3. Ontwikkelingen per tijdvak

De periode 1945-2023 kan worden opgedeeld in tijdvakken:⁴⁾

1. Wederopbouw (1945 ─ 1949) en de Gouden jaren (1950 ─ 1972)
2. Stagflatie (1973 ─ 1981)
3. Great Moderation (1982 ─ 2007)
4. Grote recessie (2008-2013) en herstel (2014 ─ 2019)
5. Coronacrisis en daarna (2020 ─ 2023)

Deze verdeling is gebaseerd op de ontwikkeling van de economische groei (figuur 3.0.1) en achterliggende oorzaken. Figuur 3.0.2 toont de Beveridgecurve per onderscheiden periode.

3.1 Wederopbouw (1945-1949) en de Gouden jaren (1950-1972)

De periode 1945─1949 is de periode van de wederopbouw. Veel infrastructuur, woningen en gebouwen waren in de oorlog beschadigd of vernield. Direct na afloop van de oorlog werd het herstel ter hand genomen, deels betaald uit de Marshall-hulp (1,1 miljard dollar in de periode 1948 – 1951). De werkloosheid die direct na de oorlog nog relatief hoog was - 185 duizend in 1945 - daalde naar 42 duizend in 1949. Het aantal vacatures daalde van 109 duizend in 1947 naar 53 duizend in 1949.

De periode van opbouw werd gevolgd door de Gouden jaren. (De periode van wederopbouw wordt soms ook wel als onderdeel hiervan gezien.) Deze jaren kenmerken zich door gemiddeld een zeer snelle toename van de welvaart en een relatief geringe werkloosheid, niet alleen in Nederland, maar ook in grote delen van West-Europa. De Beveridgecurve bevindt zich voor deze periode dan ook helemaal links in figuur 3.0.2. Om de werkloosheid van vlak na de oorlog uit te bannen en een goede internationale concurrentie­positie op te bouwen bemoeide de overheid zich uitdrukkelijk met de loonontwikkeling. Deze mocht niet meer zijn dan de groei van de productiviteit. Door deze zogenoemde geleide loonpolitiek stegen de lonen maar weinig. In de eerste helft van de jaren ’60 werd de geleide loonpolitiek afgeschaft, met een loongolf als gevolg (figuur 3.1.1), gevolgd door een lichte stijging van de werkloze beroepsbevolking in de jaren daarna.

Niet alleen de lonen stegen gestaag, ook de werkweek werd korter. Per 1 januari 1961 werd voor veel beroepsgroepen de 5-daagse werkweek ingevoerd. Tegelijk gingen veel bedrijven over van een 48-urige werkweek naar een 45-urige werkweek.⁵⁾ Dit laatste legde extra druk op de toch al krappe arbeidsmarkt.

In 1951/1952 leidde de Koreaanse oorlog tot een scherpe daling van de economische groei. Herstel volgde spoedig. Vanaf 1955 daalde de economische groei echter opnieuw. De inflatie in Nederland liep op tot 6,5 procent in 1957 en de economie kromp met 1,0 procent in het jaar daarna. Om het tij te keren riep de overheid de bevolking op om minder te besteden. Deze bestedingsbeperking leidde tot een afname van de import en een verbetering van de handelsbalans.

De geleide loonpolitiek was redelijk succesvol, al speelden andere zaken als ongekende productiviteitsstijgingen en de ontwikkeling van de consumptiemaatschappij waarschijnlijk ook een rol. Over de hele periode 1950-1972 gerekend groeide de economie sterk, gemiddeld met 4,8 procent per jaar, dit ondanks twee jaren met vrijwel geen of zelfs negatieve groei. De vraag naar arbeid was groot terwijl de beroepsbevolking maar beperkt groeide, gemiddeld ongeveer 1,1 procent per jaar. Als gevolg daarvan was de krapte op de arbeidsmarkt groot en was het aantal vacatures vaak groter dan het aantal werklozen.

Enkele belangrijke gebeurtenissen die hun weerslag hebben gehad op de samenstelling en de omvang van de arbeidsmarkt zijn immigratie vanuit Indonesië, de emigratie naar vooral Australië, Canada, Nieuw-Zeeland, Zuid-Afrika en de Verenigde Staten, en de werving van arbeidsmigranten in met name Italië, Spanje en voormalig Joegoslavië, en later ook in Turkije en Marokko.

