Het historisch laag consumentenvertrouwen verklaard

Het CBS voert sinds april 1986 het Consumenten Conjunctuuronderzoek (CCO) onder Nederlandse consumenten uit. Met dit onderzoek wordt elke maand het consumentenvertrouwen bepaald. Deze indicator geeft een getal weer tussen de -100 en 100 en heeft als doel actuele informatie te geven over het sentiment onder Nederlandse consumenten. De resultaten van het CCO kunnen een indicatie geven over eventuele trendwijzigingen in het consumptiepatroon van huishoudens.

In april 2022 werd het diepterecord van het consumentenvertrouwen van maart 2013 verbroken en in de maanden juni tot en met september daalde het niveau van de indicator nog verder. In het verleden zijn er meer perioden geweest van laag consumentenvertrouwen. De drie recentste waren de kredietcrisis, de eurocrisis en de COVID-19-pandemie. Tijdens deze crises was sprake van perioden van recessie. Dit jaar is de consument dus somberder dan ooit, maar dat is niet terug te zien in een aantal belangrijke economische cijfers, zoals het bbp, de consumptieve bestedingen van huishoudens en de werkloosheid. Wat is de oorzaak van dit historisch lage consumentenvertrouwen en wat zijn de economische gevolgen?

In dit artikel wordt eerst ingegaan op de huidige periode van laag consumentenvertrouwen. De indicator van het consumentenvertrouwen wordt onder de loep genomen om het lage consumentenvertrouwen beter te kunnen plaatsen. Gekeken wordt hoe het sentiment van de consument wordt gevat en waardoor dit wordt beïnvloed. Daarna wordt er een vergelijking gemaakt met het Europese cijfer voor het consumentenvertrouwen. Ten slotte wordt gekeken hoe het consumentenvertrouwen kan doorwerken in de economie, met name op de consumptie.

In april 2022 werd het dieptepunt van maart 2013 met 7 punten verbroken en kwam het consumentenvertrouwen uit op -48. Dat was de laagste stand sinds het begin van het Consumenten Conjunctuuronderzoek (CCO) in 1986. Vervolgens daalde het consumentenvertrouwen vanaf juni nog verder, met in oktober het tot nu toe historische dieptepunt van -59 (CBS, 2022a).

In de afgelopen vijftien jaar zijn er nog drie andere perioden geweest met een laag consumentenvertrouwen. De eerste betreft de kredietcrisis in 2008 en 2009, die werd ingezet na de val van de Lehman Brothers. Deze crisis werd gevolgd door de eurocrisis, van eind 2011 tot begin 2014. In deze periode bereikte het vertrouwen een voorlopig dieptepunt. De derde periode van laag consumentenvertrouwen begon in het voorjaar van 2020 na uitbraak van de coronacrisis. Tijdens de coronapandemie kwamen langdurige perioden voor waarin de samenleving op slot ging. Tijdens al deze crises was niet alleen het vertrouwen laag, maar kromp ook de economie. In het vervolg van dit artikel zullen de perioden van laag consumentenvertrouwen¹⁾ tijdens deze crises gearceerd worden in enkele grafieken.

Op dit moment spelen de zorgen van de coronacrisis niet meer zo sterk, is de samenleving weer ‘open’ en groeit de economie. Toch is het vertrouwen van de consument nog nooit zo laag geweest. Voordat wordt ingegaan op deze ogenschijnlijke tegenstrijdigheid, is het verstandig eerst dieper in te gaan op wat het consumentenvertrouwen precies meet en hoe het is opgebouwd.

Het CBS voert sinds april 1986 maandelijks het Consumenten Conjunctuuronderzoek (CCO) uit (CBS, 2017). In dit onderzoek wordt aan een representatieve steekproef van 2 150 Nederlandse consumenten vragen gesteld met betrekking tot economische ontwikkeling in het algemeen en de financiële situatie van het eigen huishouden. Hiermee worden veranderingen in optimisme of pessimisme op korte termijn gesignaleerd, waarmee vroegtijdig een indicatie van een mogelijke trendwijziging van de particuliere consumptie beschikbaar is.

De indicator consumentenvertrouwen is gebaseerd op vijf vragen. Vier van de vijf vragen van het consumentenvertrouwen bestaan uit het oordeel van de consument over de economische en eigen financiële situatie in zowel de afgelopen als de komende twaalf maanden. De laatste vraag die onderdeel is van de indicator consumentenvertrouwen is of de consument het een gunstige tijd vindt voor grote (duurzame) aankopen zoals een auto, televisie of witgoed. Het ongewogen gemiddelde van de saldi van deze vijf vragen is het consumentenvertrouwen. Het gemiddelde van de saldi van de vragen over de economische situatie vormt tevens de indicator “economisch klimaat” en het gemiddelde van de saldi van de andere drie vragen vormt de indicator “koopbereidheid”.

