4. Gevolgen van gewijzigde wegingen voor de CPI in 2021

Normaal gesproken veranderen de wegingen voor de CPI geleidelijk. Beetje bij beetje wijzigt het consumptiepatroon en jaar op jaar zijn er geen grote schokken. Daardoor hebben de wijzigingen in de weging slechts een kleine invloed op de CPI. Voor 2021 is dit anders. De wegingsaandelen zijn door de COVID-19 pandemie zeer sterk veranderd. Dat betekent dat het belang en het gewicht van sommige artikelgroepen is toegenomen en van andere artikelgroepen juist (sterk) is afgenomen. Dit heeft geen gevolgen voor de prijsindices die op het meest gedetailleerde niveau worden uitgerekend, maar wel op prijsindices die geaggregeerd (samengesteld) zijn op basis van meerdere artikelgroepen. De grote verandering van de weging heeft daarom ook invloed op de totale CPI (de CPI van alle bestedingen) en de daaruit berekende inflatie (de jaarmutatie van de totale CPI).

Het effect van wegingen die jaar-op-jaar veranderen op producten die relatief weinig in prijs veranderen en een gelijkmatig prijsverloop laten zien is relatief beperkt. Een hogere of lagere weging zorgt er wel voor dat de prijsverandering meer of minder impact heeft op de totale CPI, maar daar blijft het bij. Dit is anders bij producten die grote prijsveranderingen hebben, bijvoorbeeld door een sterk seizoenspatroon (zoals bijvoorbeeld pakketreizen en vliegtickets) of doordat de prijs slechts af en toe aangepast wordt. Hieronder lichten we dit aan de hand van een eenvoudig voorbeeld toe. Dit voorbeeld is een vereenvoudiging en een redelijk extreme situatie, maar het toont goed het effect van de verandering van wegingen.

In dit voorbeeld kijken we naar de prijsontwikkeling bij een fictieve bakker in een fictief land. De bakker verkoopt drie producten: brood, koek en taart.
- De prijs van brood loopt geleidelijk op.
- De prijs van koeken wordt elk jaar in januari aangepast.
- De prijs van taart heeft een seizoenspatroon: april is een feestmaand in dit fictieve land en daarom is prijs van taart hoog in april. In de zomermaanden juli en augustus is de prijs juist laag.
In Tabel 1 en Tabel 2 staan de prijzen en prijsindices van brood, koek en taart bij deze bakker en in Figuur 1 is het verloop van de prijsindices weergegeven.

Effect lagere weging taart

Als we situatie 2 met situatie 1 vergelijken, dan zien we vooral het effect van de lagere weging van taart. Taart laat in april een prijspiek zien en deze prijspiek komt bij een lagere weging in veel mindere mate terug in het geaggregeerde totaal. Daardoor ligt de piek van de totale prijsontwikkeling in april 2021 in bij een veel lagere weging van taart ook veel lager. Dit leidt er zelfs toe dat in april 2021 de jaarmutatie van totale prijsontwikkeling bij de bakker uitkomt op -2,5 procent (zie Tabel 5), terwijl alle afzonderlijke producten een prijsstijging laten zien. Dus brood, koeken en taarten stijgen alle drie in prijs tussen april 2021 en april 2020, maar de totale prijsontwikkeling van deze drie producten samen, komt uit op een prijsdaling. Dit wordt veroorzaakt door de lagere weging van taart en door het principe van een kettingindex met jaarlijks aangepaste wegingen.

Hoe werkt het principe van een kettingindex door in de prijsontwikkeling?

Jaarlijks worden het mandje van de CPI en de bijbehorende wegingen aangepast. December is de koppelmaand. Dat betekent dat we eerst een zogenoemde korte prijsindex berekenen, waarbij de index van december is vastgesteld op 100. De korte index van januari toont het prijsverloop tussen januari en december en de korte index van juli toont het prijsverloop tussen juli en december. Door de prijsontwikkeling van de korte reeks in maand M te vermenigvuldigen met de lange index van december krijgen we de lange index van maand M.

