1. Inleiding

Commissie sociaal minimum definieert bestaansminimum

Op 30 juni 2023 publiceerde de Commissie sociaal minimum het eerste deel van het rapport ‘Een zeker bestaan. Naar een toekomstbestendig stelsel van het sociaal minimum’.¹⁾ Het rapport is opgesteld omdat er uit de maatschappij steeds meer signalen kwamen dat de bestaanszekerheid van grote groepen mensen in het geding was. De Commissie sociaal minimum werd daarop ingesteld om normen voor het bestaansminimum vast te leggen. De uitkomsten werden vervolgens vastgelegd in het bovengenoemde rapport. Op pagina 27 van dit rapport wordt de brede context van bestaanszekerheid onderschreven en als volgt gedefinieerd: “Bestaanszekerheid gaat niet alleen over voldoende inkomen, maar ook over een goede gezondheid, betaalbare en duurzame huisvesting, werk dat loont, een adequate opleiding, gezonde sociale relaties en een zinvol leven”. De Commissie richt zich met name op het vraagstuk van de financiële bestaanszekerheid.

Bestaanszekerheid volgens de Vereniging van Nederlandse Gemeenten

Ook de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) heeft een eigen definitie van bestaanszekerheid die door veel gemeenten gehanteerd wordt.²⁾ Deze definitie omvat vier pijlers:

• Inkomenszekerheid: zekerheid van voldoende en voorspelbaar inkomen.
• Werkzekerheid: mensen moeten zeker zijn van betekenisvol werk en zinvolle dagbesteding.
• Menselijke maat: overheid benadert burgers vanuit vertrouwen en empathie en is toegankelijk.
• Basisvoorzieningen wonen en zorg: mensen hebben een plek om te wonen en toegang tot goede zorg.

In grote lijnen komt de definitie van de VNG overeen met die van de Commissie sociaal minimum, alleen voegt de VNG ook nog een pijler toe die te maken heeft met een open en toegankelijke overheid.

Bestaanszekerheid in het publieke debat

De vraag wat een huishouden nodig heeft om rond te komen en mee te doen aan de maatschappij, is al jaren een belangrijk onderwerp in het politieke debat. Bestaanszekerheid is een term die ook rond de verkiezingen van de Tweede Kamer in 2023 veelvuldig gebruikt. Het is één van de pijlers van het Hoofdlijnenakkoord dat in mei 2024 is opgesteld door de formerende partijen.³⁾ Ook in het Regeerprogramma van september 2024, is bestaanszekerheid één van de hoofdthema’s.⁴⁾ Daarmee is duidelijk dat bestaanszekerheid de komende jaren een prominent thema zal zijn in het publieke debat.

Vooronderzoek naar een bredere definitie en monitoring van bestaanszekerheid

Het rapport van de Commissie sociaal minimum en de actualiteit in het publieke debat was voor het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) aanleiding om de term bestaanszekerheid nader te definiëren. Er is tot nog toe veel aandacht geweest voor het stukje financiële zekerheid, maar minder aandacht voor de overige, bredere dimensies van bestaanszekerheid. Het CBS wil daarom komen tot een werkdefinitie van bestaanszekerheid die gebruikt kan worden om het begrip bestaanszekerheid in brede zin te kunnen kwantificeren en monitoren. Ook bij het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW) leefde de behoefte om bestaanszekerheid in brede zin te kunnen monitoren, om zo gericht beleid te kunnen voeren op dit thema. In opdracht van SZW heeft het CBS daarom een vooronderzoek uitgevoerd om in kaart te brengen op welke manier het brede begrip bestaanszekerheid gekwantificeerd en gemonitord zou kunnen worden.

Werkwijze vooronderzoek en leeswijzer rapportage

Het CBS heeft in dit vooronderzoek allereerst een (beknopt) literatuuronderzoek gedaan naar het concept bestaanszekerheid (zie Bijlage 1). Vervolgens zijn beschikbare databronnen en indicatoren geïnventariseerd die gebruikt kunnen worden voor het monitoren van bestaanszekerheid (zie Bijlage 2 en Bijlage 3). Daarnaast heeft het CBS tijdens het vooronderzoek een aantal interne en externe experts op het gebied van bestaanszekerheid geraadpleegd voor advies (zie Bijlage 4). Deze rapportage is een samenvatting van de bevindingen in het vooronderzoek en is een voorlopige synthese van expertmeningen binnen het CBS rondom het monitoren van bestaanszekerheid (en niet noodzakelijkerwijs de mening van de individuele experts).

Hoofdstuk 2 beschrijft de overwegingen die geleid hebben tot de brede werkdefinitie van bestaanszekerheid benoemd in dit rapport. Hoofdstuk 3 gaat over de beschikbaarheid en bruikbaarheid van databronnen en indicatoren die gebruikt kunnen worden om bestaanszekerheid te monitoren. Er wordt daarbij gekeken naar zowel objectieve data uit registers als data uit enquêtes die de beleving van mensen meenemen. Hoofstuk 4 behandelt de methodologische mogelijkheden om te komen tot een monitoringsinstrument voor bestaanszekerheid. Tot slot worden in Hoofdstuk 5 de conclusies van dit vooronderzoek samengevat.

NB: In dit vooronderzoek wordt bestaanszekerheid bekeken op persoonsniveau. In hoeverre heeft iemand beschikking tot middelen en mogelijkheden nu en in de toekomst om zichzelf te voorzien in de primaire en secundaire behoeften? En in hoeverre heeft een persoon het vertrouwen dat deze middelen en mogelijkheden beschikbaar zijn en in de toekomst beschikbaar blijven? Bestaanszekerheid kan echter ook vanuit andere perspectieven bekeken worden. Zo kan er gekeken worden op beleidsniveau; in hoeverre garandeert de overheid bestaanszekerheid aan de bevolking door het gevoerde beleid? Welke instrumenten (uitkeringen, subsidies, toeslagen etc.) zet de overheid in om bestaanszekerheid te garanderen en wat is de invloed van het inzetten van deze instrumenten op de bestaanszekerheid van de bevolking? Alhoewel het in kaart brengen van deze beleidsinstrumenten niet de insteek is van het huidige vooronderzoek, biedt inzicht in de bestaanszekerheid op persoonsniveau wel aanknopingspunten voor het voeren van beleid.