3. De kwalitatieve studie en bedrijfsinterviews

3.1 De kwalitatieve studie

3.1.1 Gebruik van big data door bedrijven

Het CBS heeft in de enquête ICT-gebruik bedrijven in de jaren 2016 tot en met 2018 vragen opgenomen over het gebruik van big data door bedrijven.[2] Met big data wordt bedoeld informatie die wordt gegenereerd uit elektronische activiteiten van gebruikers, en uit onderlinge communicatie tussen apparaten (machine-to-machine). Het gaat bijvoorbeeld om gegevens die voortkomen uit het gebruik van media, en uit productieprocessen in een bedrijf. Het heeft meestal kenmerken als grote hoeveelheden met veel diversiteit en data die snel gegenereerd kan worden, makkelijk aangevuld en beschikbaar gesteld kan worden.

Deze term is vanaf de enquête van 2016 gebruikt, en is in opvolgende jaren steeds gehanteerd, zodat de uitkomsten vergelijkbaar zijn. Voor de consistentie met de rest van dit paper zal alleen de term data gehanteerd worden, ook al is in de enquête alleen gevraagd naar big data. In de enquête uit 2019 waren geen vragen opgenomen over het gebruik van data. In de enquête van 2020 zijn wel weer vragen opgenomen over het gebruik van data. Hierin wordt ook aan bedrijven gevraagd of ze data hebben gekocht van derden of verkocht aan derden, welke analysetechnieken ze gebruiken, en wat de eventuele beweegredenen waren om af te zien van het gebruik van data.[3] Voor de precieze vraagstelling in de genoemde jaren zie de bijlage.

3.1.1.1 Ruim een op de vijf bedrijven maakt gebruik van data
In 2017 maakte 22 procent van de bedrijven met 10 werkzame personen en meer gebruik van data (19 procent in 2015). Voor bedrijven met 2 tot 10 werkzame personen was dit in 2017 zo’n 14 procent. Voor beide groepen bedrijven waren sociale media de meest genoemde bron van data. Dit was voor de kleinere bedrijven wat overtuigender dan voor de bedrijven met 10 werkzame personen en meer.[4] Voor deze laatste groep zijn data van het bedrijf zelf ook een vaak genoemde bron van data. De groep ‘Andere bronnen’ is in de recente jaren substantieel. Kennelijk zijn er naast de gespecificeerde bronnen van data in toenemende mate ook nog andere bronnen van data.

3.1.2 Gebruik van data door bedrijven

Het merendeel van de bedrijven analyseert de data zelf d.w.z. door de medewerkers van het eigen bedrijf. Bedrijven geven hiermee impliciet aan dat ze denken de kennis in huis te hebben om dit werk te kunnen doen. Het uitbesteden van data-analyse komt daarnaast echter ook regelmatig voor. In 2015 liet de helft van de bedrijven met 10 werkzame personen en meer data-analyses (ook) door andere bedrijven uitvoeren. In 2017 was dit zowel voor de grotere als de kleine bedrijven nog ongeveer een op de drie. Lang niet voor al het gebruik van data geldt dat een bedrijf bereid is dit als vanzelfsprekend te delen met een ander bedrijf.

3.1.2.1 Internationaal
De enquête ICT-gebruik bedrijven is onderdeel van een geharmoniseerde enquête binnen de EU. Dit wil zeggen dat bedrijven in alle landen van de EU jaarlijks een vergelijkbare enquête voorgelegd krijgen. Dit maakt het mogelijk het ICT-gebruik van de bedrijven in Nederland te vergelijken met dat in andere landen van de EU. Op het punt van het gebruik van data ‘scoren’ de bedrijven in Nederland hoog. Na Malta is het percentage bedrijven dat gebruik maakt van data in Nederland het hoogste. Voor de gehele EU-28 geldt dat 13 procent van de bedrijven zegt gebruik te maken van data. Voor Nederland is dit aandeel 22 procent.

3.1.3 Gebruik van data naar databron

In de onderstaande figuren is voor de verschillende bedrijfsgroepen de belangrijkste bron van data aangegeven. De categorie ‘Andere bronnen’ is weggelaten omdat hier van alles achter schuil kan gaan en deze daardoor wat minder goed te duiden is.
Onder de bedrijfsgroepen die relatief veel gebruik maken van data van het bedrijf zelf tref je veel industriële bedrijfsgroepen aan. Dit lijkt plausibel want het gaat hier om bedrijven die vaak wat groter zijn, complexere logistieke processen kennen en niet direct op de consumentenmarkt zijn gericht.
Onder de bedrijfsgroepen die relatief vaak gebruik maken van data van sociale media tref je bedrijfsgroepen die veelal direct aan de consument verkopen of ‘smaakgevoelige’ producten maken. Deze bedrijven kunnen op sociale media o.a. het ‘sentiment’ rondom hun goederen en diensten volgen en (potentiële) gebruikersprofielen opstellen.
Onder de bedrijfsgroepen die relatief vaak van data over geografische locaties gebruik maken tref je een aantal bedrijfsgroepen die je daar ook verwacht. Het gaat o.a. om bedrijfsgroepen die via ICT de locatie en mobiliteit van hun productiemiddelen of geleverde goederen monitoren.
Los van het niveau van het gebruik van data door bedrijven lijken de accenten die gelegd worden plausibel. Nederlandse bedrijven lijken tot op zekere hoogte doelgericht bezig met het gebruik van data ter verbetering van hun bedrijfsprocessen en verhoging van hun omzet.

