3. Respons en uitkomsten

3.1 Respons en het maken van ramingen voor non-respons

Op deelname aan het onderzoek rustte geen wettelijke verplichting en 266 van de 355 gemeenten hebben het opvraagmodel geretourneerd. Van de 266 responderende gemeenten hebben 263 gemeenten de tabbladen 5.Meerlasten en 6.Meerbaten ingevuld en 246 de tabbladen 7.Niet-gerealiseerde lasten en 8.Niet-gerealiseerde baten.
Voor de gemeenten waarvan het CBS geen kwantitatieve data ontvangen heeft, heeft het CBS ramingen gemaakt van de coronagerelateerde meerlasten en meerbaten alsmede de niet-gerealiseerde lasten en baten tot en met september 2020 aan de hand van de kwantitatieve datarespons. Voor de gemeenten die wel de tabbladen 5.Meerlasten en 6.Meerbaten ingevuld hebben maar niet de tabbladen 7.Niet-gerealiseerde lasten en 8. Niet-gerealiseerde baten, heeft het CBS een raming gemaakt van de niet-gerealiseerde lasten en baten tot en met september 2020.
Voor het maken van de ramingen voor gemeenten die (gedeeltelijk) niet gerespondeerd hebben, heeft het CBS gebruik gemaakt van de data van gemeenten die wel met kwantitatieve data gerespondeerd hebben. Van de responderende gemeenten zijn per grootteklasse[1], waarbij de grootteklassen 6 tot en met 8 samen zijn genomen, en per taakveld de meerlasten, meerbaten en de niet-gerealiseerde lasten en baten tot en met september 2020 als percentage van de begroting 2020 genomen. Deze percentages zijn gebruikt om ramingen te maken van de coronagerelateerde lasten en baten voor gemeenten uit de overeenkomstige grootteklasse.
Als eerste uitzondering op bovenstaande worden de niet-gerealiseerde baten (onderdeel van taakveld 3.4 Economische promotie) betreffende de toeristenbelasting niet geraamd op basis van de grootteklasse waartoe de betreffende gemeente behoort maar op basis van de toeristische regio waartoe de betreffende regio behoort.
Als tweede uitzondering worden de meerbaten die betrekking hebben op de Tozo geraamd op basis van de voorschotten die door het Rijk verstrekt zijn.
Als derde uitzondering zijn voor gemeenten die geen of minimaal Tozo-lasten geboekt hebben, bijvoorbeeld omdat zij deze lasten toch kunnen bekostigen uit de van het Rijk ontvangen voorschotten, de lasten geraamd. De lasten zijn dan geraamd op basis van de responderende groep gemeenten binnen een grootteklasse. Van deze groep is het gezamenlijke aandeel berekend van de kosten die zij reeds gemaakt hebben ten opzichte van de ontvangsten. Dit verhoudingsgetal is vervolgens weer gezet op de ontvangsten (t/m 5de tranche ontvangsten van het Rijk) van de non-respons binnen een grootteklasse.
Als vierde uitzondering ten slotte zijn voor niet responderende gemeenten de meerbaten op taakveld 0.7 (Algemene uitkeringen en overige uitkeringen gemeentefonds) geraamd op basis van de aanvullende uitkeringen van het Rijk.
Van de meerlasten exclusief Tozo is ongeveer 12 procent bijgeraamd, van de meerbaten exclusief Tozo ongeveer 20 procent, van de niet-gerealiseerde lasten ongeveer 21 procent en van de niet-gerealiseerde lasten ten slotte ongeveer 14 procent. Dit ligt duidelijk lager dan bij het eerste onderzoek. Het aandeel van de bijramingen in de totalen is dus ten opzichte van het eerste onderzoek afgenomen.

