Waardevermindering financiële derivaten decentrale overheden houdt aan in 2020

Het CBS heeft onderzoek gedaan naar de positie van decentrale overheden in financiële derivaten. De aanleiding van dit onderzoek was het feit dat de Europese regelgeving (ESR2010) bepaalt dat aangehouden derivaten tegen de marktwaarden moeten worden geregistreerd in de Nationale Rekeningen. Dit komt niet overeen met het BBV (Besluit Begroting en Verantwoording), waardoor het CBS de benodigde data niet beschikbaar had om in de Nationale Rekeningen te verwerken. Door middel van onderzoek van jaarverslagen heeft het CBS nu een raming gemaakt om deze cijfers correct op te kunnen nemen in de Nationale Rekeningen.

Een financieel derivaat of ‘afgeleid product’ is een financieel instrument waarvan de waarde is afgeleid van een onderliggende waarde. De onderliggende waarde kan bijvoorbeeld een aandeel of aandelenindex zijn, maar ook de stand van de rente, een valuta of een grondstof. De meest bekende financiële derivaten zijn opties, futures en swaps. Derivaten kunnen worden gebruikt om te speculeren of om risico’s af te dekken. Lokale overheden gebruiken ze over het algemeen om het risico van een hoge rente af te dekken. Het speculatieve karakter van een financieel derivaat kan tegelijkertijd als nadeel worden gezien.

Pakweg 95 procent van de financiële derivaten die lokale overheden aanhielden in 2020 bestond uit zogenoemde ‘payer renteswaps’. In deze publicatie wordt er daarom inhoudelijk ingegaan op deze renteswaps.

Een payer renteswap is een financieel derivaat waarbij de variabele rente van een onderliggende lening wordt gewisseld met de bank voor een vaste rente. Er wordt op deze manier een vaste rente betaald aan de bank en de bank betaalt de oorspronkelijke variabele Euribor²⁾ rente van de onderliggende lening. Op die manier kan het risico van een stijgende rente worden afgekocht. Tijdens de looptijd van een renteswap kan dit contract een marktwaarde krijgen die positief dan wel negatief is. De correlatie tussen de rente en deze marktwaarde is positief. Dat wil zeggen dat een stijgende rente zorgt voor een hogere marktwaarde en een dalende rente voor een lagere marktwaarde. De marktwaarde van het derivaat moet in sommige gevallen betaald worden als het contract tussentijds wordt opgezegd. Het kan ook zijn dat er een bijstortverplichting geldt. In dit geval wordt er, periodiek, ter zekerheid een bedrag als onderpand aan de tegenpartij gegeven. Dit bedrag compenseert daarmee een negatieve marktwaarde.

Wanneer geen van deze voorwaarden geldt blijft de marktwaarde puur theoretisch. Niet alle marktwaarden konden uit jaarverslagen worden afgeleid, ongeveer een kwart is door het CBS bijgeraamd.

In de periode 2008 – 2013 is de toename van swapcontacten het grootst. Dit is te zien aan de stijging van de nominale waarde in die periode. De totale waarde van onderliggende leningen waarop een swapcontact is afgesloten piekte in 2013 op ruim 2 miljard euro. Renteswap contracten waren vooral populair bij gemeenten. In datzelfde jaar hadden gemeenten een positie van ongeveer 1,5 miljard euro in renteswaps. Na 2013 is een afname te zien in de totale nominale waarden. Dit hangt samen met een wijziging in de ‘Regeling uitzettingen en derivaten decentrale overheden’. Speculeren met publiek geld door middel van onder andere risicovolle financiële derivaten werd hiermee verboden. Deze wetswijziging moest ervoor zorgen dat publieke eenheden minder risico lopen met belastinggeld.

Door de renteswaps betalen decentrale overheden sindsdien een vaste rente die doorgaans hoger ligt dan de initiële variabele rente van de onderliggende lening. Het CBS heeft ook een raming gemaakt hoeveel geld decentrale overheden hierdoor kwijt zijn aan extra rentebetalingen. Figuur 3.3 laat een tijdreeks zien van de vaste rente die betaald wordt aan de bank minus de oorspronkelijke variabele Euribor rente die decentrale overheden terugkrijgen van de bank als gevolg van de renteswap.

In de periode 2012 – 2019 waren zij ongeveer 63 miljoen euro per jaar meer kwijt aan rentebetalingen door deze renteswaps. In 2020 viel dit bedrag terug tot 48 miljoen euro, omdat er dat jaar relatief meer swapcontracten ten einde liepen dan in voorgaande jaren.