Verschillen tussen schattingen van flexibele en vaste arbeidsrelaties

Ondanks de recente afname is zowel het aantal als het aandeel werknemers zonder vast dienstverband in Nederland sinds de eeuwwisseling flink toegenomen. Het gaat om werknemers met een tijdelijk dienstverband, oproepkrachten en uitzendkrachten. Over de oorzaken en gevolgen van deze ontwikkeling is zowel veel maatschappelijk als wetenschappelijk debat. Dit debat vraag om gedetailleerde en recente informatie over deze werknemers. Het CBS publiceert over de arbeidsrelatie van werknemers zowel uit de Polisadministratie (Polis) als uit de Enquête beroepsbevolking (Ebb). Deze paper gaat in op het probleem van de verschillen tussen de cijfers over vaste en flexibele arbeidsrelaties uit deze twee bronnen.

De Ebb is een onderzoek onder personen, de respondenten worden vijf keer benaderd om vragen te beantwoorden over hun arbeidspositie. Tussen de benaderingen zit steeds drie maanden. De Polis is een register waarin de meeste Nederlandse inkomstengegevens worden opgeslagen en bevat gegevens over kenmerken van banen. Deze gegevens over banen zijn afkomstig uit de loonaangifte door werkgevers en worden maandelijks waargenomen.

De cijfers over flexibele arbeid op basis van de Ebb en de Polis verschillen van elkaar. Deels heeft dat te maken met het feit dat het bij de Polis gaat om banen van werknemers en bij de Ebb om personen met een baan als werknemer. Aangezien personen meerdere banen kunnen hebben, komt het aantal banen per definitie niet overeen met het aantal personen dat werkzaam is als werknemer. Echter, ook als we voor personen met meerdere banen alleen de belangrijkste baan (hoofdbaan) meetellen, en rekening houden met enkele andere verschillen in de definitie, blijft er een verschil bestaan.

Vanaf 2018 en 2019 lopen ook de schattingen van de ontwikkelingen van het aantal en aandeel vaste en flexibele werknemers uiteen, ook als rekening gehouden wordt met de bovengenoemde definitieverschillen. De Ebb laat een sterkere toename zien van het aantal werknemers met een vaste arbeidsrelatie dan de Polis (Figuur 1), en andersom, laat de Polis een sterkere toename zien van het aantal flexibele arbeidsrelaties dan de Ebb (Figuur 2). In 2018, vierde kwartaal bedroeg de schatting van het aandeel flexibele werknemers in de Polis en Ebb respectievelijk 35,7% en 25,2% een verschil van 10,5 procentpunt.

We zijn gestart met het koppelen van de relevante gegevens uit de Ebb en de Polis voor de jaargangen 2016-2018 ³⁾. Onnauwkeurigheid in de meting leidt tot inconsistenties in de uitkomsten tussen bronnen. Deze inconsistenties kunnen allereerst vastgesteld worden door te kijken naar de meting van de soort arbeidsrelatie op hetzelfde moment in de Ebb en de Polis. Om een indruk te krijgen van de oorzaken van de inconsistenties hebben we als eerste stap van het onderzoek die inconsistenties in verband gebracht met een groot aantal mogelijke verklarende variabelen.

Als er inconsistentie is op één moment in de soort arbeidsrelatie van een persoon, is er in de Ebb of in de Polis of in allebei iets niet goed gegaan in de meting. Door het toepassen van meetmodellen kan geschat worden waar de onnauwkeurigheden optreden. Die modellen gaan er vanuit dat de overeenkomst in herhaalde metingen een goede weerspiegeling is van de kwaliteit van die metingen. Als een variabele twee keer wordt gemeten en deze metingen zijn identiek, dan is het minder waarschijnlijk dat er sprake is van onnauwkeurigheden. Als er verschillen zijn, dan wordt de kans op onnauwkeurigheden groter. In ons geval hebben we per persoon maximaal vijf keer een meting uit de Ebb en vijftien keer een meting uit de Polis. Zowel van de mate van overeenkomst tussen de metingen in de Ebb en de Polis op hetzelfde moment als van de metingen op verschillende tijdstippen kunnen we gebruik maken om de nauwkeurigheid in de metingen te bepalen. Deze gegevens worden gebruikt om een betere schatting van de soort arbeidsrelatie te maken, waarbij rekening wordt gehouden met de mate van nauwkeurigheid in beide bronnen.