Samenstelling consumentenvertrouwen

Respondenten van het onderzoek kunnen bij vier van de vijf vragen kiezen uit zes antwoordmogelijkheden. Als het oordeel bij een vraag een beetje positief of zeer positief is, dan wordt het antwoord als positief beschouwd. Is de situatie door de respondent beschreven als een beetje negatief of zeer negatief, dan wordt het antwoord als negatief beschouwd. Een respondent kan ook aangeven dat de situatie gelijk is gebleven of het niet weet. Dan wordt het antwoord als neutraal beschouwd. Bij de vraag ‘Gunstige tijd voor aankopen’ kan de respondent naast de neutrale antwoordopties alleen kiezen uit gunstig of ongunstig.

Per vraag wordt vervolgens voor elk antwoord het percentage berekend en het saldo van de percentages positieve antwoorden en negatieve antwoorden genomen. In de tabel staat een rekenvoorbeeld. Het saldo bij deze vraag is (5+25)-(30+10)=30-40=-10.

Vervolgens wordt dit cijfer nog gecorrigeerd voor seizoensinvloeden. In sommige maanden zijn consumenten doorgaans negatiever en vice versa. Om toch een goede vergelijking te kunnen maken tussen verschillende maanden worden de cijfers op basis van het seizoenpatroon naar boven of beneden bijgesteld (CBS, 2022b). 

In het CCO worden naast deze vijf vragen ook nog veertien andere vragen gesteld aan de consument. Deze gaan onder andere over prijzen, werkloosheid en spaargedrag. De antwoorden op deze vragen worden niet gecorrigeerd voor seizoeneffecten, maar kunnen wel meer context geven aan het consumentenvertrouwen.

3.1 Economisch klimaat

Het economisch klimaat is een vrij breed begrip, waar consumenten waarschijnlijk geen eenduidige opvatting over hebben. Het sentiment hierover kan, naast economische factoren (DNB, 2013), beïnvloed worden door bijvoorbeeld hun algemeen vertrouwen in de (geo)politiek (ESB, 2016). 

Eind 2018 was er bijvoorbeeld een flinke daling in het consumentenvertrouwen, ondanks een gestage economische groei en andere voor huishoudens positieve economische factoren, zoals een krappe arbeidsmarkt. Er waren toen echter onzekerheden over de economische situatie door (de berichtgeving over) de Brexit (van Houdt, 2019). Ook kan het vertrouwen dalen doordat consumenten het gevoel hebben dat zij niet in dezelfde mate profiteren van de economische groei als bedrijven (CPB, 2020). Deze onzekerheden en onvrede, die met name op gevoel zijn gebaseerd, kunnen impact hebben op het consumentenvertrouwen. Deze gevoelskwesties zullen vooral de indicator economisch klimaat beïnvloeden.

Het oordeel van de consument over de economische situatie van de afgelopen twaalf maanden is over het algemeen gezien lager dan het oordeel over de komende twaalf maanden. De gemiddelden over de afgelopen vijftien jaar van beide indicatoren zijn respectievelijk -18 en 0. 

Het valt verder op dat de pieken en dalen van de twee indicatoren ongeveer op hetzelfde moment in de tijd liggen, terwijl het oordeel over twee niet overlappende perioden gaat. Daardoor lijkt het dat deze indicator door een algeheel gevoel van vertrouwen wordt ingegeven en de consument het betrekt op het verleden en de toekomst.

Een ander opvallend detail is dat de indicator die het oordeel over de afgelopen twaalf maanden beschrijft bijna altijd lager ligt dan het consumentenvertrouwen als deze negatief is, en bijna altijd hoger ligt dan het consumentenvertrouwen als deze positief is. Deze indicator heeft daardoor een vrij sterk effect op het consumentenvertrouwen: de correlatie tussen deze twee is hoger dan die van de andere vier deelvragen en door de sterke bewegingen drukt het een stevige stempel op het verloop van het consumentenvertrouwen.

Samenvattend is het economisch klimaat een brede indicator die ook gevoelig is voor algemene vertrouwenskwesties. Het is echter ook een erg bepalende factor voor het verloop van het consumentenvertrouwen. Met name de indicator over de afgelopen twaalf maanden laat een hoge correlatie zien. Dit maakt het economisch soms moeilijk te duiden waar het sentiment van de consument op deze indicator vandaan komt, terwijl het toch stevig zijn stempel drukt op het consumentenvertrouwen.

Een beetje slechter of veel slechter?

Bij het berekenen van het consumentenvertrouwen uit de individuele indicatoren van het CCO wordt dezelfde weging gegeven aan de antwoorden ‘veel …’ en ‘een beetje …’. Hoe positief of negatief iemand antwoordt heeft dus geen invloed op de indicator. Het kan echter wel meer duiding geven aan de cijfers als er relatief gezien meer mensen de situatie als veel slechter of veel beter beschouwen.

In 2017 is de methodiek van het CCO veranderd. Hierdoor is een methodebreuk ontstaan waardoor er verschillen kunnen zijn tussen de uitkomsten voor en na het nieuwe ontwerp. Dit geldt alleen voor de niet-seizoengecorrigeerde deelreeksen. (CBS, 2017)