De immigratie vanuit Indonesië kent drie pieken (figuur 3.1.2). De eerste piek is in 1946, wanneer veel Nederlanders na afloop van de oorlog met Japan terugkeren naar Nederland. De tweede piek is in 1950, het jaar nadat Indonesië onafhankelijk werd. De derde piek is in 1958. In dat jaar werd een groot aantal (Nederlandse) bedrijven door de regering-Soekarno genationaliseerd. De Nederlandse werknemers van deze bedrijven, voor zover niet nodig voor de continuïteit van de bedrijfsvoering, werden gesommeerd Indonesië te verlaten. Het piekje in 1962 is het gevolg van de overdracht van Nederlands Nieuw-Guinea aan Indonesië.

Naast een soms omvangrijke immigratie was er in het begin van de gouden jaren ook sprake van een omvangrijke emigratie. Veel mensen zagen voor zich geen toekomst meer in Nederland en hadden de wens om te emigreren. De toekomst zag er niet gunstig uit: de bevolkingsprognoses lieten een snelle bevolkingsgroei zien en de verwachting was dat daardoor de werkloosheid snel zou toenemen. De overheid speelde daarom in op het emigratie-sentiment en stimuleerde en faciliteerde het vertrek. De meeste emigranten vertrokken in de eerste helft van de jaren vijftig, met een piek in 1952 (figuur 3.1.3).⁶⁾

Door de krapte op de arbeidsmarkt ontstond de behoefte om mensen van elders te halen om de vacatures te vervullen. De eerste landen waarmee wervingscontracten werden afgesloten waren Italië (1949) en Spanje (1961) gevolgd door Turkije (1964), Griekenland (1966) en Marokko (1969). In 1974 werd de wet op de gezinshereniging aangenomen, wat de mogelijkheid bood om familie te laten overkomen. In totaal zijn in de periode 1964-2022 jaarlijks gemiddeld 4,5 duizend migranten uit Marokko en 7,8 duizend migranten uit Turkije naar Nederland gekomen. Deze migratie was niet alleen gunstig voor Nederland, maar ook voor de landen van herkomst. De “gastarbeiders”, zoals deze migranten werden genoemd, stuurden grote sommen geld naar hun familie. De inkomensoverdrachten door deze migranten aan hun familie waren een belangrijke bijdrage aan de betalingsbalans van het herkomstland. Inclusief de hier verder niet benoemde migratie bedroeg het migratiesaldo in de periode 1950-1972 gemiddeld 1,6 duizend personen per jaar.

Schommelingen daargelaten vormden de gouden jaren een periode van ongekende economische groei. In feite ontstond toen de moderne consumptiemaatschappij. Werkgevers schreeuwden in een groot gedeelte van deze periode om personeel. Dit uitte zich in een ongekend lage werkloosheid en een hoog vacaturespercentage. Ondanks oplopende immigratie bereikte de krapte op de arbeidsmarkt het hoogste niveau in de naoorlogse tijd.

3.2 Stagflatie (1973-1981)

Deze periode begint en eindigt in mineur. In 1971 werd koppeling tussen de koers van de dollar en de goudprijs losgelaten. In 1973 werd door de olie-exporterende landen de prijs van olie met 70 procent verhoogd en tegelijk werd de export van olie naar westerse landen iedere maand met 5 procent verlaagd. In 1979/1980 was er opnieuw een oliecrisis, deze keer vanwege onrust in het Midden-Oosten. De vakbonden eisten en kregen hogere lonen. De hierdoor hogere kosten voor bedrijven werden weer doorberekend in de prijzen. De economie stagneerde en de inflatie was hoog.

Vooral de eerste oliecrisis heeft effect gehad op de arbeidsmarkt. De Beveridgecurve verschuift naar rechts: het aantal werklozen nam in die periode sterk toe. Gemiddeld kwam het vacaturepercentage iets lager te liggen. Dat duidt op een meer dan evenredige instroom op de arbeidsmarkt die door de markt niet (volledig) geabsorbeerd kon worden.

Deze meer dan evenredige instroom bestaat voor een belangrijk deel uit babyboomers, vrouwen en Surinamers. De eerste jaren na de oorlog was er sprake van een geboortegolf (figuur 3.2.1). In 1946 werden 284 duizend kinderen levend geboren, daarna zakte dit aantal naar 230 tot 250 duizend per jaar, om vervolgens in een klein aantal jaren te dalen naar 180-200 duizend. De eerste babyboomers traden in 1962/’63, 16 jaar oud, toe tot de arbeidsmarkt. In 1973 was het aantal babyboomers op de arbeidsmarkt significant. Aanvankelijk werd deze extra groei van de arbeidsmarkt gemaskeerd door een daling van de participatie (werkend of werkloos) van mannen, maar in 1973 was dat niet meer het geval (figuur 3.2.3). Dit deels door een toenemende arbeidsparticipatie van vrouwen.

