1849-1889: Scheuren in het hervormde bolwerk

1920 - Abraham Kuyper, dominee en minister van Staat

1922 - Kerkgangers verlaten een kerk in Volendam tijdens Pasen

1947 - Toogdag Jonge Kerk, Nederlands Hervormde Jeugd

1955 - Schipperskinderen bidden voor het eten

De Ned. herv. kerk met toren van Rinsumageest in Friesland

Previous Next

De Nederlandse Hervormde kerk (voorheen: Nederduitse Gereformeerde kerk) was eeuwenlang de dominante protestantse kerk in Nederland. In de loop van de 19e eeuw begon het hervormde bolwerk echter scheuren te vertonen.

Kritische kerkleden die het niet eens waren met de presentie van de hervormde kerk begonnen in de negentiende eeuw hun eigen kerkgenootschap. Dit gebeurde voor het eerst in 1834 met Hendrik de Cock en vervolgens in 1886 met Abraham Kuyper. Deze afscheidingen kostten de hervormde kerk in 1889 8 procent van zijn aanhang.

Aan het begin van de negentiende eeuw bestond de kerkelijke bevolking nog hoofdzakelijk uit Nederlandse hervormden en katholieken. De godsdienstige verscheidenheid was gering, kleinere kerkgenootschappen als de doopsgezinden, remonstranten, luthersen en Israëlieten (dit was de benaming in die tijd voor gelovige joden) hadden vaak maar enkele duizenden leden. Limburg en Drenthe waren zelfs zo goed als godsdienstig homogeen: Drenthe was voor 97 procent hervormd, Limburg voor 98 procent katholiek. Kleinere gezindten zaten sterk regionaal geclusterd. In Friesland was een relatief grote groep doopsgezinden (7,5 procent), in Noord-Holland, en dan vooral in Amsterdam, zaten relatief veel Israëlieten (6,0 procent). Slechts 300 mensen hadden bij de godsdiensttelling van 1809 aangegeven niet tot een kerkgenootschap te behoren.

Afscheiding en wederkeer

Bijna een halve eeuw later was aan dat beeld maar weinig veranderd. Getalsmatig het meest spectaculair was in 1849 de uittreding van 40 duizend orthodoxe hervormden uit de – in hun ogen – te moderne en te liberale hervormde kerk. Deze afscheiding begon in 1834 in Ulrum (Noord-Groningen), waar de predikant Hendrik de Cock vanaf de kansel opriep om terug te keren tot het geloof der Gereformeerde vaderen, spoedig gevolgd door het aanbieden van een Acte van Afscheiding of Wederkeering. Daarmee was de afscheiding een feit. Op grond van een artikel in Wetboek van strafrecht dat het bij elkaar komen van aanhangers van niet officieel erkende gezindten in groepen van meer dan twintig mensen verbood, traden de autoriteiten hard op tegen de afgescheidenen. In vele gemeenten zijn soldaten ingekwartierd, vele afgescheidenen zijn veroordeeld. De afscheidingspredikant De Cock heeft drie maanden gevangen gezeten en is uit zijn ambt gezet. Dat lot trof meer predikanten, onder wie Hendrik Pieter Scholte, afscheidingspredikant in de gemeente Doeveren en Genderen.

Bijbelgordel

De vervolging stopte de beweging niet en in 1835 waren er al 71 afgescheiden gemeenten in ons land, in 1836 al 128. Die gemeenten zijn te vinden in de gebieden waar afscheidingspredikanten hun invloedssferen hadden, zoals in Noord-Groningen (De Cock) en de Alblasserwaard (Scholte). Andere afscheidingshaarden waren de werkgebieden van de predikanten S. van Velzen (vanuit Drogeham in Friesland), A. Brummelkamp (Hattem en een aantal Gelderse gemeenten langs de IJssel), A.C. van Raalte (vanuit Ommen tot in gemeenten op de grens van Overijssel en Drenthe) en H.J. Budding (vanuit standplaats Biggekerke naar andere gemeenten in Zeeland). Afgebeeld op een kaart van Nederland vormen deze afgescheiden gemeenten een prototype van de huidige Bijbelgordel.

De ruim 40 duizend afgescheidenen die geteld zijn bij de Volkstelling van 1849 vormden 1,3 procent van de bevolking. In 643 gemeenten waren er geen afgescheidenen, in 192 gemeenten waren het er maximaal 10 en kwamen zij uit hooguit twee of drie gezinnen. Het hoogst, ruim 1 117 en 15 procent van de bevolking, was hun aantal in Hoogeveen. In acht gemeenten was het percentage afgescheidenen hoger dan 20, en onder deze gemeenten waren de huisgemeenten van de afscheidingspredikanten: Genderen (38 procent), Ulrum (28 procent) en Almkerk (met Emmikhoven, 25,8 procent). De clustering is sterk: in 58 gemeenten was het percentage afgescheidenen 8 of meer. In deze 58 gemeenten woonden 17 957 afgescheidenen, 45 procent van alle afgescheidenen (40 308).

De 40 duizend afgescheidenen die bij de volkstelling van 1849 zijn geteld, vormden op dat moment 1,3 procent van de bevolking. Het was een tussenstand, want de beweging bleef een grote dynamiek houden. In 1859 waren het er 65,7 duizend (2,0 procent), in 1869 107,1 duizend (3,0 procent) en in 1889 189,2 duizend (4,2 procent).

Doleantie

De kerkscheuring, de zogenaamde Doleantie van 1886 was de nieuwe apotheose in de richtingenstrijd in de hervormde kerk. Had de kerk bij de Afscheiding (1834) al 40 duizend leden verloren, – het aantal zou oplopen tot 189 duizend in 1889 –in 1886 vertrokken er nog eens 181 duizend bij de Doleantie, een afscheidingsbeweging die door dominee Abraham Kuyper minutieus was voorbereid.

Amsterdam, Kuypers thuisbasis, ging in de strijd voorop. Amsterdam is evenwel niet het epicentrum geworden waar tegen het eind van de negentiende eeuw de meeste gereformeerden te vinden zijn. Gemeenten met meer dan 60 procent gereformeerden (christelijk gereformeerden en Nederduits gereformeerden) in 1889 zijn Bunschoten (95 procent), Urk (84 procent), Barendrecht (71) en Zuidland (63). In nog eens 8 gemeenten lag het percentage boven de 50.

Bunschoten, Urk, Sint Philipsland en De Werken en Sleeuwijk waren de enige gemeenten binnen deze gemeenten met aandelen christelijk-gereformeerden van 40 procent of meer. De overige gemeenten zijn gereformeerd geworden door een omvangrijke Doleantie.