Verbeterd inzicht in energieverbruik van woningen met slimme-metergegevens

Het rapporteren van het energieverbruik van huishoudens is een belangrijke bouwsteen in de informatievoorziening van de energietransitie. Het CBS draagt hier al geruime tijd aan bij door statistieken op jaarbasis te publiceren over de leveringen van aardgas en elektriciteit aan particuliere woningen. Hiervoor ontvangt het CBS jaarlijks gegevens van EDSN met gestandaardiseerde verbruiken. Deze gestandaardiseerde verbruiken zijn een inschatting van het daadwerkelijke energieverbruik op basis van meterstanden die in het verleden zijn doorgegeven door energieleveranciers en/of netbeheerders. Het energieverbruik wordt uitgesplitst naar woningkenmerken en regio’s, waarover elk jaar in het najaar na afloop van het verslagjaar wordt gepubliceerd (StatLine - Energieverbruik woningen; woningtype, oppervlakte, bouwjaar en bewoning (cbs.nl)) en StatLine - Energieverbruik particuliere woningen; woningtype, wijken en buurten, 2023 (cbs.nl)). 

Daarnaast is er de statistiek op maandbasis van Aardgasverbruik naar sector per maand | CBS, waaronder ook het aardgasverbruik door woningen. Deze statistiek wordt gemaakt met behulp van allocatiedata die het CBS ontvangt van GTS. Aan de hand van deze allocatiedata kan per netwerkpunt op het hoofdnetwerk van GTS een inschatting worden gemaakt van het aardgasverbruik door woningen op maandbasis. Deze statistiek wordt elke maand vijf tot zes weken na afloop van de verslagmaand gepubliceerd op landelijk niveau.

Sinds het begin van 2024 is er een nieuwe databron: maandelijkse meterstanden van woningen met slimme meters voor elektriciteit en gas. Hiermee kan het CBS op maandbasis statistieken maken over het energieverbruik, met uitsplitsingen naar bijvoorbeeld het type hoofdverwarmingsinstallatie en de aanwezigheid van zonnestroominstallaties. Ten opzichte van wat eerder mogelijk was met de gegevens van standaardjaarverbruiken zullen deze statistieken actueler zijn—ze komen eerder binnen—en betrouwbaarder, omdat de verbruiken worden bepaald op basis van exacte meterstanden in plaats van historische meterstanden en er voor aardgas geen om- en terugrekening naar gestandaardiseerde leveringen plaatsvindt. De gegevens op maandbasis zijn niet beschikbaar voor woningen zónder slimme meter. 

Deze publicatie omschrijft de achtergrond van de al bestaande statistieken en gaat in op sterke punten en tekortkomingen. Daarnaast wordt geschetst hoe de beschikbaarheid van slimme-meterdata op maandbasis kan bijdragen aan een verbetering van de statistiek.

De brongegevens voor de bestaande statistieken van het energieverbruik van woningen zijn de aansluitingenregisters van de netbeheerders, namelijk het Centraal Aansluitingen Register (CAR) en het C-ARM (Centrale Allocatie en Reconciliatie Meetdata), die in beheer zijn van EDSN. Deze dataset is integraal (omvat alle aansluitingen van elektriciteit en gas) en wordt door het CBS op adresniveau gekoppeld aan verschillende intern beschikbare registers, waaronder de Basisregistraties Adressen en Gebouwen (BAG), waarmee particuliere woningen kunnen worden herkend, inclusief de bijbehorende woningeigenschappen.
Energieleveranciers stellen minimaal ééns per twaalf maanden een meterstand vast voor alle kleinverbruiksaansluitingen, waaruit de energielevering of -teruglevering kan worden bepaald. Dat gebeurt in ieder geval wanneer een klant wisselt van leverancier of verhuist, of wanneer de levering op de aansluiting begint of wordt beëindigd. In veel gevallen is dat echter niet voldoende om aan de eis van één meterstand per jaar te voldoen. Dan wordt een meterstand alsnog vastgesteld. Voor woningen met een slimme meter kan deze meterstand (in vrijwel alle gevallen) worden uitgelezen. Wanneer dat niet lukt, wordt een schatting van de meterstand gemaakt op basis van historisch verbruik.