3.2 Resultaten kwalitatieve uitvraag

Van de 266 gemeenten die respons hebben geleverd, geven 99 (eerste onderzoek 74) gemeenten als antwoord op vraag 1 uit Tabblad ‘4.Vragen’ aan dat alle coronagerelateerde lasten en baten zijn meegenomen, 131 (eerste onderzoek 115) gemeenten dat alleen de belangrijkste coronagerelateerde baten en lasten zijn meegenomen, 9 (eerste onderzoek 27) gemeenten dat alleen de coronagerelateerde baten en lasten op bepaalde taakvelden meegenomen zijn en 27 (eerste onderzoek 29) gemeenten hebben dit niet aangegeven.
Het CBS heeft geen bedragen bijgeraamd indien gemeenten aangeven niet alle coronagerelateerde baten en lasten tot en met september hebben kunnen meenemen in het opvraagmodel maar alleen de belangrijkste of alleen op bepaalde taakvelden. Dit houdt dus in dat ook hierdoor de werkelijke coronagerelateerde meerlasten en meerbaten alsmede niet-gerealiseerde lasten en baten tot en met september 2020 zeer waarschijnlijk hoger liggen dan de uitkomsten van dit onderzoek laten zien. De uitkomsten van dit onderzoek zijn daarmee dan ook indicatief en geven waarschijnlijk de ondergrens aan van meerlasten en –baten en niet-gerealiseerde lasten en baten. Wel is het aantal gemeenten dat aangeeft alle coronagerelateerde lasten en baten of de belangrijkste coronagerelateerde lasten en baten meegenomen te hebben toegenomen ten opzichte van het eerste onderzoek. Met de tijd lijken meer gemeenten dus grip te krijgen op coronagerelateerde lasten en baten. Het aantal gemeenten dat aangeeft rekening gehouden te hebben met coronagerelateerde lasten en baten alsmede niet-gerealiseerde lasten en baten bij GR’s waaraan zij deelnemen bedraagt 76. Opmerking daarbij is dat gemeenten bij de kwalitatieve vragen aangeven geen extra lasten verwachten van GGD’s en Veiligheidsregio’s omdat deze vergoed zullen worden door het Rijk. Opmerking hierbij is dat bij enkele gemeenten de GGD deel uitmaakt van de gemeentelijke organisatie. Bij deze gemeenten stijgen de GGD gerelateerde lasten wel, maar omdat de compensatie nog niet bekend is zijn deze baten niet betrokken in de meerbaten.

3.3 Resultaten kwantitatieve uitvraag

Zoals al in paragrafen 1 en 3.2 is aangegeven zijn de meerlasten en –baten alsmede de niet-gerealiseerde lasten en baten zoals die uit dit onderzoek volgen indicatief en zullen waarschijnlijk uiteindelijk hoger uit blijken te vallen.
Tot september 2020 heeft de coronacrisis, afgezien van Tozo, volgens de huidige stand van zaken ongeveer 705 miljoen euro aan meerlasten met zich gebracht voor gemeenten. Deze hebben vooral betrekking op hoofdtaakveld ‘6. Sociaal domein’ (395 miljoen euro), hoofdtaakveld 7. ‘Volksgezondheid en milieu’ (95 miljoen euro), hoofdtaakveld 0. ‘Bestuur en ondersteuning’ (82 miljoen euro) en hoofdtaakveld 5. ‘Sport, cultuur en recreatie’ (74 miljoen euro).
Van de afzonderlijke taakvelden laten 6.3 ‘Inkomensregelingen’ (228 miljoen euro, onder meer wijzigingen BUIG ten gevolge van corona, crisisopvang, voedselbank), 7.1 ‘Volksgezondheid’ (67 miljoen euro, onder meer meerkosten testen en labonderzoek), 0.4 ‘Overhead’ (53 miljoen euro, onder meer extra IT-faciliteiten, meer schoonmaak, aanpassen kantoren), 5.3 ‘Cultuurpresentatie, cultuurproductie en cultuurpresentatie’ (49 miljoen euro, ondersteuning culturele instellingen) en 6.4 ‘Begeleide participatie’ (43 miljoen euro, onder meer compensatie participatie WSW) de hoogste lasten te zien. De meerlasten exclusief Tozo vallen aanzienlijk hoger uit dan die uit het onderzoek van de periode tot en met juni 2020, toen deze nog op ongeveer 161 miljoen euro geraamd werden. Deze stijging zou naast de extra maanden die zijn meegenomen er mede mee te maken kunnen hebben dat gemeenten de coronagerelateerde lasten en baten bij het tweede onderzoek door meer voorbereidingstijd beter inzichtelijk hebben kunnen maken. Ook het feit dat bij de uitvraag tot en met september 2020 als onderdeel van taakveld 6.3 ‘Inkomensregelingen’ gevraagd is welke bedragen specifiek betrekking hebben op Tozo zou rol kunnen spelen. Bij het eerste onderzoek over de periode tot en met 30 juni werd alleen het totaal van taakveld 6.3 uitgevraagd. Zo zijn de gemeenten in augustus door het Rijk geïnformeerd over aanvullende compensatie door het Rijk van de extra uitgaven en inkomstenderving als gevolg van de coronamaatregelen (Kamerstukken II 2020/21 35420, nr. 104).
Voor wat de uitvoering van Tozo betreft hebben op basis van dit onderzoek gemeenten ongeveer 2,4 miljard euro uitgegeven en hebben ze van het Rijk tot en met september 2020 voor 2,75 miljard euro aan voorschotten voor de Tozo ontvangen. Er zijn gemeenten die aangeven meer aan Tozo-uitkeringen verstrekt te hebben dan zij aan voorschotten van het Rijk hebben ontvangen. De Tozo is een specifieke uitkering en gemeenten kunnen de door het Rijk toegekende middelen uitsluitend voor deze regeling inzetten. Gemeenten worden financieel gecompenseerd voor de kosten van de Tozo door het Rijk. Gemeenten krijgen de uitkeringskosten volledig gecompenseerd en voor de vergoeding van de uitvoeringskosten geldt een vast bedrag per aanvraag. De Tozo-regeling loopt door tot 1 juli 2021.

