Ethische aspecten van datavraagstukken hoog op CBS-agenda
Data-ethiek
Voorzitter van de ethische commissie van het CBS is directeur Strategie en Bestuursadvisering Erik Bruinsma. ‘De aanleiding voor het instellen van een ethische commissie bij het CBS is de vraag: we kunnen steeds meer met data, maar moeten we alles wat we technisch kunnen ook willen doen? Je ziet dat deze vraag rond data-ethiek niet alleen bij het CBS speelt, maar ook bij andere overheden en instanties. Na het optimisme over wat er tegenwoordig allemaal mogelijk is met data zijn we soms toe aan een moment van reflectie.’Kernwaarden
De ethische commissie van het CBS bestaat uit 8 CBS’ers die vanuit verschillende disciplines opereren: beleid, juridisch, methodologie, communicatie, economische en sociale statistiek. ‘Vanuit die invalshoeken beoordelen wij jaarlijks tientallen verzoeken voor nieuw statistisch onderzoek. We werken op basis van onze kernwaarden: betrouwbaar, objectief en maatschappijgericht. Vragen die bijvoorbeeld spelen zijn: is er een ethisch dilemma, zien we risico’s voor stigmatisering of wordt er schade toegebracht aan bepaalde groepen? Kortom: welke waarden zijn in het geding? De onderwerpen waarop deze vragen zich richten zijn divers. Ze variëren van migratie tot gezondheid en van politie en justitie tot jeugdzorg.’Ingewikkelde casuïstiek
De ethische commissie bestaat tot nog toe uit CBS’ers, maar elk half jaar kijkt de commissie samen met 2 externen terug op de zaken die zijn behandeld: wat ging er goed en wat kan beter? Bruinsma: ‘Met ingang van dit jaar is ook meer structureel een externe hoogleraar aan onze ethische commissie toegevoegd. Dat is Mariette van den Hoven, professor Ethics, Law & Medical Humanities bij het UMC Amsterdam. Zij heeft 30 jaar ervaring met ethische vraagstukken en sluit bij onze commissie aan bij ingewikkelde casuïstiek.’ De ethische commissie komt met een hoge frequentie bij elkaar: 1 keer per twee weken. ‘Dat is nodig, omdat de doorlooptijd kort moet zijn. Als een advies van ons negatief is, is het belangrijk om dat snel te communiceren met de aanvrager van nieuw statistisch onderzoek.’Avondklokrellen
Bruinsma noemt 2 voorbeelden van vraagstukken die de ethische commissie heeft behandeld. ‘Iedereen herinnert zich waarschijnlijk nog de avondklokrellen tijdens de coronapandemie. Het betrof een kleine en zeer herkenbare groep op een duidelijk aanwijsbare plek. We kregen het verzoek van de politie om de achtergrondkenmerken van deze groep in kaart te brengen. Over dat verzoek hebben wij een negatief advies gegeven. Allereerst omdat het een kleine groep verdachten betrof waarvan het risico van identificeerbaarheid te groot was. Daarnaast was voor ons het doel van het verzoek van de politie onduidelijk.’Gevolgen toeslagenaffaire
Een ander voorbeeld had betrekking op de mogelijke gevolgen van de toeslagenaffaire. ‘Vanuit verschillende departementen hebben we daar vragen over gekregen, bijvoorbeeld over uithuisplaatsingen. Omdat de toeslagenaffaire een groot fenomeen is met verschillende aspecten hebben we geadviseerd niet steeds een enkele vraag vanuit de ministeries te beantwoorden, maar een totaal plaatje te geven. Op basis van dat advies heeft de Directeur-Generaal van het CBS onlangs besloten een haalbaarheidsonderzoek te verrichten naar de mogelijkheden tot het uitvoeren van statistisch onderzoek over dit fenomeen.’Data-ethiek is van ons allemaal
Een ethische commissie is mooi, maar hoe zorgt het CBS er voor dat data-ethiek ook binnen de organisatie goed aan bod komt? ‘Dat doen we bijvoorbeeld door bij de verschillende teams langs te gaan en uit te leggen wat wij doen. Voor het personeel organiseren wij jaarlijks een bijeenkomst waarin data-ethiek en het werk van onze commissie wordt belicht. Dat gebeurt ook via allerlei interne communicatiekanalen. Data-ethiek is immers niet alleen een zaak van de ethische commissie, maar van ons allemaal.’Goede ambassadeur
Niet alleen binnen het CBS buigt men zich frequent over datavraagstukken met een ethische component. Ook bij Rijkswaterstaat (RWS). Nelleke Groen is daar jurist op het gebied van data en artificial intelligence (AI). Voorheen had ze het onderwerp privacy in haar portefeuille. Daarnaast was ze vanaf 2019 lid van de Provinciale Staten. In die functie nam ze 5 jaar deel aan de ethische commissie van het Inter Provinciaal Overleg (IPO). ‘Het onderwerp data en ethiek staat zeker op de agenda bij RWS. Belangrijk daarbij is dat je een goede ambassadeur hebt, want er is een lange adem nodig om dit onderwerp continu onder de aandacht te houden.’