Omdat de peildata van de meterstanden (meestal) niet samenvallen met het verslagjaar waarover het CBS publiceert, namelijk van 1 januari tot en met 31 december, moet de energielevering over het verslagjaar worden afgeleid. Dit gaat in een aantal stappen. Voor het maken van de bestaande jaarstatistiek ontvangt het CBS vanuit het CAR en c-ARM voor alle kleinverbruiksaansluitingen niet de daadwerkelijke (terug)levering, maar een standaardjaarverbruik (SJV; voor aardgasleveringen), standaardjaarafname (SJA; voor elektriciteitsleveringen) of standaardjaarinvoeding (SJI; voor terugleveringen). Deze gestandaardiseerde leveringen zijn bepaald op basis van de eerder doorgegeven meterstanden, op basis van een periode van minimaal 300 dagen tussen twee meterstanden, met voor aardgas als extra vereiste dat daarin de traditionele stookmaanden januari en februari vallen. Het aardgasverbruik wordt gecorrigeerd voor de calorische waarde, omdat de hoeveelheid energie die verstookt kan worden met een kubieke meter aardgas niet uniform is (Download Calorische Gaswaarden). Daarnaast wordt gecorrigeerd voor het weer aan de hand van profielfracties. Op deze manier wordt het standaardjaarverbruik bepaald, wat een schatting is van wat het aardgasverbruik zou zijn in een jaar met normale weersomstandigheden. Het CBS rekent de daadwerkelijke, niet voor temperatuur gecorrigeerde verbruiken terug met diezelfde profielfracties.

Een belangrijke kanttekening bij de gestandaardiseerde leveringen is dat er per woning grote verschillen zijn in de actualiteit van de meest recent doorgegeven meterstand. In bepaalde gevallen is de laatst écht uitgelezen meterstand zelfs ouder dan 12 maanden, en is een inschatting van de meterstand gemaakt om te voldoen aan de verplichting om jaarlijks een meterstand door te geven (periodieke opname). Om deze reden zijn er grote verschillen in de betrouwbaarheid van een standaardjaarverbruik, en lopen de ontwikkelingen in alle gestandaardiseerde verbruiken per definitie achter op de (ontwikkeling in de) werkelijke verbruiken. Met name voor aardgasaansluitingen is dit een probleem.

Voor grootverbruikers wordt het energieverbruik al jarenlang direct bemeten (telemetrie). Zoals hierboven beschreven gebeurt dat niet voor kleinverbruiksaansluitingen. GTS maakt per netwerkpunt, parallel aan de actuele metingen van het grootverbruik, een inschatting van de aardgaslevering aan kleinverbruiksaansluitingen. Dit gealloceerd volume is een inschatting die wordt afgeleid uit het totale energieverbruik per netwerkpunt en de gemeten levering aan grootverbruiksaansluitingen. De gealloceerde volumes worden later verrekend met de daadwerkelijke verbruiken (reconciliatie). 

Anders dan bij de standaardjaarverbruiken die het CBS ontvangt van EDSN, geven de allocatiegegevens van GTS geen informatie op aansluitingsniveau maar enkel op netwerkniveau of op landelijk niveau. Het belangrijkste voordeel van de allocatiegegevens is dat deze met een hogere frequentie worden gedeeld met het CBS, namelijk op maandbasis. Het CBS heeft vanaf verslagmaand januari 2019 de beschikking over maandelijkse allocatiedata van het aardgasverbruik op de netwerkpunten op het hoofdnetwerk van GTS (Aardgasverbruik naar sector per maand | CBS).

