3. De verschillen in eigen vermogen ontleed

In het vervolg van dit artikel wordt ingegaan op de oorzaken en achtergronden van de verschillen in eigen vermogen. De focus ligt hier op de grootste en de kleinste gemeenten en de gemeenten met het hoogste en het laagste eigen vermogen per inwoner. Hoe kan de ene gemeente een eigen vermogen van niet veel meer dan 100 euro per inwoner hebben en de andere een van meer dan 9000 euro per inwoner?

Alvorens in te gaan op de resultaten eerst wat achtergrondinformatie. Gemeenten baseren hun financiële verantwoording op het stelsel van lasten en baten. In dit stelsel worden ook de voorzieningen en de overlopende passiva tot de schulden gerekend. Een voorziening is een “spaarpotje” om toekomstige verplichtingen of risico’s mee af te kunnen dekken. Overlopende passiva betreffen onder meer nog niet betaalde rekeningen. Een kanttekening bij de cijfers over het eigen vermogen is dat de boekwaarde van met name het materieel bezit kan worden beïnvloed door de wijze van waardering en afschrijvingen van activa. Deze kan per gemeente verschillen.

De schulden in dit artikel wijken af van de EMU-schuld van gemeenten, die wordt bepaald op basis van het transactiestelsel. Bij het bepalen van de EMU-schuld worden voorzieningen en de overlopende passiva dan ook niet tot de schulden gerekend. Daarnaast worden de financiële gegevens van gemeenten voor het bepalen van de EMU-schuld nog geconfronteerd met cijfers van partijen die de leningen verstrekt hebben, zoals financiële instellingen en andere overheden. Hierdoor kunnen op macroniveau nog correcties kunnen worden gemaakt.

Amsterdam bezit veel grond, Rotterdam heeft weinig schulden

Het eigen vermogen van een gemeente kan hoog zijn doordat de boekwaarde van het bezit van een gemeente hoog is, doordat een gemeente weinig schulden heeft of door een combinatie van beide. Het hoge eigen vermogen van de gemeente Amsterdam komt niet door lage schulden. Integendeel, per inwoner had de hoofdstad eind 2022 veel hogere schulden dan de gemiddelde Nederlandse gemeente. Tegenover deze hoge schulden stond echter een hoge waarde van het bezit. De gemeente Amsterdam bezit vooral veel grond, wat onder meer samenhangt met het veelvuldig voorkomen van erfpacht in de hoofdstad. Ook de boekwaarde van bedrijfsgebouwen en infrastructuur is er relatief hoog. De bedrijfsgebouwen betreffen behalve gebouwen voor gemeentelijke huisvesting onder meer onderwijsgebouwen en parkeergarages. Tot slot had Amsterdam ook veel financiële bezittingen, zoals deelnemingen in onder meer Schiphol, het Havenbedrijf Amsterdam, Alliander, het Gemeentelijk Vervoerbedrijf, de Johan Cruijff Arena en de afvalverwerker AEB Holding.

Rotterdam had eind 2022 eveneens relatief veel bedrijfsgebouwen in bezit. Ook het financieel bezit per inwoner was hoog. Dit gaat onder meer om deelnemingen in Stedin, Evides, Schiphol, de RET en het havenbedrijf. De havenstad had relatief weinig schulden. Het grondbezit van de gemeente is naar verhouding bescheiden.

Amsterdam heeft hoge inkomsten uit erfpacht, maar ook hoge rentelasten

De vermogenspositie van gemeenten heeft ook gevolgen voor de inkomsten en kosten van gemeenten. Het type bezit is daarbij van belang: grond en bedrijfsgebouwen kunnen pacht- en huuropbrengsten opleveren, financieel bezit rente en / of dividend. Infrastructuur levert echter zelden wat op.

De gemeente Amsterdam ontvangt meer erfpacht dan de andere grote steden¹⁾. Tegenover de veel hogere erfpachtbaten van Amsterdam staat dat de gemeente ook meer rentelasten had.

Gemiddeld hebben de kleinste gemeenten, net als Amsterdam en Rotterdam, relatief veel bezit per inwoner. In tegenstelling tot in Amsterdam gaat het niet om gronden, maar vooral om bedrijfsgebouwen, financieel bezit en overige niet-financiële activa (onder meer woningen). Dit laatste komt doordat vooral Vlieland en Ameland relatief veel woningen bezitten. De hoge waarde van de bezittingen van woningen en bedrijfsgebouwen van Vlieland hangt onder meer samen met de aanwezigheid van de Boswijk, een woonbuurt voor ouderen waarvan woningen en andere gebouwen in bezit van de gemeente zijn. De gemeente Ameland heeft een Gemeentelijk Woningbedrijf dat zich richt op het aanbieden van betaalbare huurwoningen aan inwoners met een laag inkomen.

Vlieland, Schiermonnikoog en Rozendaal hebben ook relatief veel financieel bezit. Voor Ameland, Schiermonnikoog en vooral Vlieland geldt wel dat er hoge schulden tegenover de hoge waarde van de bezittingen staan. Rozendaal heeft daarentegen nauwelijks schulden, terwijl de gemeente relatief veel rekening-courant-tegoeden bij het Rijk heeft.

Brielle erg lage schulden, Vlissingen erg hoge

Brielle, de gemeente met eind 2022 het op een na hoogste eigen vermogen per inwoner, had relatief lage schulden. Daarnaast was de (boek)waarde van de bedrijfsgebouwen en de infrastructuur relatief hoog. Brielle zal overigens eind 2023 niet meer in de top-drie staan, want de gemeente is per 1 januari 2023 met Hellevoetsluis en Westvoorne gefuseerd tot de nieuwe gemeente Voorne aan Zee.

Vlissingen was eind 2022 de gemeente met het laagste eigen vermogen per inwoner. Deze Zeeuwse gemeente had eind 2022 een relatief hoge vaste schuld. Dit betreft leningen die door financiële instellingen zijn verstrekt. Daarnaast is de waarde van de gronden en bedrijfsgebouwen in bezit van de gemeente relatief laag. Vlissingen is de enige gemeente in Nederland met een Artikel 12-status, wat inhoudt dat de gemeente haar financiële zelfstandigheid deels heeft ingeleverd en extra geld uit het gemeentefonds ontvangt om de financiële positie te versterken. Vlissingen heeft deze status overigens al sinds 2014. De hoge schuldenlast hangt onder meer samen met grote verliezen op het nieuwbouwproject Scheldekwartier.

Amsterdam en Brielle in 2012 ook al het hoogste eigen vermogen per inwoner

Het relatief hoge eigen vermogen van Amsterdam en Brielle bestaat al geruime tijd. Eind 2012 had Brielle met 9133 euro het hoogste eigen vermogen per inwoner van alle gemeenten, gevolgd door Amsterdam met 8855 euro. Vlissingen was destijds niet de gemeente met het laagste eigen vermogen per inwoner. Dat was Ten Boer, met een negatief eigen vermogen van 1101 euro per inwoner. Deze gemeente vroeg in 2013 de Artikel 12-status aan en fuseerde in 2021 met Delfzijl en Appingedam tot de nieuwe gemeente Eemsdelta.