Buiten Tozo-voorschotten resulteert dit onderzoek in ongeveer 759 miljoen euro aan coronagerelateerde meerbaten voor gemeenten. Deze meerbaten hebben vermoedelijk vooral betrekking op het feit dat het Rijk gemeenten compenseert voor extra uitgaven en inkomstenderving als gevolg van de coronamaatregelen en zijn vooral te vinden op hoofdtaakveld 0. ‘Bestuur en ondersteuning’ (535 miljoen euro), 6. ‘Sociaal domein’ (204 miljoen euro) en hoofdtaakveld 5. ‘Sport, cultuur en recreatie’ (13 miljoen euro). Van de afzonderlijke taakvelden geeft taakveld 0.7 ‘Algemene uitkeringen en overige uitkeringen gemeentefonds’ met 529 miljoen euro het hoogste bedrag aan baten te zien. Gemeenten zijn door het Rijk zowel voor de inkomstenderving als voor de extra uitgaven gecompenseerd. De extra uitgaven van gemeenten vallen onder meerlasten. De compensatie van de extra uitgaven en de inkomstenderving door het Rijk zijn door gemeenten met name onder taakveld 0.7 ‘Algemene uitkeringen en overige uitkeringen gemeentefonds’ tegemoetkomingen van het Rijk geboekt. Het gaat hier bijvoorbeeld om compensatie van het Rijk voor de derving van parkeer- en toeristenbelastingen, maar ook om bijv. extra uitgaven voor de jeugdzorg en de WMO en andere steunmaatregelen waarvoor het Rijk gemeenten compenseert.
De meerbaten exclusief Tozo vallen aanzienlijk hoger uit dan die uit het onderzoek van de periode tot en met juni 2020, toen deze nog op ongeveer 70 miljoen euro geraamd werden. Deze stijging zou er naast de extra maanden die in dit onderzoek zijn uitgevraagd mede mee te maken kunnen hebben dat gemeenten de coronagerelateerde lasten en baten bij het tweede onderzoek door meer voorbereidingstijd beter in hun administratie hebben kunnen verwerken. Ook het feit dat bij de uitvraag tot en met september 2020 als onderdeel van taakveld 6.3 ‘Inkomensregelingen’ gevraagd is welke bedragen specifiek betrekking hebben op Tozo zou een rol kunnen spelen. Bij het eerste onderzoek over de periode tot en met 30 juni werd alleen het totaal van taakveld 6.3 uitgevraagd.