Sinds het begin van 2024 beschikt het CBS met medewerking van de netbeheerders en EDSN over slimme-meterdata voor elektra en gas, met daarin meterstanden op maandbasis van leveringen en terugleveringen. Hiermee kan het exacte energieverbruik van kleinverbruiksaansluitingen worden bepaald en vervalt grotendeels de noodzaak om een actueel verbruik te schatten op basis van historische meterstanden, met uiteenlopende betrouwbaarheid. Die noodzaak vervalt niet volledig: er blijft een fractie woningen over zonder slimme meter. Om een verbruik van die woningen vast te stellen, zal nog steeds gebruik gemaakt moeten worden van de standaardjaarverbruiken.

Cijfers slimme meters

Dankzij de nieuwe gegevens met meterstanden op maandbasis, kan voor woningen met een individuele slimme meter het verbruik per maand worden gevolgd. De gegevens zijn beschikbaar vanaf december 2021. De cijfers in dit artikel zijn tot stand gekomen op basis van de deelpopulatie van woningen met een slimme meter voor elektriciteit en/of gas, waarvan op basis in de reguliere statistiek (StatLine - Energieverbruik particuliere woningen; woningtype en regio's) is vastgesteld dat de woning een plausibele individuele energielevering krijgt. In 2023 waren er in de totale woningvoorraad van ruim 8,1 miljoen woningen 6,9 miljoen slimme meters voor elektriciteit en 5,6 miljoen voor aardgas waarvan alle maandelijkse meterstanden succesvol uitgelezen konden worden. In respectievelijk 5,8 miljoen en 4,9 miljoen gevallen ging het om een geldige individuele levering. Met een geldige individuele levering wordt bedoeld dat de waargenomen levering passend is bij de woning, gezien onder andere het aantal bewoners, bouwjaar woningtype en -oppervlak. Voor aardgasleveringen betekent dit dat woningen met stadsverwarming, blokverwarming of een elektrische hoofdverwarmingsbron in principe worden uitgesloten. De observaties en trends die hieronder worden beschreven gaan over deze deelpopulaties binnen de totale woningvoorraad. Het is mogelijk dat de beschreven cijfers daardoor afwijken van de daadwerkelijke landelijke gemiddeldes.

Om de nieuwe cijfers te duiden, vergelijken we de slimme-meterdata met de cijfers uit de bestaande statistieken. De bestaande statistiek aardgasverbruik naar sector per maand is gebaseerd op de Energiebalans, waarin allocatiedata geijkt is op dezelfde standaardjaarverbruiken. Uit de allocatiedata is het niet mogelijk om het verbruik van dezelfde groep woningen met een slimme aardgasmeter te bepalen. Vanwege de complexiteit van verschillende populaties en de ijking op de energiebalans is het lastig om betekenisvolle conclusies te trekken en wordt de statistiek van aardgasverbruik naar woningen per maand hier niet verder vergeleken met de slimme-meterdata. Een vergelijking met de bestaande statistiek op basis van standaardjaarverbruiken is wel mogelijk. Daartoe vergelijken we voor dezelfde groep woningen de uitkomsten op basis van slimme-meterdata met de gerapporteerde verbruiken op jaarbasis.

Figuur 4.1 toont de ontwikkeling van het aardgasverbruik op jaarbasis van december 2022 tot juni 2024 voor de deelpopulatie van woningen met een slimme meter voor gas. Het verbruik op jaarbasis is voor de verslagjaren 2021, 2022 en 2023 weergegeven met de blauwe staven. Dit zijn drie datapunten, omdat er slechts eenmaal per verslagjaar werd gerapporteerd. Met slimme-meterdata kan op kortere tijdschaal worden gevolgd hoe het aardgasverbruik zich ontwikkelt. De blauwe lijn in Figuur 4.1 geeft weer hoe het verbruik op jaarbasis zich ontwikkelde in de periode vanaf november 2022. Elk punt op de lijn geeft het gemiddelde verbruik van woningen over de voorgaande twaalf maanden. Met andere woorden: de blauwe lijn is een lopend gemiddelde van het aardgasverbruik van woningen met een slimme meter over een periode van twaalf maanden, waarvan de begin- en eindmaand steeds een maand opschuiven. 

