Volkstelling 2021 brengt onze bevolking nauwkeurig in kaart
Traditie
Hoeveel inwoners heeft Nederland? Welke kenmerken heeft ieder individu? Wat is bijvoorbeeld het geslacht, de leeftijd en burgerlijke staat? Dit zijn voorbeelden van vragen waarover een volkstelling uitsluitsel geeft. Het CBS verzorgt de volkstellingen in ons land. Sterker, het fenomeen volkstelling staat aan de basis van het CBS, vertelt Schulte Nordholt, projectleider en internationaal coördinator van de hoofddirectie sociaaleconomische en ruimtelijke statistieken (SER). ‘Het CBS is opgericht om de volkstelling in 1899 mogelijk te maken. Daarna is het uitgegroeid tot een tienjaarlijkse CBS-traditie.’Overheden ondersteunen
‘Het doel van een volkstelling is overheden te ondersteunen met data’, vervolgt Schulte Nordholt. ‘Hoeveel scholen, ziekenhuizen en verzorgingshuizen zijn er bijvoorbeeld nodig? Als een overheid daarover beslissingen neemt, is het belangrijk dat er een goede onderbouwing is. Na de Tweede Wereldoorlog is die behoefte ook ontstaan op Europees niveau. Daarom leveren de 27 lidstaten van de Europese Unie (EU) elke tien jaar hun volkstelling aan bij Eurostat. Zo kunnen landen bijvoorbeeld zien hoe ze zich op bepaalde vlakken verhouden tot elkaar. Wat doen we goed en wat zou beter kunnen? De gegevens zijn ook van grote waarde voor het EU-beleid.’Bevolkingsregister
De landen leveren data aan over dezelfde onderwerpen en doen dat ook volgens dezelfde uitgangspunten. De wijze van verzamelen kan echter verschillen, zegt Schulte Nordholt. ‘In Nederland hebben we een mooie infrastructuur met registraties die bij het CBS beschikbaar zijn en die onderling gekoppeld kunnen worden, het Stelsel van Sociaal Statistische Bestanden (SSB). De ruggengraat wordt gevormd door de Basisregistratie Personen (BRP), het bevolkingsregister zogezegd. Daarin staat bijvoorbeeld ieders geboortedatum vermeld en of hij of zij al dan niet getrouwd is. Ook de gegevens over de woonsituatie in Nederland zijn digitaal beschikbaar in registers en worden gebruikt voor de Volkstelling 2021. Mede daardoor kunnen wij de klus klaren met een kleiner team dan andere landen. Daar bezoeken statistische medewerkers mensen thuis om vragenlijsten door te nemen. Of lijsten worden per post verstuurd, waarna de ingevulde exemplaren worden ingescand.’Beroepen en opleidingen
De Volkstelling 2021 bevat ook informatie over beroepen en opleidingen. Daarvoor zijn andere bronnen aangesproken dan de BRP, vertelt statistisch onderzoeker Irene Kuin. ‘Het CBS houdt doorlopend de Enquête Beroepsbevolking (EBB). Ongeveer één procent van de beroepsbevolking geeft via die weg informatie over beroep en genoten opleidingen. Voor het thema opleidingen hebben we opleidingsgegevens uit onder meer registers van Uitvoeringsinstituut Werknemersverzekeringen (UWV) en Dienst Uitvoering Onderwijs (DUO) aangevuld met opleidingsgegevens uit de EBB. Voor het onderwerp beroepen hadden we – naast de EBB – geen extra gegevens beschikbaar. We hebben daarom een gewicht gegeven aan het beperkte aantal data over beroepen. Daardoor konden deze gegevens worden omgerekend naar een representatief beeld van de hele bevolking.’Nieuwe wetten
De weg naar de oplevering van een volkstelling bestaat grofweg uit twee episodes: de voorbereiding en uitvoering. Schulte Nordholt over het eerste deel: ‘Een volkstelling is geënt op Europese wetgeving. In de jaren voor de daadwerkelijke meting wordt op Europees niveau vastgesteld wat voor de landen het minimumpakket aan eisen is waaraan de volgende volkstelling moet voldoen. Welke variabelen, tabellen en categorieën moeten er bijvoorbeeld in terugkomen? Welke kwaliteit dienen de gegevens te hebben? Namens het CBS was ik de laatste keren betrokken bij het bepalen van de nieuwe wetten.’Volkstellingsdag
In 2021 waren de wetten bekend voor de volkstelling over dat jaar. De officiële datum daarvan was 1 januari, ook wel ‘Volkstellingsdag’ genoemd. Na de vaststelling van de nieuwe wetten werd binnen het CBS een team geformeerd dat de volkstelling zou uitvoeren. Vijf medewerkers kwamen vanaf dat moment wekelijks bijeen om de voortgang af te stemmen, terwijl ongeveer 25 collega’s deelprojecten gingen uitvoeren. Eric Schulte Nordholt en Martine de Mooij waren de projectleiders.