Tot 1975 lag het percentage vrouwen dat (hetzij werkend hetzij werkloos) deelnam op de arbeidsmarkt rond 30 procent. Vanaf dat jaar begon dit percentage te stijgen ─ mede als gevolg van de toenemende emancipatie van vrouwen en het toenemende onderwijsniveau van vrouwen. De bruto arbeidsparticipatie van mannen daalde tot 72 procent in 1982. Het aantal arbeids­ongeschiktheidsuitkeringen nam in deze periode snel toe, van 332 duizend eind 1972 naar 689 duizend eind 1981, een verdubbeling in negen jaar.

Medio zeventiger jaren werd een tijdelijk experiment opgestart met vervroegde uitdiensttreding (VUT) waarbij het (netto) inkomen nagenoeg gelijk bleef zonder consequenties voor het ouderdomspensioen. Het doel van de VUT was om oudere werknemers (aanvankelijk 63- en 64-jarigen) de kans te geven enkele jaren voor de pensioengerechtigde leeftijd de arbeidsmarkt te verlaten en zo plaats te maken voor jongeren – de jeugdwerkloosheid was hoog. De regeling werd een groot succes. Het experiment werd in 1980 omgezet in een structurele regeling en opgenomen in veel cao’s. De uittreedleeftijd lag in veel cao’s rond 60 jaar.

De VUT werd gefinancierd door middel van een omslagstelsel onder werkenden. Omdat Nederland vergrijst zou dit op den duur te zwaar hebben gedrukt op de steeds kleiner wordende groep werkenden. Daarom is vanaf halverwege de jaren 90 de VUT-regeling geleidelijk afgeschaft en vervangen door fiscaal minder aantrekkelijke regelingen. Veel mensen hebben van de VUT-regeling gebruikgemaakt. In 1996 waren er 148 duizend personen met een VUT-uitkering. In 2000 waren het er nog 113 duizend.

Op 25 november 1975 werd Suriname onafhankelijk. Afgesproken was dat Surinamers die op die dag in Nederland verbleven, konden kiezen voor de Surinaamse of de Nederlandse nationaliteit en dat er nog vijf jaar lang vrij verkeer van personen tussen Suriname en Nederland zou zijn. Dit zorgde ervoor dat veel Surinamers naar Nederland verhuisden. Alleen al in 1975 verhuisden 40 duizend mensen van Suriname naar Nederland. In 1980 eindigde het vrije verkeer van personen, wat opnieuw leidde tot een grote groep immigranten uit Suriname: ongeveer 18 duizend in 1979 en 19 duizend in 1980 (figuur 3.2.3).

Al met al viel het einde van de gouden jaren samen met de eerste oliecrisis. De periode van ongebreidelde groei was voorbij. Het aantal mensen dat werk zocht in deze periode nam toe. Het gecombineerde gevolg was een stijgende werkloosheid. Het vacaturepercentage was lager dan een de periode ervoor.

3.3 Great Moderation (1982 ─ 2007)

Na de periode van stagflatie volgen 26 jaren van relatieve economische rust. De ontwikkeling van het bbp en de inflatie zijn minder volatiel dan in de jaren ervoor. Deze rust werd bereikt door een sterke stijging van de rente, bezuinigingen bij de overheid en de beëindiging van de automatische prijscompensatie (Kok, 2009). Deze periode wordt ook wel de Great Moderation (de grote matiging) genoemd.

Voor de arbeidsmarkt daarentegen was deze periode allesbehalve rustig. De werkloosheid steeg naar recordhoogte (9,6 procent in 1983 en 1984) en het vacaturepercentage naar recordlaagte (0,3 procent in 1983). Daar komt nog bij dat in deze periode zich een aantal ontwikkelingen hebben voorgedaan met een opwaarts effect op het aantal werklozen. Zo trad het laatste deel van de babyboomers in deze periode toe tot de arbeidsmarkt. Ook de stijging van participatie van vrouwen, die al in de tweede helft van de jaren zeventig was begonnen, zette zich onverminderd voort (figuur 3.2.2).

Omdat het bij de grote werkloosheid begin jaren 80 voor ouderen nog meer dan voor jongeren moeilijk was een baan te vinden kregen werklozen ouder dan 57½ jaar in 1985 vrijstelling van de sollicitatieplicht. Het is onwaarschijnlijk dat nog veel ouderen van 57½ jaar zonder werk en met een uitkering serieus op zoek zullen zijn geweest naar een baan. In 1988 ging het naar schatting om 40 duizend ouderen die van deze regeling profiteerden. De regeling is met ingang van 1 mei 1999 grotendeels vervallen.