Op basis van de slimme-meterdata blijkt dat het aardgasverbruik een daling van ongeveer 10 procent doormaakte, van gemiddeld 980 m³ in december 2022 naar 900 m³ in mei 2023 (blauwe lijn in Figuur 4.1). Vanaf mei 2023 stabiliseerde het daadwerkelijke verbruik rond 900 m³ per jaar. In de oude bepalingswijze (blauwe staven) is de daling van het verbruik veel groter voor dezelfde groep woningen, van gemiddeld 1 060 m³ in december 2022 naar 920 m³ in december 2023. Een mogelijke verklaring is dat de forse energiebesparing van huishoudens al plaatsvond vóór december 2022, maar vertraagd werd opgemerkt omdat meterstanden soms lange tijd niet worden doorgegeven aan energieleveranciers.  De schatting van het verbruik in december 2022 zou dan te hoog zijn geweest. Dat de energiebesparing hoofdzakelijk een resultaat is van veranderd (stook)gedrag en niet vanwege het weer kan worden gezegd omdat de daling van het verbruik óók te zien na weerscorrectie (Figuur 4.2), namelijk van 1 120 m³ naar 1 000 m³ in dezelfde periode van december 2022 tot mei 2023. In relatieve zin is deze daling zelfs nog groter. Met slimme-meterdata kunnen abrupte ontwikkelingen in het energieverbruik ten gevolge van veranderd gedrag in de toekomst beter worden gevolgd.

Het elektriciteitsverbruik daalde licht in het najaar van 2022 tot het najaar van 2023, van gemiddeld 2 630 kWh in december 2022 naar 2 520 kWh in september 2023 (Figuur 3). Vanaf het najaar van 2023 is het verbruik weer licht gestegen tot 2 580 kWh in juni 2024. Het verschil tussen de bepaling met slimme-meterdata en de oude methode (blauwe lijn en blauwe staven) is voor het elektriciteitsverbruik minder groot dan bij aardgas. Dat is enerzijds te verklaren doordat het elektriciteitsverbruik relatief constant is gebleven, en anderzijds doordat de gestandaardiseerde jaarverbruiken van elektriciteit in veel gevallen actueler zijn dan dat bij aardgas het geval is.

Behalve dat het op basis van slimme-meterdata mogelijk is om frequenter en tijdiger te publiceren over energieverbruiken, leveren de gegevens ook inzichten op over de verdeling van het verbruik door het jaar heen. In Tabel 4.4 en 4.5 zijn de aardgas- en elektriciteitsleveringen per maand in 2023 weergegeven, uitgesplitst naar hoofdverwarmingstype en de aanwezigheid van zonnestroom. Figuur 4.6 en 4.7 tonen de procentuele verdeling van het elektriciteitsverbruik per kwartaal voor twee veelvoorkomende, maar sterk verschillende groepen van woningen: de gasgestookte woning zonder zonnepanelen, en de elektrisch verwarmde woning mét zonnepanelen. Te zien is dat het elektriciteitsverbruik van de traditionele gasgestookte woning zonder zonnepanelen (Figuur 4.6) vrijwel gelijk verdeeld is over de vier kwartalen (tussen de 23 en 27 procent van het totaal per kwartaal), terwijl elektrisch verwarmde woningen met zonnepanelen (Figuur 4.7) vooral veel elektriciteit van het net afnemen in de wintermaanden (70 procent in Q4 en Q1, en slechts 30 procent in Q2 en Q3). Uiteraard hangt dat samen met de opwek van zonnestroom, waardoor er met name in de zomermaanden minder elektriciteit van buitenaf nodig is. Daarnaast vraagt de elektrische hoofdverwarmingsbron vooral in de koude wintermaanden veel stroom.