Nieuwigheden
De Volkstelling 2021 kent een aantal nieuwigheden. Zo wordt nu ook gekeken naar de bevolking in gebieden van één bij één kilometer. Schulte Nordholt: ‘Het is gebruikelijk om de bevolking in een gemeente, regio of provincie te meten. Maar de grenzen daarvan kunnen veranderen. Denk aan de fusie van gemeentes, waardoor het aantal inwoners van een gemeente stijgt. Als dat gebeurt tussen twee volkstellingen in, kun je de gegevens niet met elkaar vergelijken. Een gebied van één bij één kilometer is onveranderlijk en kent geen grenscorrecties; daarom wordt de volkstelling nu ook op deze schaal gedaan.’Betere vergelijkingen
Schulte Nordholt legt uit: ‘Er is over Europa een raster gelegd van vierkanten van één bij één kilometer. In Nederland zijn het er 39 829. Op deze manier zijn ook betere vergelijkingen te maken binnen Europa. Frankrijk heeft bijvoorbeeld bijna 35 000 gemeenten en Nederland nog geen 350; bij ons telt de gemiddelde gemeente veel meer inwoners. Dan is het soms logischer vierkanten met elkaar te vergelijken dan gemeenten.’X-Y-coördinaten woning
Op basis van adresgegevens heeft het CBS voor iedere Nederlander de X-Y-coördinaten gebruikt van zijn of haar woning. Die zijn verwerkt in de vierkanten. Kuin: ‘Eén bij één kilometer is een klein gebied; er wonen soms weinig mensen. Daarom hebben we veel aandacht besteed aan het voorkomen van onthulling van informatie over individuen. Zo vermijden we dat bijvoorbeeld een geboorteland in een vierkant kan worden herleid naar een individu.’Dimensies combineren
Een andere blikvanger in de Volkstelling 2021 zijn de 41 tabellen waarin veel ‘dimensies’ worden gecombineerd. Elke tabel heeft een andere mix van dimensies. Kuin: ‘Een voorbeeld hiervan is een tabel waarin je kunt zien hoeveel mannen een bepaald beroep en bepaalde leeftijd hebben in een bepaalde regio. 32 tabellen gaan over personen en de overige over huishoudens of woningen. De tabellen hebben gemiddeld iets minder dimensies dan de tabellen uit de vorige volkstelling, maar de belangrijkste vernieuwing heeft te maken met de methode om de tabellen te maken.’Betrouwbaar beeld
‘Met heel gedetailleerde tabellen bestaat het risico dat gegevens zijn te herleiden naar inwoners’, aldus Kuin. ‘Dat moet worden voorkomen. Daarom zijn bij de vorige volkstelling sommige gegevens niet gepubliceerd, wat voor de gebruikers heel jammer was. Deze keer hebben we meer gedetailleerde gegevens in tabellen kunnen publiceren. We hebben sommige data iets naar boven of juist naar beneden bijgesteld. Verder zijn enkele personen met bepaalde kenmerken verwisseld van geografisch gebied. In jargon: om onthulling te voorkomen hebben we ruis toegevoegd. De tabellen onthullen niemands individuele gegevens en geven een betrouwbaar beeld van de personen, huishoudens en woningen in Nederland.’Relevante links
- Publicatie - Volkstelling gegevens per INSPIRE vierkant 2021
- Statistische trends - Volkstelling 2021: Nederland in vierkanten
- Website - Historische statistieken
- Visualisatie - Tijdlijn bevolking tellen
- Artikel - Nederlandse volkstelling al 40 jaar digitaal
- Privacyregels CBS - Privacy