Het is dus, in het voorbeeld van de taart bij de bakker, niet de prijsontwikkeling tussen april 2021 en april 2020 die een lagere weging krijgt, maar de prijsontwikkeling tussen april 2021 en december 2020. En door het sterke seizoenspatroon van taart met een prijspiek in april wordt de grote prijsverandering tussen april 2021 en december 2020 in veel mindere mate meegenomen, dan de prijsverandering het jaar daarvoor (tussen april 2020 en december 2019). Anders gezegd, de prijsdaling van taart tussen april 2020 en december 2020 weegt zwaarder mee dan de prijsstijging tussen december 2020 en april 2021. De consumenten in dit fictieve land hebben daardoor gemiddeld ook meer financieel voordeel genoten van de prijsdaling tussen april 2020 en december 2020 dan dat zij financieel nadeel hebben van de prijsstijging tussen december 2020 en april 2021 en het klopt dus dat er een prijsdaling overblijft.

De sterke prijspiek van taart in april wordt door de veel lagere weging als het ware platgeslagen in de totale prijsontwikkeling van brood, koek en taart samen. Omgekeerd betekent dit ook dat de prijsdip van taart in de zomer minder sterk tot uitdrukking komt in de totale prijsontwikkeling. Dit effect is dus vooral zichtbaar in specifieke maanden waar de prijs van taart piekt of juist een dip heeft, maar over het hele jaar wordt dit effect uitgemiddeld. De jaarmutaties in afzonderlijke maanden kunnen dus sterk afwijken, maar de jaarmutatie gemiddeld over 2021 wijkt veel minder sterk af, zie Tabel 5. Het effect op de gemiddelde jaarmutatie is het gevolg van het minder meewegen van de gemiddelde prijsontwikkeling van taart, maar ook van de verandering van de weging van brood en koek. Overigens is dit voorbeeld met slechts drie verschillende producten behoorlijk extreem en zullen de effecten in de praktijk veel kleiner zijn.

Effect lagere weging koek

Als we situatie 3 met situatie 1 vergelijken, dan zien we vooral het effect van de lagere weging van koek. In januari verandert de prijs van koek en deze blijft de rest van het jaar gelijk. In januari 2021 stijgt de prijs van koek met 15 procent; dit is een bovengemiddelde prijsstijging. Door een lagere weging van koek in 2021 (situatie 3) zien we dat deze prijsstijging minder sterk meetelt in de totale prijsontwikkeling. In Figuur 2 is dan ook te zien dat de prijsindex van situatie 3 in heel 2021 onder de prijsindex ligt van situatie 1.

Conclusie effect weging

Bij producten met een sterk seizoenspatroon:
- Bij een lagere weging heeft een prijspiek een drukkend effect op de inflatie.
- Bij een hogere weging heeft een prijspiek en opwaarts effect op de inflatie.
- Bij een lagere weging heeft een prijsdip een opwaarts effect op de inflatie.
- Bij een hogere weging heeft een prijsdip een drukkend effect op de inflatie.
- Deze effecten zijn zichtbaar in de maandelijkse inflatiecijfers. Het gemiddelde inflatiecijfer op jaarbasis wordt niet beïnvloed door deze maandelijkse schommelingen, maar door het meer of minder meewegen van de gemiddelde prijsontwikkeling over een heel jaar.
Bij producten met een eenmalige (sterke) prijsverandering:
- Bij een lagere weging heeft een prijsstijging een drukkend effect op de inflatie.
- Bij een hogere weging heeft een prijsstijging een opwaarts effect op de inflatie.
- Bij een lagere weging heeft een prijsdaling een opwaarts effect op de inflatie.
- Bij een hogere weging heeft een prijsdaling een drukkend effect op de inflatie.