Samenvattend geven gemeenten aan volgens de huidige stand van zaken buiten Tozo om tot en met september 705 miljoen euro aan meerlasten te hebben en ongeveer 759 miljoen euro aan meerbaten.
Niet-gerealiseerde baten en lasten worden extracomptabel berekend. Er dient een schatting gemaakt te worden van de baten/lasten die volgens de begroting in de periode ontvangen/uitgegeven zouden moeten worden en die moeten afgezet worden tegen de in de periode daadwerkelijk ontvangen/uitgegeven bedragen. Voor wat niet-gerealiseerde baten en lasten betreft is dit een aanvullende reden waarom de resultaten van dit onderzoek indicatief zijn.
De niet-gerealiseerde baten tot en met september 2020 bedragen volgens de huidige inzichten ongeveer 665 miljoen euro. Deze hebben met name betrekking op hoofdtaakveld 0 ‘Bestuur en ondersteuning’ (ongeveer 197 miljoen euro), hoofdtaakveld 3. ‘Economie’ (ongeveer 200 miljoen euro), hoofdtaakveld 8. Volkshuisvesting, ruimtelijke ordening en stedelijke vernieuwing (ongeveer 80 miljoen euro), hoofdtaakveld 5. “Sport, cultuur en recreatie’ (ongeveer 67 miljoen euro), hoofdtaakveld 2. ‘Verkeer, vervoer en waterstaat’ (ongeveer 63 miljoen euro) en hoofdtaakveld 6. ‘Sociaal Domein’ (ongeveer 41 miljoen euro).
Van de afzonderlijke taakvelden vallen vooral op 3.4 ‘Economische promotie’ (ongeveer 186 miljoen euro waarvan ongeveer 179 miljoen euro aan toeristenbelasting) en 0.63 ‘Parkeerbelasting’/2.2 ‘Parkeren’ (gezamenlijk ongeveer 144 miljoen euro). Het toerisme heeft ten gevolge van de coronacrisis in veel gemeenten zware klappen gekregen. Dit werkt ook door op parkeerheffingen. Daarmee maken niet-gerealiseerde toeristenbelasting en niet-gerealiseerde parkeerheffingen dus met ongeveer 322 miljoen euro ongeveer de helft uit van de totale niet-gerealiseerde baten.
Ook bij overige belastingen is sprake van niet-gerealiseerde baten. Deze zijn te vinden op taakveld 0.61 ‘OZB woningen’ (ongeveer 1 miljoen euro), taakveld 0.62 ‘OZB niet-woningen’ (ongeveer 2 miljoen euro) en taakveld 0.64 ‘Belastingen overig’ (ongeveer 35 miljoen euro, onder meer precariobelasting).
Andere opvallende taakvelden zijn 8.2 Grondexploitatie (niet-bedrijventerreinen) (ongeveer 74 miljoen euro) 0.5 ‘Treasury’ (ongeveer 41 miljoen euro, onder meer minder dividendinkomsten of opschorting daarvan van bijvoorbeeld BNG), 5.2 ‘Sportaccommodaties’ (ongeveer 37 miljoen euro, onder meer kwijtschelding huur/minder huurinkomsten sportverenigingen), 6.4 ‘Begeleide participatie’ (ongeveer 19 miljoen euro, onder meer omzetderving tijdelijk stilleggen productie/detachering), 5.3 ‘Cultuurpresentatie, cultuurproductie en cultuurparticipatie (ongeveer 15 miljoen euro, onder meer kwijtschelding huur/minder opbrengsten cultuurinstellingen), 0.2 Burgerzaken (ongeveer 15 miljoen euro, onder meer minder leges burgerzaken, minder huwelijken) en 0.3 ‘Beheer overige gebouwen en gronden’ (ongeveer 11 miljoen euro, onder meer lagere verkoopopbrengsten, huurderving, minder afkoopsommen erfpacht).
De raming voor de niet-gerealiseerde baten uit het onderzoek over de periode tot en met juni 2020 bedroeg ongeveer 432 miljoen euro.

De niet-gerealiseerde lasten bedragen tot en met september 2020 volgens de huidige inzichten ongeveer 101 miljoen euro. De grootste bedragen zijn te vinden op hoofdtaakveld 6. Sociaal domein (ongeveer 32 miljoen euro), hoofdtaakveld 0. ‘Bestuur en ondersteuning’ (ongeveer 27 miljoen euro) en hoofdtaakveld 5. ‘Sport, cultuur en recreatie (ongeveer 18 miljoen euro).
Bij de afzonderlijke taakvelden laten de hoogste bedragen zien taakveld 0.4 ‘Overhead’ (ongeveer 19 miljoen euro, onder meer minder vergaderkosten, minder opleidingskosten, minder catering, lagere apparaatskosten), taakveld 6.5 ‘Arbeidsparticipatie’ (ongeveer 12 miljoen euro, onder meer doorschuiven kosten naar 2021, stilvallen re-integratiemaatregelen) en taakveld 5.3 ‘Cultuurpresentatie, cultuurproductie en cultuurparticipatie’ (ongeveer 12 miljoen euro, onder meer lagere lasten inkoopprogrammering, horeca, inzet personeel derden en overige kosten).
De raming voor de niet-gerealiseerde lasten uit het onderzoek over de periode tot en met juni 2020 bedroeg respectievelijk ongeveer 46 miljoen euro.

Per saldo liggen de niet-gerealiseerde baten ongeveer 564 miljoen euro hoger dan de niet-gerealiseerde lasten.

[1] Het CBS heeft gemeenten ingedeeld in acht grootteklassen (GK’s) op basis van het aantal inwoners. GK 8 minder dan 5 000 inwoners, GK 7 van 5 000 tot 9 999 inwoners, GK 6 van 10 000 tot 19 999 inwoners, GK 5 van 20 000 tot 49 999 inwoners, GK 4 van 50 000 tot 99 999 inwoners, GK 3 van 100 000 tot 149 999 inwoners, GK 2 van 150 000 tot 249 999 inwoners en GK 1 meer dan 249 999 inwoners.