder van het kind uitgesplitst naar de schooljaren. De registratie van het hoogste opleidingsniveau in het SSB is incompleet voor een substantieel en selectief deel van de Nederlandse bevolking. Het opleidingsniveau is vaker onbekend voor oudere mensen, mensen met een lager opleidingsniveau en mensen die (een deel van) hun opleiding in het buitenland hebben gevolgd. Er bestaan statistische methoden om de ontbrekende gegevens aan te vullen; dit wordt ook wel imputatie genoemd. Voor de onderwijsachterstandenindicator wordt aan de hand van een aantal andere kenmerken die wel bekend zijn, het opleidingsniveau geschat. Deze geïmputeerde opleidingsniveaus bevatten relatief vaak de lagere opleidingsniveaus. Hierdoor wordt de selectieve onbekendheid gecorrigeerd.

De volgende deelpopulaties worden onderscheden:

  • A: Het hoogste opleidingsniveau van beide ouders is niet bekend
  • B: Het hoogste opleidingsniveau is bekend voor de moeder maar niet voor de vader
  • C: Het hoogste opleidingsniveau is bekend voor de vader maar niet voor de moeder
  • D: Het hoogste opleidingsniveau van beide ouders is bekend

De verwachting is dan ook dat de onderwijsscore van kinderen waarvan het hoogste opleidingsniveau van beide ouders bekend is, gemiddeld hoger is dan van de kinderen waarvan het hoogste opleidingsniveau van één of beide ouders niet bekend is.

In de figuren 3.3.1 tot en met 3.3.4 valt duidelijk te zien dat voor kinderen waarvan het hoogste opleidingsniveau van beide ouders bekend is, de frequentiedichtheid behoorlijk scheef naar rechts is verdeeld. De verdeling van de frequentiedichtheid voor kinderen waarvan het hoogste opleidingsniveau van alleen de vader bekend is, vertoont een ander patroon dan de verdeling voor de kinderen waarvan het hoogste opleidingsniveau van alleen de moeder bekend is. De verklaring hiervoor is te vinden in de verdeling van een belangrijke hulpvariabele bij het imputeren van het opleidingsniveau; het inkomen. De verdeling hiervan verschilt wezenlijk tussen vaders en moeders. Als laatste valt op dat voor de kinderen waarvan voor beide ouders het opleidingsniveau niet de bekend is, de verdeling van de onderwijsscore geconcentreerd is rondom het midden. Dit is een gevolg van het feit dat er relatief weinig bekend is over deze groep. Kinderen waarvan het hoogste opleidingsniveau van de moeder niet bekend is en waarvan het hoogste opleidingsniveau van de vader bekend dan wel onbekend is hebben gemiddeld genomen hogere onderwijsscores in het schooljaar 2020/’21 ten opzichte van de voorgaande jaren. Dit houdt mogelijk verband met de stijging van gemiddelde onderwijsscores voor kinderen met een niet-Nederlandse herkomst en moeders met een verblijfsduur korter dan tien jaar, aangezien het opleidingsniveau van de moeder voor deze groepen relatief vaak onbekend is. De verdeling van onderwijsscores voor de overige deelpopulaties is wel stabiel over de jaren.

Imputatie van de onderwijsscore

De figuren 3.3.5 tot en met 3.3.10 tonen de verdeling van de frequentiedichtheid van de onderwijsscore naar de methode van directe imputatie van de onderwijsscore. Voor iedere groep maken we ook onderscheid tussen de schooljaren. De groepen zijn echter niet even groot. Het aandeel van de groep kinderen waarvan de onderwijsscore direct is berekend – en dus niet is geïmputeerd – is circa 96 procent voor alle vijf de schooljaren. Na de groep kinderen waarvan de onderwijsscore direct is berekend, is de groep kinderen waarbij de onderwijsscore is geïmputeerd omdat de vader onbekend is het grootst met ongeveer 3,5 procent in alle vijf de schooljaren. De andere groepen bevatten samen niet meer dan 0,5 procent van de populatie.

Uit de figuren 3.3.5 tot en met 3.3.10 valt af te lezen dat de onderwijsscores die geïmputeerd zijn relatief lager zijn dan de onderwijsscores die niet geïmputeerd zijn, conform verwachting. Bij de twee grootste groepen lijkt de verdeling redelijk stabiel te zijn over de vijf schooljaren. De andere groepen zijn te klein om de verschillen tussen de vijf schooljaren inhoudelijk goed te kunnen interpreteren.

7) De CET kent geen gemengd advies voor vmbo-k/t in de schooljaren 2016/’17 en 2017/’18.
8) Zie pagina 83 van het eerste methoderapport voor een correlatiematrix tussen de variabelen.