Op de arbeidsmarkt maakten vrouwen een inhaalslag. De participatie steeg naar 70 procent en wat het gemiddeld opleidingsniveau betreft haalden zij de mannen in. Figuur 3.3.1 toont het aantal afgestudeerden in het wetenschappelijk onderwijs. De piek in 1987/’88 is het gevolg van de invoering in studiejaar 1982/’83 van de tweefasenstructuur in wetenschappelijk onderwijs, waardoor de studieduur van veel studies werd verkort. In het studiejaar 1987/’88 studeerden zowel de laatste studenten onder het oude wet als de eerste studenten onder de nieuwe wet af. Vanaf het studiejaar 1999/’00 overtreft het aantal vrouwelijke academische afstudeerders het aantal mannelijke afstudeerders.

Een belangrijke rol bij het herstel uit de malaise begin jaren tachtig wordt toegeschreven aan het Akkoord van Wassenaar⁷⁾. Dit op 24 november 1982 afgesloten hoofdlijnenakkoord tussen werkgevers- en werknemersorganisaties hield in dat er loonmatiging werd ingevoerd, in ruil voor arbeidstijdverkorting. Op deze manier zou de winstgevendheid van het bedrijfsleven worden hersteld en de werkloosheid worden verlaagd. De werkweek werd met twee uur verkort.

Per 1 januari 1997 werd de werkweek bij de overheid verder verlaagd, naar 36 uur. Veel bedrijven en sectoren volgden het voorbeeld van de overheid en verkortten de werkweek. Deze arbeidsduurverkorting is echter niet uniek. Ook in oudere jaren werden dikwijls in cao’s afspraken gemaakt over het verkorten van de werkweek (afbeelding 3.3.2). De verwachting was dat verkorting van de arbeidsduur zou leiden tot meer werkenden en minder werklozen.

De sterke stijging in de afgelopen jaren van het aantal arbeidsongeschiktheidsuitkeringen (figuur 3.3.3) zette zich in deze periode voort.⁸⁾ In 1983 en 1984 stonden tegenover 100 werkenden 28 mensen met een arbeidsongeschiktheid gerelateerde uitkering (figuur 3.3.4). Daarom werd door de toenmalige regering gezocht naar maatregelen om deze groei te stuiten. Uiteindelijk werd In 1993 besloten de Algemene Arbeids­ongeschiktheidswet (AAW) en de Wet op de Arbeidsongeschiktheid (WAO) aan te passen: WAO-ers moesten zich vanaf dan ieder jaar laten herkeuren en een uitkering werd nu nog maar voor vijf jaar toegekend in plaats van tot de 65^e verjaardag, en moest iedere vijf jaar opnieuw worden aangevraagd.

Aan het eind van deze periode, in 2007, vond een sterke toename van grensarbeid⁹⁾ plaats (Corpeleijn, 2009a). Deze toename is vrijwel geheel het gevolg van het openstellen van de grenzen voor werknemers uit Polen en negen andere landen die in 2004 toetraden tot de Europese Unie. In september 2008 waren er bijna 200 duizend personen die in het buitenland wonen en in Nederland werken. Bijna de helft hiervan kwam uit de Oost-Europese EU-landen (Corpeleijn, 2009b).

Resumerend kenden de jaren van de grote matiging een grote mate van prijsstabiliteit. Economisch gezien was het wisselvalliger, maar het werd wel beter. Na 1982 kroop de economie uit het dal. De tweede helft van de jaren negentig kenmerkte zich door uitbundige economische groei. De werkloosheid, die de hele jaren tachtig en de eerste helft van de jaren negentig hoog was geweest, begon toen te dalen. Dit ondanks de sterke stijging van het aantal vrouwen dat actief was op de arbeidsmarkt. Ook aan het begin van het nieuwe millennium bleef de werkloosheid nog een tijd lang laag.

3.4 Grote recessie (2008-2013) en herstel (2014 ─ 2019)

Deze periode begint met de zogenoemde kredietcrisis. Onder meer als gevolg van een serie renteverhogingen vanaf medio 2006 door de Federal Reserve (het Amerikaanse stelsel van Centrale banken) stagneerde de huizenmarkt, die vanaf 2001 booming was geweest. Veel Amerikanen konden niet meer voldoen aan hun betalingsverplichtingen. De huizenprijzen daalden sterk en de banken leden verlies op hun hypotheekportefeuilles. Lehman Brothers, een van de grotere banken van de VS, kwam in moeilijkheden en ging op 15 september 2008 failliet.