Het is belangrijk om in de meetmodellen verklarende variabelen op te nemen die samenhangen met de soort arbeidsrelatie en met de onnauwkeurigheden daarin in de Polis en de Ebb. We hebben de variabelen opgenomen die uit de analyses uit de eerste stap als beste naar voren kwamen om het type contract en de onnauwkeurigheden in beide bronnen te voorspellen. Op basis van meetmodellen met deze variabelen kunnen ook de voor onnauwkeurigheden gecorrigeerde percentages vaste en flexibele arbeidsrelaties worden geschat. Vooralsnog is deze analyse beperkt tot de 25-54-jarigen die voor het eerst zijn benaderd voor de Ebb in het eerste kwartaal van de jaren 2016, 2017 en 2018 (net als Pavlopoulos en Vermunt en Pankowska e.a.).

Uit de resultaten blijkt dat zowel in de Ebb als in de Polis onnauwkeurigheden voorkomen. De grootste onnauwkeurigheid in de Ebb betreft werknemers waarvan de geschatte arbeidsrelatie volgens het model flexibel is. Ongeveer een derde van hen antwoordt in de Ebb dat ze een vast dienstverband hebben. Een kleiner deel heeft volgens de Ebb geen baan in loondienst. Deze onnauwkeurigheid komt vooral voor bij werknemers die niet van baan zijn gewisseld. Een mogelijke verklaring hiervoor is dat in de Ebb de informele afspraken tussen werkgever en werknemer een belangrijke rol spelen. Als er informele afspraken zijn dat een werknemer in vaste dienst komt, ook al is dat op het moment van waarnemen juridisch gezien nog niet het geval, dan zal de werknemer ook dienovereenkomstig antwoorden in de Ebb ⁴⁾. Dit zal vaker voorkomen bij werknemers die al wat langer bij dezelfde werkgever werken. Ook in de Polis worden de meeste onnauwkeurigheden teruggevonden bij de werknemers die volgens het model een flexibele arbeidsrelatie hebben. Van de werknemers die volgens het model een flexibele arbeidsrelatie hebben is het aandeel dat niet goed is gemeten in de Polis veel kleiner dan in de Ebb: ongeveer één op de tien staat in de Polis niet juist geregistreerd ten opzichte van één op de drie bij de Ebb. 

Als we de meetmodellen toepassen leidt dat ook tot aangepaste schattingen van het percentage vaste en flexibele arbeidsrelaties. In Figuur 3 geven de lichtblauwe staven de schatting van het percentage vaste en flexibele arbeidsrelaties volgens het model, terwijl de donkerblauwe en groene staven de geobserveerde percentages weergeven in respectievelijk de Ebb en de Polis. De door het model geschatte percentages liggen dichter bij de geobserveerde percentages in de Polis dan die in de Ebb. Naar schatting heeft in 2018 iets meer dan de helft (51,5%) van de bevolking in Nederland van 25-54 jaar een vaste arbeidsrelatie. In de Polis wordt dat geschat op 50,2, terwijl de Ebb dit op 57,9 geschat. Dit is niet verwonderlijk gezien de schattingen van de onnauwkeurigheden die we eerder bespraken: er zijn relatief veel werknemers die in de Ebb melden dat ze een vaste arbeidsrelatie hebben, terwijl ze volgens het model een flexibele arbeidsrelatie hebben. Het omgekeerde geldt voor de percentages flexibele arbeidsrelaties. Deze worden in de Ebb onderschat en in de Polis iets overschat, maar ook hier ligt de schatting vanuit de Polis dichter bij de schatting van het aantal contracten volgens het model.