3.1.3.1 Bedrijfstak en bedrijfsgrootte
Per bedrijfsgrootte varieert het aantal bedrijven dat gebruik maakt van data van 12 procent van de bedrijven met 2 werkzame personen tot 53 procent van de bedrijven met 500 en meer werkzame personen (zie Bijlage tabel 3). Kleinere bedrijven maken dus minder vaak gebruik van data dan grotere bedrijven.

In de figuur hieronder is de mate waarin bedrijven data analyses binnen het eigen bedrijf uitvoeren of er ook derden bij betrekken, weergegeven. Al eerder is opgemerkt dat er geen duidelijk patroon zit in het al dan niet uitbesteden van data-analyses. Het is dus bijvoorbeeld niet zo dat kleinere bedrijven data-analyses stelselmatig vaker uitbesteden omdat ze er zelf niet de kennis voor zouden hebben. Wat wel opvalt is dat kleinere bedrijven vaker dan grotere bedrijven data-analyses volledig uitbesteden; met andere woorden ze doen er zelf niks aan. Meer dan 90 procent van de grotere bedrijven voert in ieder geval ook data-analyses uit binnen het eigen bedrijf, naast het uitbesteden ervan. Van de kleinere bedrijven zegt meer dan 20 procent van de bedrijven die gebruik maakt van data, dit uitsluitend door derden te laten doen.

Kleinere bedrijven maken dus minder vaak gebruik van data dan grotere bedrijven. Dit geldt voor alle grootteklassen over de verschillende bedrijfstakken heen. Het geldt echter ook binnen een bedrijfstak. Kleinere bedrijven binnen eenzelfde bedrijfstak maken minder vaak gebruik van data dan grotere bedrijven binnen diezelfde bedrijfstak. Hierbij is het verschil tussen bedrijven van 2 tot 10 werkzame personen en 10 tot 50 werkzame personen vaak niet zo groot. Het gebruik van data begint pas toe te nemen onder bedrijven van 50 tot 250 werkzame personen en meer nog vanaf 250 werkzame personen (zie tabel in de bijlage).

3.1.3.2 Sociale media belangrijkste databron kleinere bedrijven
In figuur 3.1.3.2.1 is het relatieve belang van de bronnen voor data per grootteklasse weergegeven. Voor de kleinere bedrijven zijn sociale media de meest genoemde bron voor data. Dit komt onder andere doordat bedrijfsgroepen waarvoor sociale media een belangrijke bron voor data is, ook bedrijfsgroepen zijn die worden gedomineerd door kleinere bedrijven (Eet- en drinkgelegenheden, Logiesverstrekking). Voor de grotere bedrijven is het eigen bedrijf de belangrijkste bron voor data. Dit wordt deels verklaard door de bedrijfsgrootte (complexere logistieke processen) maar ook uit de achterliggende bedrijfsgroepen. Onder de grotere bedrijven vallen zoals eerder al opgemerkt, wat meer industriële bedrijven.

3.2 Bedrijfsinterviews

Naar aanleiding van het bovenstaande kwalitatieve onderzoek zijn in het onderzoek aanvullend een aantal bedrijven extra benaderd om meer extra inzicht in de waarde van data die zij rapporteren in de ICT-enquête te krijgen. Ook zijn meer in-depth interviews gehouden met drie bedrijven. De vragen waren gericht om een beter beeld te krijgen van de functie en waarde van data voor die bedrijven. De respondenten kwamen uit de retail, financiële dienstverlening en communicatie. Uit de antwoorden werd duidelijk dat veel bedrijven een gerichte aanpak hebben om met data te werken, dat wil zeggen dat de data direct voor de business inzetbaar zijn en ook structureel ingezet worden. Het doel, dus voor welke processen of producten de data werd ingezet, is veelzijdig. Het kan gaan om efficiëntere processen, nieuwe processen of diensten, beter bereik van klanten of hogere klantwaardering. Data is in de bedrijven van de respondenten een multi-inzetbare tool. Vrijwel alle respondenten gaven aan dat data geen nieuw fenomeen is. Data wordt al langer gebruikt voor het aansturen van bedrijfsprocessen, de zogenoemde business intelligence. Daarbovenop zijn nieuwe toepassingen en doelen gekomen, die naast de oude inzet van data bestaan. 

Doordat de respondenten vaak zelf werkzaam zijn op data-afdelingen was er een goed begrip van de rol van data in het bedrijf zelf, maar weinig tot geen van de totale waarde van data. Die kennis zal eerder liggen bij de accountants of controllers binnen het bedrijf. Wel gaf een respondent aan dat de waarde van data op de balans onder immateriële activa opgenomen is, maar onbekend is welk deel van het totaal dat dan vertegenwoordigde. De opleidingsachtergrond van de mensen die op de data gerichte afdelingen werken ligt in de lijn der verwachting. Het gaat om opleidingen als technische en natuurwetenschappelijke opleidingen, econometrie en operations research. Niet alleen op data-gerichte afdelingen wordt er met data gewerkt, in meerdere onderdelen van het bedrijf wordt met data gewerkt.

[2] De uitkomsten hebben betrekking op het gebruik van data in het jaar t-1, dus hier op 2015, 2016 en 2017.

[3] De uitkomsten van de enquête ICT-gebruik bedrijven 2020 zijn niet uitgebreid opgenomen in dit rapport omdat ze pas aan het einde van 2020 beschikbaar kwamen.

[4] De verschillen tussen beide groepen bedrijven worden niet alleen veroorzaakt door de bedrijfsgrootte maar ook door een verschil in de onderliggende populatie. Zo is in de populatie van de kleinere bedrijven de Horeca wat beter vertegenwoordigd en in de populatie van de grotere bedrijven bijvoorbeeld de Industrie. Elders in dit rapport wordt ingegaan op verschillen tussen bedrijfstakken.