De val van Lehman Brothers luidde het begin in van een wereldwijde recessie, ook in Nederland. De economie in Nederland kromp in 2009 met 3,7 procent, de huizenprijzen daalden vanaf 2009 vijf jaar op rij. Dit alles had direct gevolgen voor de arbeidsmarkt. De werkloosheid schoot omhoog van 4,8 procent in 2008 naar 8,3 procent in 2014. Het vacaturepercentage daalde van 2,7 in 2008 naar 1,0 in 2013.

Rond 2005 begon het effect van de babyboom op de vergrijzing zichtbaar te worden. De toename van de grijze druk – het aantal 65-plussers als percentage van het aantal 20- tot 65-jarigen – versnelde in die jaren (figuur 3.4.1). De verwachting is dat deze versnelling tot rond 2040 aanhoudt. Vanwege de financiële houdbaarheid is besloten om met ingang van 2013 de AOW-gerechtigde leeftijd en daarmee ook de pensioengerechtigde leeftijd in stappen te verhogen en te koppelen aan de ontwikkeling van de levens­verwachting van 65-jarigen. Dit heeft direct gevolgen voor de arbeidsmarkt. Het aantal werklozen en het aantal mensen dat arbeidsongeschikt is, zijn daardoor groter dan dat het zou zijn geweest bij ongewijzigd beleid. Inmiddels, in 2024, is de AOW-leeftijd 67 jaar.

In 2014 begon een periode van herstel. De economie ging weer groeien. Het aantal vacatures nam weer toe van 95 duizend in 2013 – het laagste aantal sinds 1996 – naar 281 duizend in 2019, toen het hoogste aantal vacatures sinds het begin van de tijdreeks. De werkloosheid reageerde vertraagd en daalde van 762 duizend - historisch hoog – in 2014 naar 423 duizend in 2019.

De immigratie, die in 2007, het laatste jaar van de Great Moderation, bijna 117 duizend mensen betrof, nam toe naar 269 duizend in 2019. Het migratiesaldo dat in 2007 nog negatief was ligt sinds 2015, (ruim) boven de 50 duizend.

De kredietcrisis en de naweeën daarvan hebben in Nederland en andere Europese landen erg lang geduurd, dit door specifiek aan de euro gerelateerde problemen. Toen Nederland uit het dal kroop, begon een periode van langdurige economische groei. In feite duurde deze tot halverwege 2022, slechts onderbroken door de coronadip in 2020. De krapte op de arbeidsmarkt nam in deze periode sterk toe.  Naast de economische groei speelde vergrijzing hierbij een rol. De immigratie nam in deze jaren steeds verder toe. Desondanks daalde werkloosheid sterk.

3.5 Coronacrisis en daarna (2020 ─ 2023)

Eind 2019 brak de infectieziekte Covid-19 uit in China. Vrij snel daarna, op 27 februari 2020 werd de eerste coronabesmetting in Nederland gerapporteerd. Dit was een begin van de eerste uitbraakgolf van het coronavirus (in de variant SARS-CoV-2) in Nederland. In het najaar van 2020 en het voorjaar van 2021 volgden de tweede respectievelijk derde golf. Om het virus te bedwingen werden rigoureuze maatregelen genomen waaronder een vrijwel volledige winkelsluiting, sluiting van de horeca, musea, bioscopen enzovoort (2020) en de instelling van een avondklok (2021).¹⁰⁾ Ook de grenzen werden gesloten waardoor de immigratie sterk daalde, wat ook van belang was voor de arbeidsmarkt.

De overheid nam diverse maatregelen om werkgevers en werknemers te beschermen. Een van de belangrijkste regelingen daarvan was de Tijdelijke Noodmaatregel Overbrugging voor Werk­gelegenheid (NOW). Het doel van deze regeling was om werkgevers die omzet verliezen tegemoet te komen zodat zij hun werknemers kunnen blijven doorbetalen. Hiermee zouden faillissementen en het daarmee gepaard gaande baanverlies en een sterk oplopende werkloosheid kunnen worden voorkomen. Voor zelfstandigen was er de Tijdelijke overbruggingsregeling zelfstandig ondernemers (Tozo). De diverse regelingen bereikten hun doel. Het aantal uitgesproken faillissementen daalde zelfs van ruim elfhonderdduizend in het tweede kwartaal van 2020 naar net iets meer dan 450 in het derde kwartaal van 2021 (figuur 3.5.1). De werkloosheid daarentegen steeg in een half jaar tijd van 4,0 procent in februari 2020 naar 5,0 procent in juli 2020. Het aantal openstaande vacatures daalde van 280 duizend in het vierde kwartaal van 2019 naar 200 duizend, een half jaar later.