Rijkswaterstaat heeft de taak om rijkswegen, vaarwegen en vaarwateren in ons land te beheren en ontwikkelen
Gevolgen voor het openbaar domein
De taak van RWS is het beheren en ontwikkelen van rijkswegen, vaarwegen en vaarwateren. De organisatie zet daarbij in op een duurzame leefomgeving. Groen: ‘Wat RWS doet heeft vaak betrekking op het openbaar domein en de inrichting daarvan. De ingrepen die wij doen – bijvoorbeeld doordat we bepaalde ontwerpkeuzes maken – hebben gevolgen. Ze zetten een stempel op bepaalde gebieden en hebben invloed op de omgeving en de bewegingsvrijheid van de mensen die er wonen en van onze infrastructuur gebruik maken. Belangrijke vragen zijn dan: waar komen de data vandaan? Met wie delen wij die? Hoelang bewaren we ze, etc.?’Moreel beraad
RWS heeft geen ethische commissie, maar ontwikkelde een AI Impact Assessment (AIIA), dat een connectie maakt met het ethisch instrument moreel beraad. ‘Het instrument moreel beraad werd binnen RWS enkele jaren geleden geïntroduceerd, maar de connectie met data en AI leggen we pas sinds de AIIA. In het impact assessment zelf wordt op verschillende punten invulling gegeven aan praktische omgang met veel voorkomende ethische dilemma’s van AI, zoals bias en vragen rond klimaatimpact. Maar ook wat het plan is wanneer AI zich onverhoopt ontwikkelt in een onwenselijke richting. Toch ervaren we dat dit niet helemaal voldoende is om alle moeilijke vragen af te dekken. We evalueren de komende maanden de AIIA en ontwikkelen een AI-strategie. Daarbij moeten we ook kijken of er een meer omvangrijke plek moet komen voor het moreel beraad of dat we wellicht een ethische commissie moeten instellen.’Valkuilen
Wat zijn volgens Groen de mogelijke valkuilen voor een ethische commissie of moreel beraad? ‘We stellen vaak te laat de vraag: is dit de manier waarop het moet? Of voldoet wat we ontwikkelen aan wat we willen? We vinden het moeilijk om de stekker uit een project te trekken als het niet goed loopt. Eigenlijk zouden we op meerdere momenten moeten toetsen of we nog steeds in de goede richting zitten, zodat we niet voor onverwachte zaken komen te staan.’ Volgens Groen moet ook goed gekeken worden of de juiste expertises op de juiste momenten zijn betrokken. ‘We werken binnen RWS toe naar interdisciplinaire teams voor AI-toepassingen om te zorgen dat alle verschillende invalshoeken in een vroeg stadium worden meegenomen. Dat is nog lastig, omdat ontwikkelaars, beleidsmakers en juristen niet dezelfde taal spreken en risico’s op een andere manier beoordelen. Maar oefening baart kunst, op termijn gaat dit waarschijnlijk beter.’Relevante links
- Artikel - Ethiek en integriteit en Ethische commissie
- Artikel - De ethische kant van big data
- Artikel - Wat is de invloed van cijfers op ons leven?
- Privacyregels CBS - Privacy